Παράγοντες που έχουν επηρεάσει τη λειτουργία του Φροντιστηρίου.

Παράγοντες που έχουν επηρεάσει τη λειτουργία του Φροντιστηρίου, υπό την ευρεία έννοια, είναι όλοι οι Έλληνες της Τραπεζούντας αλλά και του Πόντου, γιατί όλοι μαζί κατανοούν την τεράστια σημασία της λειτουργίας ενός τέτοιου μηχανισμού, τόσο μακράν του πρότυπου ελλαδικού βασιλείου αλλά και της πρωτεύουσας του ελληνισμού Κωνσταντινούπολης, για την αναπαραγωγή της ιδεολογίας τους και την ανάπτυξή τους. Υπό στενή έννοια, ως τέτοιοι παράγοντες θεωρούνται η εκκλησία, οι πλούσιοι αστοί της πόλης και του εξωτερικού, η ελληνική κοινότητα Τραπεζούντας ως θεσμός και οι εκπαιδευτικοί και μαθητές του Φροντιστηρίου.

 Οι ιδεολογικοί φορείς (σύλλογοι, σωματεία κ.λπ.) που συγκροτούν οι Έλληνες της Τραπεζούντας, τόσο στην πόλη τους όσο και στην Κωνσταντινούπολη και τη Ρωσία, έχουν ως κεντρικό τους στόχο την οικονομική και ηθική στήριξη του κύριου ιδεολογικού μηχανισμού των Ελλήνων του Πόντου, του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας.

 Ο ρόλος της εκκλησίας είναι, ούτως ή άλλως, κυρίαρχος. Κεντρικό ρόλο παίζει το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο είναι οιονεί κυβέρνηση των Ελλήνων της Αυτοκρατορίας στο πλαίσιο του συστήματος των εθνικών κοινοτήτων. Καθορίζει την εκπαιδευτική πολιτική μέσω της ΚΠΕΕ στην Κωνσταντινούπολη και στις περιφέρειες του κράτους μέσω των τοπικών Μητροπολιτών, οι οποίοι, εκτός των άλλων, τίθενται επικεφαλής και της ιδεολογικής σύγκρουσης, που διεξάγεται σε όλα τα επίπεδα για την αντιμετώπιση της Καθολικής και Προτεσταντικής προπαγάνδας. 

Ειδικά στον Πόντο τα ιδιαίτερα πενιχρά αποτελέσματα αυτής της προπαγάνδας αποδεικνύουν ότι οι μηχανισμοί ιδεολογικής αντίστασης των Ελλήνων εδώ είναι ιδιαίτερα ισχυροί.

Το σπίτι του Θεοφύλακτου στην Τραπεζούντα

Οι πλούσιοι Έλληνες αστοί του Πόντου, έμποροι και τραπεζίτες, συνεχίζουν επίσης να παίζουν σημαντικότατο ρόλο στη λειτουργία του Φροντιστηρίου. Οι οικονομικές προσφορές τόσο των ιδίων όσο και των συγγενών τους και, κυρίως, η διάθεση μεγάλου μέρους των περιουσιών τους υπέρ του Φροντιστηρίου, μέσω κυρίως διαθηκών, είναι τεράστιες. Είναι απολύτως βέβαιο ότι χωρίς αυτές τις προσφορές το Φροντιστήριο θα έπαιζε ένα δευτερεύοντα και περιθωριακό ρόλο στις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις του Πόντου.

 Στην κορυφή της πυραμίδας της ελληνικής κοινότητας Τραπεζούντας βρίσκεται ο Μητροπολίτης, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να ελέγχει όλα τα επίπεδα λειτουργίας της. Όργανο χάραξης της εκπαιδευτικής πολιτικής είναι το Συμβούλιο των Σχολείων, ενώ η Εφορία είναι το κατεξοχήν εκτελεστικό όργανο, δηλαδή ασκεί την καθημερινή διαχείριση των εκπαιδευτικών ζητημάτων. Κάθε μέλος της κοινότητας καταθέτει ετήσια συνδρομή υπέρ των σχολείων της πόλης, δηλαδή υπέρ του Φροντιστηρίου και των παραρτημάτων του. Σχεδόν κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής συνδέεται με την οικονομική στήριξη του Φροντιστηρίου.

 Έσοδα υπέρ του Φροντιστηρίου, εκτός των τακτικών του, αποτελούν μέρος των εσόδων των εκκλησιών από τα παγκάρια, μέρος των εσόδων από τους γάμους, τα βαπτίσια, μνημόσυνα, συνοικέσια, έσοδα από λαχειοφόρους αγορές σε περιπτώσεις έκτακτων αναγκών κ.λπ. Η οργάνωση και η λειτουργία του Φροντιστηρίου συμβαδίζει με ένα πνεύμα κοινωνικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης, όπου οι ενδεείς μαθητές δεν καταβάλλουν χρήματα για δίδακτρα ούτε για διδακτικά βιβλία, τα οποία τους παραχωρούνται δωρεάν.

 Η κοινότητα Τραπεζούντας, με την ισχυρή της εσωτερική οργάνωση, με σαφείς και προσδιορισμένους ρόλους και καθήκοντα μεταξύ όλων των στελεχών και μελών της, βρίσκεται στην πρώτη θέση μεταξύ των παραγόντων που επηρεάζουν τη λειτουργία του Φροντιστηρίου κατά την περίοδο αυτή.

