Οι Ίωνες

Τα παράλια της Ιωνίας αποτέλεσαν τη σημαντικότερη και πιο επιτυχημένη περιοχή σε ό,τι αφορά τον ελληνικό αποικισμό. Οι πόλεις οι οποίες ιδρύθηκαν εκεί από τους Ιωνες εκμεταλλεύτηκαν στην πλειονότητά τους τις ευκαιρίες που παρουσιάζονταν στα καινούργια εδάφη και παρουσίασαν ραγδαία ανάπτυξη, φτάνοντας σε πολλούς τομείς να ξεπερνούν τις αντίστοιχες πόλεις του ελλαδικού χώρου.

Ηρόδοτος

Οι Ιωνες ταυτίζονται παραδοσιακά με προδωρικούς πληθυσμούς, οι οποίοι ωθήθηκαν από την εισβολή των Δωριέων σε μετακίνηση. Αρχικά φαίνεται πως κινήθηκαν προς την, επίσης ιωνική, Αττική και από εκεί στην κεντρική περιοχή των παραλίων της Μικράς Ασίας. Ο προσδιορισμός, ωστόσο, της προέλευσης της φυλής που αποκαλείται Ιωνες ήταν τόσο δυσχερής, ώστε ακόμη και ο Ηρόδοτος, προσπαθώντας να προβεί σε έναν ακριβή ορισμό, ορίζει τους Ιωνες με βάση την αθηναϊκή τους προέλευση και τις λατρευτικές πρακτικές, και συγκεκριμένα τη γιορτή των Απατουρίων, την οποία εντοπίζει σε όλες τις ιωνικές πόλεις. Ο ακριβής ρόλος της Αθήνας σε αυτή τη μετακίνηση δεν είναι σαφής.

Οι ίδιοι οι Αθηναίοι θέλησαν να εμπλουτίσουν την παράδοση αυτή, κυρίως τον 5ο αιώνα π.Χ., οπότε και στο πλαίσιο της Α' Αθηναϊκής Συμμαχίας προσπάθησαν να διεκδικήσουν το ρόλο της μητρόπολης συνολικά για τους ιωνικούς πληθυσμούς της περιοχής. Το μυθολογικό υπόβαθρο της ίδρυσης των ιωνικών πόλεων στη Μικρά Ασία απηχεί έντονα αυτές τις αθηναϊκές επιρροές, καθώς σε όλες τις πόλεις, με τη μόνη εξαίρεση της Χίου, εμφανίζονται ως ιδρυτές άμεσοι απόγονοι του Αθηναίου βασιλιά Κόδρου. Παρ’ όλα αυτά, οι κοινοί δεσμοί μεταξύ των δύο πλευρών, της Αθήνας και των ιωνικών πόλεων, είναι σαφώς προγενέστεροι του 5ου αιώνα.

Μια λογική εξήγηση θα μπορούσε να περιλαμβάνει ένα μη οργανωμένο μαζικό μεταναστευτικό ρεύμα με μακρά διάρκεια από το 10ο π.Χ. αιώνα, ακολουθούμενο από μια οργανωμένη προσπάθεια της Αθήνας, τον 8ο περίπου π.Χ. αιώνα, προς τις ήδη αποικισμένες ιωνικές περιοχές της Μικράς Ασίας.

Η περιοχή στην οποία εγκαταστάθηκαν περιλάμβανε τα παράλια από την πόλη της Σμύρνης, στον Ερμειο κόλπο, έως την πόλη της Μιλήτου, στις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου, και ακόμα νοτιότερα μέχρι την Καρία.

Θα πρέπει να τονίσουμε το γεγονός ότι σε αρκετές αρχαίες πηγές των κλασικών χρόνων ο όρος Ιωνες, κατά περίσταση, διευρύνεται ούτως ώστε να περιλαμβάνει όχι μόνο τους ιωνικούς, αλλά και τους αιολικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας. Με αυτό τον τρόπο δεν υπονοείται μια πλήρης αφομοίωση του αιολικού στοιχείου από το ιωνικό, αλλά αποτελεί μια σύμβαση μετατροπής της πολιτισμικής ορολογίας σε καθαρά πολιτικογεωγραφική, με στόχο την απλοποίηση στον ορισμό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.