 Στη λειτουργία του Φροντιστηρίου, σημαντικότατος είναι και ο ρόλος των εκπαιδευτικών, οι οποίοι είναι οι κατεξοχήν και άμεσοι φορείς της ιδεολογίας του. Το υψηλό επίπεδο παρεχόμενης εκπαίδευσης στους Πόντιους μαθητές οφείλεται στο γεγονός ότι και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί έχουν ένα υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, ειδικά οι Διευθυντές, που είναι εξέχουσες προσωπικότητες των ελληνικών γραμμάτων, με ευρυμάθεια και μεγάλη φήμη σε όλο το πανελλήνιο. Οι εκπαιδευτικοί του Δημοτικού τμήματος είναι απόφοιτοι Διδασκαλείου και οι περισσότεροι έρχονται από την Αθήνα, απεσταλμένοι από το Σύλλογο των Μικρασιατών «Η Ανατολή», ο οποίος βρίσκεται σε στενή επαφή με την Εφορία της Τραπεζούντας, η οποία συνεχώς ζητά από αυτόν την αποστολή κατάλληλων δασκάλων, για να συμπληρώσουν τα διδακτικά κενά που προκύπτουν. 

Οι εκπαιδευτικοί του Γυμνασιακού τμήματος του Φροντιστηρίου είναι όλοι απόφοιτοι του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ κάποιοι είναι απόφοιτοι και ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Αμείβονται περισσότερο από αυτούς του Δημοτικού, ενώ οι Διδασκάλισσες που διδάσκουν στα Παρθεναγωγεία έχουν τις χαμηλότερες αμοιβές, γεγονός που δείχνει μια φανερή προκατάληψη εις βάρος τους.

 Οι μαθητές του Φροντιστηρίου προέρχονται κυρίως από την Τραπεζούντα αλλά και από όλο τον υπόλοιπο Πόντο, ακόμη και από τη Ρωσία. Είναι απολύτως ενταγμένοι στο σύστημα λειτουργίας του Φροντιστηρίου, όπου κυριαρχεί η απόλυτη πειθαρχία και ο έλεγχος της συμπεριφοράς τους όχι μόνο εντός του σχολείου, αλλά και εκτός αυτού. 

Φροντιστήριο Τραπεζούντας

Το Φροντιστήριο, στο πλαίσιο της συντηρητικής κοινωνίας της Τραπεζούντας των αρχών του 20ού αιώνα, όπου οι κοινωνικοί θεσμοί είναι απαρασάλευτοι, εκπέμπει ένα πνεύμα απόλυτης πειθαρχίας των μαθητών και πλήρους προσαρμογής τους στο πνεύμα λειτουργίας του σχολείου. Παρ’ όλα αυτά, αναφέρεται περίπτωση ομάδας μαθητών, που λίγο πριν από την έκρηξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, επηρεασμένη από νεαρό απόφοιτο της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών - ο οποίος μεταφέρει στην Τραπεζούντα το κλίμα έντονης αμφισβήτησης που επικρατεί στην Αθήνα με τις ιδεολογικές συγκρούσεις κυρίως σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα -, αρχίζει να αμφισβητεί έντονα τις κατεστημένες αξίες, προκαλώντας σάλο όχι μόνο στη ζωή του Φροντιστηρίου αλλά και σε όλη την ελληνική κοινότητα Τραπεζούντας. Φυσικά, όλα αυτά χάνουν τη σημασία τους λίγο μετά, με την έκρηξη του πολέμου, που σηματοδοτεί την αντίστροφη πορεία για τον ποντιακό ελληνισμό.

 Η ανάπτυξη της εκπαίδευσης των Ελλήνων της Τραπεζούντας είναι τεράστια σε σύγκριση με την αριθμητικά πλειοψηφούσα εθνική ομάδα των Οσμανών Τούρκων (30.000 σε σύνολο πληθυσμού περίπου 50.000 στις αρχές του 20ού αιώνα), καθώς οι Έλληνες της Τραπεζούντας, που αριθμητικά βρίσκονται στο 50% περίπου των Μουσουλμάνων, διαθέτουν ένα εκπαιδευτικό σύστημα με αριθμό μαθητών περίπου τριπλάσιο σε σχέση με αυτούς. Η τεράστια αυτή ποιοτική διαφορά ερμηνεύει και τη μεγάλη πολιτιστική και οικονομική υπεροχή των Ελλήνων. Οι αριθμοί των μαθητών του Φροντιστηρίου αντανακλούν και τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις στην περιοχή. 

Το 1914 η εκπαίδευση βρίσκεται στο απόγειό της, ενώ αμέσως μετά, με την έκρηξη του πολέμου και την έναρξη της περιόδου των διώξεων των Ελλήνων, αρχίζει και η παρακμή του Φροντιστηρίου. Το 1921, τελευταίο έτος λειτουργίας του, το Φροντιστήριο έχει μόνο 200 μαθητές (από 1.800 το 1913-14) και μόνο επτά αποφοίτους (από 71). Έτσι, κλείνει ένας κύκλος ζωής 239 ετών ζωής (1682-1921).

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"