Πριν από την άφιξη των αποίκων, το ιθαγενές υπόβαθρο της περιοχής αποτελούνταν από πληθυσμούς κυρίως Λύδιων, αλλά στα νότια υπήρχαν Κάρες και Λέλεγες, ενώ είναι διαπιστωμένες και προϋπάρχουσες ελληνικές εγκαταστάσεις στις τοποθεσίες της Σάμου, της Χίου, της Μιλήτου, των Ερυθρών και της Τέω. Επίσης, στοιχεία που υποδεικνύουν μυκηναϊκές εγκαταστάσεις εμπορικού χαρακτήρα βρίσκονται και στην Κολοφώνα και την Εφεσο.

Ωστόσο, η μετακίνηση των ιωνικών φυλών που έλαβε χώρα την περίοδο των σκοτεινών αιώνων, διατηρεί όλα τα στοιχεία καθαρού αποικισμού και, ως εκ τούτου, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ενίσχυση ήδη αποικισμένων περιοχών, παρά μόνο ίσως για χρησιμοποίηση της γνώσης της περιοχής, η οποία είχε αποκτηθεί μέσω σχέσεων ανταλλαγής και ίδρυσης εμπορικών σταθμών. Οι ιθαγενείς πληθυσμοί της περιοχής δεν φαίνεται να προέβαλαν αντίσταση στην ιωνική εισχώρηση στα εδάφη αυτά και σε ορισμένες πόλεις, όπως οι Κάρες στη Μίλητο είναι διαπιστωμένη η ανάμειξή τους με τους ελληνικής προέλευσης κατοίκους.

Οι αρχικές εγκαταστάσεις των Ιώνων αποτέλεσαν, όπως και οι αντίστοιχες των Αιολέων, μια δωδεκάπολη. Οι πόλεις που την αποτέλεσαν ήταν η Χίος, η Σάμος, η Μίλητος, ο Μυούς, η Πριήνη, η Εφεσος, η Κολοφώνα, η Λέβεδος, η Τέως, οι Ερυθρές, οι Κλαζομενές και η Φώκαια. Σε αυτές προστέθηκε, όπως είδαμε, αργότερα και η Σμύρνη, ως δέκατη τρίτη. Αυτές οι πόλεις αποτελούσαν ταυτόχρονα το Πανιώνιο, ένωση θρησκευτική αλλά και πολιτική, με επίκεντρο τη λατρεία του Ποσειδώνα στο χώρο του όρους της Μυκάλης, στη μικρασιατική ακτή απέναντι από τη Σάμο.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι, παρά την ύπαρξη των προαναφερθέντων κοινών θεσμών και τις περιστασιακές ενώσεις των πόλεων έναντι εξωτερικών απειλών, έχουμε συνεχείς αναφορές για πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στις πόλεις αυτές, καθώς ο έντονος ανταγωνισμός που αναπτυσσόταν μεταξύ τους φαίνεται πως προείχε έναντι οποιουδήποτε αισθήματος ενότητας βασισμένης στην όποια κοινή καταγωγή τους.

Η σπουδαιότερη και λαμπρότερη, τουλάχιστον μέχρι την εποχή της ιωνικής επανάστασης, ελληνική πόλη της Μικράς Ασίας ήταν αναμφισβήτητα αυτή της Μιλήτου. Η πρόοδός της σε όλους τους τομείς υπήρξε αξιοθαύμαστη, η διαχρονική σπουδαιότητατης θέσης της δε τεκμηριώνεται από την ύπαρξη οικιστικών καταλοίπων προγενέστερων του ιωνικού αποικισμού της, ενώ η πόλη αναφέρεται και σε πηγές των Χετταίων. Μυθολογικά, ο γιος του Κόδρου, που χαρακτηρίζεται ως οικιστής της, ήταν ο Νηλεύς, μύθος που τη συνδέει με την Αθήνα, οι σχέσεις με την οποία βρίσκονταν σε εξαιρετικό επίπεδο τον 5ο αιώνα π.Χ.

Η δύναμή της κατά την αρχαϊκή περίοδο μαρτυρείται από τη συμμετοχή της σε πολέμους εκτός Μικράς Ασίας, όπως αυτός του Ληλάντιου Πεδίου στην Εύβοια. Οι γνωστότεροι πολίτες της Μιλήτου, ωστόσο, δεν ήταν πολιτικοί ούτε στρατιωτικοί ηγέτες. Η πόλη κατά την αρχαϊκή περίοδο παρουσίασε τη σπουδαιότερη παραγωγή σε φιλοσόφους, με τον Θαλή, τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη.

Εξαιρετικά εντυπωσιακές ήταν και οι επιδόσεις της Μιλήτου στην ίδρυση αποικιών, καθώς θεωρείται η πόλη που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες στην αρχαιότητα. Η δραστηριότητα της αυτή εκτείνεται σε πολλές διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, αλλά και σε χρονικό διάστημα αιώνων. Ο Πλίνιος μάλιστα αναφέρει ενενήντα αποικίες της.

Στο χώρο των νησιών του Αιγαίου, τα οποία βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση από την πόλη, οι Μιλήσιοι αποίκησαν τη Λέρο και την Ικαρία ήδη από τον 6ο αιώνα. Στο χώρο του βόρειου Αιγαίου, ίδρυσαν τη Μύρκινο, στις θρακικές ακτές ανάμεσα στους ποταμούς Στρυμόνα και Νέστο, το 497 π.Χ. Στη θρακική χερσόνησο, η οποία ορίζει τη βόρεια ακτή του Ελλήσποντου, οι Μιλήσιοι δημιούργησαν την πρώτη πόλη της περιοχής, την Καρδία, από κοινού με τους Κλαζομένιους. Εκτός αυτής, όμως, ο αποικισμός της χερσονήσου εμπλουτίστηκε και με την ίδρυση της πόλης των Λιμνών.

ΜΙΛΗΤΟΣ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Το αποκορύφωμα, ωστόσο, της αποικιακής δραστηριότητας της Μιλήτου αποτελούν οι πόλεις που ίδρυσε στον Εύξεινο Πόντο. Στο βορειότερο σημείο της δυτικής ακτής του ίδρυσαν την Ολβία το 647-6 π.Χ., ενώ νοτιότερα, κοντά στις εκβολές του ποταμού Ιστρου (του σημερινού Δούναβη), την πόλη Ιστρο το 657 π.Χ. Στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. κτίστηκε από τους Μιλήσιους η πόλη της Απολλωνίας, το 610 π.Χ., ενώ κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. διέσπειραν τις δυτικές ακτές του Εύξεινου Πόντου με τις πόλεις Οδησσό, Βιζώνη, Διονυσιόπολη, Τύραντα και Τόμους.

Τον 6ο αιώνα π.Χ. επίσης, οι Μιλήσιοι αποίκισαν τις βόρειες ακτές του Εύξεινου Πόντου. Το 580-70 π.Χ. δημιουργήθηκε η αποικία τους Κήποι στα στενά του Κιμμέριου Βοσπόρου, στην είσοδο της λιμνοθάλασσας Μαιώτιδας. Στο ίδιο στενό ιδρύθηκε από τους Μιλήσιους το Παντικάπαιο το 575 π.Χ. και το Νυμφαίο γύρω στο 560 π.Χ. Στη νότια ακτή της χερσονήσου της Ταυρίδας ιδρύθηκε και η πόλη Θεοδοσία. Στα δυτικά παράλια του Εύξεινου Πόντου είχαμε τις μιλησιακές αποικίες Φάσιν και Διοσκουριάδα τον 6ο αιώνα π.Χ. Η πρώτη πόλη που φέρεται να ιδρύθηκε από τη Μίλητο στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου ήταν η Τραπεζούντα το 756 π.Χ. Ακολούθησαν τον 7ο αιώνα π.Χ. η Σινώπη, και τον 6ο αιώνα π.Χ. η Αμισός. Το τοπίο συμπλήρωναν οι πόλεις Κρώμνα, Κύτωρος, Τίειον και Σήσαμος. Στο εσωτερικό της Προποντίδας η Μίλητος δραστηριοποιήθηκε επίσης σε πολύ μεγάλο βαθμό. Εδώ ιδρύθηκαν οι πόλεις Αρτάκη, Κίος, Κύζικος, Πρίαπος, Προκόνησος, Μιλητούπολη και Παισός τον 7ο αιώνα π.Χ., καθώς και η πόλη Δασκύλειο, χωρίς να γνωρίζουμε τη χρονολογία. Η αποικία Αβυδος ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. στην ασιατική πλευρά των στενών του Ελλήσποντου, όπως και η Αρίσβη, για την οποία δεν έχουμε χρονολόγηση. Τέλος, η πόλη Σκήψη κτίστηκε στην ενδοχώρα της Τρωάδας.

Οι δύο νησιωτικές πόλεις του ανατολικού Αιγαίου, οι οποίες περιλαμβάνονταν στην ιωνική δωδεκάπολη, η Σάμος και η Χίος, παρουσίασαν επίσης σημάδια ταχείας προόδου, χρησιμοποιώντας την καίρια γεωγραφική τους τοποθεσία για την ανάπτυξη ναυτικής δύναμης.

Η Σάμος αποτελεί για την αρχαιότητα μία από τις πιο σημαντικές γεωγραφικές τοποθεσίες σε ό,τι αφορά τη ναυσιπλοΐα, καθώς αποτελούσε το καταλληλότερο σημείο εκκίνησης και τερματισμού για όποιον επιθυμούσε να επιχειρήσει τον διάπλου του Αιγαίου ανάμεσα στον ελλαδικό χώρο και τις απέναντι ασιατικές ακτές. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, άλλωστε, το γεγονός πως όλες οι δυνάμεις που κατά καιρούς επιδίωξαν να κυριαρχήσουν στον αιγαιακό χώρο, έκαναν εκτεταμένη χρήση του νησιού αυτού ως ναυτικής βάσης. Η επικράτηση της λατρείας της Ηρας στο νησί μας οδηγεί στην υποψία ότι ρόλο στον αποικισμό της πρέπει να έπαιξαν κάτοικοι του Αργους, όπου επίσης η Ηρα αποτελεί τη βασική θεότητα.

Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της αρχαϊκής, αλλά και κατά την κλασική περίοδο, η Σάμος αποτελούσε άμεσο ανταγωνιστή της Μιλήτου. Σημαντική για τη Σάμο υπήρξε η περίοδος της τυραννίας του Πολυκράτη, όπου το νησί εμφανίζεται ως μία μεγάλου μεγέθους δύναμη στο χώρο του Αιγαίου, στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα. Η έντονη αποικιακή δραστηριότητα της Σάμου αντικατοπτρίζεται στις πόλεις που ίδρυσε σε πολύ διαφορετικές μεταξύ τους γεωγραφικές περιοχές.

Στην Κιλικία, ήδη από τον 8ο π.Χ. αιώνα, οι Σάμιοι έκτισαν την πόλη Κελένδερη, στην οποία μετέφεραν τη λατρεία της Ηρας. Στην ίδια περιοχή, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε τη χρονολογία της, ίδρυσαν τη Νάγιδο. Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. ίδρυσαν την Πέρινθο και τη Βισάνθη στην Προποντίδα, ενώ εκτός από τη συμμετοχή τους στην ίδρυση της ελληνικής πόλης με το όνομα Ναύκρατις στην Αίγυπτο, αποίκισαν ακόμη μία τοποθεσία στην περιοχή, με το όνομα Οασις. Και στο Αιγαίο, όμως, οι Σάμιοι αποίκισαν τα νησιά Σαμοθράκη και Αμοργό.

Σε ότι αφορά τη Χίο, η οποία αποτελούσε σύμφωνα με την παράδοση αποικία των Ιώνων της Εύβοιας, ενδεικτική της τεράστιας, για τα δεδομένα της εποχής, ναυτικής δύναμης που ανέπτυξε, είναι η συμβολή της με εκατό πλοία στην Ιωνική Επανάσταση, στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα. Σε αντίθεση με τα άλλα αντίστοιχου μεγέθους νησιά της περιοχής του ανατολικού Αιγαίου, όπως η Λέσβος και η Ρόδος, η Χίος διατήρησε την πολιτική της ενότητα, με επίκεντρο την ομώνυμη πόλη στις ανατολικές ακτές του νησιού. Εκτός αυτού, είχε υπό την κυριαρχία της τη νήσο των Οινουσσών, ενώ φαίνεται πως διατηρούσε εδάφη και στις απέναντι ακτές. Από τις σημαντικότερες αποικίες της Χίου αναφέρεται η Μαρώνεια στις ακτές της Θράκης.

Η Φώκαια, η βορειότερη πόλη της ιωνικής δωδεκαπόλεως, ιδρύθηκε στην άκρη της χερσονήσου, η οποία βρισκόταν ανάμεσα στην Κύμη και τη Σμύρνη, σε μία περιοχή δηλαδή αμιγώς αιολική. Η παράδοση θέλει αυτή η εγκατάσταση να έγινε με τη σύμφωνη γνώμη των αιολικών πόλεων. Το σημερινό της τουρκικό όνομα είναι Foga. Κάποιες προσπάθειες σύνδεσης της πόλης με τους Φωκείς της κεντρικής Ελλάδας φαίνεται πως προέρχονταν αποκλειστικά από την ομοιότητα στα δύο ονόματα. Οι Φωκαείς προέβησαν σε σημαντικές αποικιστικές προσπάθειες, με πρώτη τη Λάμψακο στην ασιατική πλευρά του Ελλήσποντου τον 7ο αιώνα π.Χ. 
Στον Εύξεινο Πόντο ίδρυσαν, μαζί με τη Μίλητο, την πόλη της Αμισού (σημερινή Samsun) επίσης τον 7ο αιώνα π.Χ. Στο χώρο της δυτικής Μεσογείου ίδρυσαν τη Μασσαλία στις νότιες ακτές της Προβηγκίας, στις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα, και προσπάθησαν να αποικίσουν την Κορσική, έχασαν ωστόσο σε ναυμαχία από τους Ετρούσκους στην Αλαλία, την πόλη που είχαν ιδρύσει στα μέσα του ίδιου αιώνα.

Η πόλη εγκαταλείφθηκε και από τους κατοίκους της στα μέσα του 6ου αιώνα, όταν οι Πέρσες κατέκτησαν τη Λυδία. Οι Φωκαείς τότε κατέφυγαν στη Χίο και στη δυτική Μεσόγειο Θάλασσα, ενώ κάποιοι εξ αυτών ίδρυσαν την πόλη της Ελαίας στην κάτω Ιταλία (Velia). Αρκετοί, όμως, από αυτούς φαίνεται πως επέστρεψαν έπειτα από ένα χρονικό διάστημα.

Η Εφεσος ήταν χτισμένη κοντά στις εκβολές του ποταμού Καΰστρου. Το σημερινό της τουρκικό όνομα είναι Efes. Ως ιδρυτής της αναφέρεται ο μυθικός γιος του βασιλιά της Αθήνας Κόδρου, Ανδροκλος, ο οποίος ίδρυσε την πόλη ακολουθώντας ένα χρησμό του μαντείου των Δελφών. Εξω από τα τείχη της πόλης υπήρχε τουλάχιστον από τον 8ο αιώνα ο ναός της Αρτέμιδος, η εξέλιξη του οποίου, χτισμένη στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., θα αποτελούσε ένα από τα επτά θαύματα της αρχαιότητας. Η σημαντικότατη για την πόλη λατρεία της Αρτέμιδος θεωρείται πως συμπεριέλαβε στοιχεία της προϋπάρχουσας λατρείας της μητέρας των θεών από τους Κάρες. Η Εφεσος υπήρξε η πόλη του γνωστού προσωκρατικού φιλοσόφου Ηράκλειτου και του ζωγράφου του 5ου αιώνα π.Χ. Παρράσιου.

Οι Ερυθρές χτίστηκαν στον ομώνυμο κόλπο που εκτείνεται στο δυτικό άκρο της χερσονήσου, που σχημάτιζαν τα όρη Μυνάς και Κώρυκας, απέναντι από την πόλη της Χίου. Στη θέση της πόλης σήμερα βρίσκεται το τουρκικό χωριό Ildiri.

Τμήμα της αρχαίας πόλης των Κλαζομενών

Οι Κλαζομενές βρίσκονταν στο βόρειο μέρος του αυχένα της χερσονήσου αυτής, στη νότια πλευρά του Ερμαίου Κόλπου. Η τοποθεσία σήμερα έχει το τουρκικό όνομα Urla. Η πόλη μεταφέρθηκε, πιθανότατα την εποχή της Ιωνικής Επανάστασης, σε ένα νησί κοντά στην ακτή, απέναντι από το παλαιό κέντρο. Οι Κλαζομένιοι αποίκισαν τα Αβδηρα στη Θράκη, κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα ποταμού, και από κοινού με τη Μίλητο την πόλη της Καρδίας στη θρακική χερσόνησο.

Η Λέβεδος, σύμφωνα με τις πηγές μας, αποτελούσε καρική κτίση πριν από την άφιξη των Ελλήνων. Βρισκόταν στη βόρεια ακτή του κόλπου όπου βρισκόταν η Εφεσος, δυτικά της Κολοφώνας και απέναντι από τις βόρειες ακτές της Σάμου. Στην τοποθεσία της βρίσκεται σήμερα το τουρκικό χωριό Kisik Yarimadasi.

Η Κολοφώνα χτίστηκε στην ορεινή ενδοχώρα, ανάμεσα στην Εφεσο και τη Λέβεδο, εκεί που σήμερα βρίσκεται το κάστρο Ghiaour-Keui. Η παράδοση εμπλέκει και φύλα Αχαιών από την Πυλο στη δημιουργία της πόλης. Στις αρχές του 7ου αιώνα, και ως αποτέλεσμα μιας εσωτερικής διαμάχης, μέρος του πληθυσμού κατέφυγε στη Σμύρνη, μετατρέποντάς την στη δέκατη τρίτη ιωνική πόλη της δωδεκαπόλεως. Από την Κολοφώνα κατάγονταν ο λυρικός ποιητής Μίμνερμος και ο φιλόσοφος Ξενοφάνης.

Ο Μυούς βρισκόταν χτισμένος στις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου, στον κόλπο που χώριζε τη Μίλητο από την Πριήνη. Σταδιακά, ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, οι προσχώσεις του ποταμού μετέβαλαν τον αρχικά παραθαλάσσιο Μυούντα σε πόλη της ενδοχώρας, εν μέσω μάλιστα νοσηρών ελωδών εδαφών.

Η Πριήνη, η οποία βρισκόταν βορειότερα του Μυούντος, επίσης στις αρχικές εκβολές του Μαιάνδρου ποταμού, αντιμετώπισε επίσης το ίδιο πρόβλημα, ανάμεσα σε πολλά άλλα. Η πόλη υπέστη βίαιο ανδραποδισμό στα μεσάτου 6ου αιώνα, είχε ωστόσο αποκατασταθεί το αργότερο μέχρι τα τέλη του ίδιου αιώνα. Ολόκληρη η πόλη, ωστόσο, πρέπει να μεταφέρθηκε εξαιτίας των προσχώσεων του ποταμού στη θέση Ναύλοχος, κοντά στη θάλασσα, τον 4ο αιώνα.

Η αιολική Σμύρνη μεταβλήθηκε σε ιωνική, όπως είδαμε περίπου τον 8ο αιώνα π.Χ. Η διαδικασία, ωστόσο, της φυλετικής και πολιτισμικής αυτής μεταβολής πρέπει να ήταν σταδιακή και όχι απότομη, παρ’ ότι η παρέμβαση των Κολοφώνιων πρέπει να ήταν κομβική για την εξέλιξη αυτή.

ΣΤΕΛΙΟΣ ΔΑΜΙΓΟΣ
Ιστορικός