Διγενής (Οι εξι σωζόμενες παραλλαγές)

Νικόλαος Πολίτης

Τρεις σχετικές σημειώσεις του Νικόλαου Πολίτη για τον Διγενή

Ο Νικόλαος Πολίτης έγραψε και τα ακόλουθα για τον Διγενή:

Κατά τον Σάββαν Ιωαννίδην (Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος. Εν Κωνσταντινουπόλει 1870 σ.39), τάφος του Ακρίτου δεικνύεται και πλησίον της Τραπεζούντος περί το Τελικλή τάσι (τετρυπημένη πέτρα), όπου συνήθως φέρουσι τα νεογνά δια να μη βασκάνωνται.

Κατά τον Ross (Inselreisen). Ο θεωρούμενος τάφος του Ιγιανή και της συζύγου του είναι δύο αρχαίαι σαρκοφάγοι εν τη οδώ. Ιγιανός δε είναι ο Διγενής, κατά παραφθοράν του ονόματος συνήθη και εις τα καρπάθια (Κάρπαθος) άσματα του ακριτικού κύκλου. Η διαφθορά (σ. σ. παραφθορά) δ’ αύτη μας δεικνύει πως το όνομα του Διγενή εις πολλά άσματα του ακριτικού κύκλου παρεφθάρη εις το κοινότατον Γιάννης.

Κατά τον Α. Βάλληνδαν (Κυθνιακά). Ο Αντριανός θραύει τα δεσμά και τας αλύσεις, δι’ ών τον έδεσαν οι Σαρακηνοί, ως ο υιός του Ανδρονίκου και ο Πορφύρης των ασμάτων του ακριτικού κύκλου. – Ο ήρως μεθύει εκ του χυθέντος αίματος, οι οφθαλμοί του σκοτίζονται και αδυνατεί να διακρίνη τον φίλον από του εχθρού. Τοιαύτη παραφορά των αισθήσεων μετά πολύν φόνον καταλαμβάνει και κατά τα δημοτικά άσματα τους πολεμιστάς. Ούτω εν παλαιώ άσματι το μικρό Βλαχόπουλο, αφού εφόνευσεν εν τη μάχη μεγάλην πληθύν Τούρκων, φωνάζει προς τους συντρόφους του:

Κώστα κι Αλέξη αδελφοί και φίλοι της καρδιάς μου

παραμερίσατ’ από μπρος και πίσω μου σταθήτε,

τι θόλωσαν τα μάτια μου, μπροσθά μου δεν σας βλέπω.

(Σχετικά με τοιν Πορφύρη ή Πορφύρ’ και την τύφλωσή του από τον βασιλιά, βλ. Πάνου Καϊσίδη «Ο Πορφύρτς των Ποντίων»).

Τα διασωθέντα χειρόγραφα του έπους

Το έπος του Διγενή και του Ακρίτα σώζεται σε έξι χειρόγραφες παραλλαγές:

Του Εσκοριάλ. Βρέθηκε στη βιβλιοθήκη Εσκοριάλ της Μαδρίτης. Αποτελείται από 1.867 στίχους.

Της Τραπεζούντας. Βρέθηκε στη μονή της Σουμελά στον Πόντο. Αποτελείται από 3.182 στίχους)

Της Άνδρου που βρέθηκε στηνΕθνική Βιβλιοθήκη, στην Αθήνα, το 1074. Έχει 4.778 στίχους

Της Κρυπτοφέρρης, που βρέθηκε στη μονή της Γκροτταφερράτα (Grottaferrata), στην Ιταλία. Έχει 3.709 στίχους

Της Οξφόρδης, που είναι ομοιοκατάληκτη διασκευή του 1670 από τον ιερομόναχο Ιγνάτιο Πετρίτση

Της Άνδρου, τώρα Θεσσαλονίκης αριθμός 2, που είναι πεζή διασκευή του έτους 1632.

Όλα αυτά τα χειρόγραφα ανακαλύφθηκαν σχετικά αργά, μετά τη δεκαετία του 1870.

Πρώτο εκδόθηκε από τον Κωνσταντίνο Σάθα και τον Εμίλ Λεγκράν, το 1875, το χειρόγραφο της Τραπεζούντας.

Κατά τα επόμενα χρόνια ανακαλύφθηκαν και εκδόθηκαν και τα υπόλοιπα χειρόγραφα. Το 1878 βρέθηκε το χειρόγραφο Άνδρου-Αθηνών, που εκδόθηκε το 1881. Το 1880 της Οξφόρδης, που εκδόθηκε από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο, στην ίδια δεκαετία και το χειρόγραφο Κρυπτοφέρης, που εκδόθηκε το 1892 από τον Εμίλ Λεγκράν. Το 1898 εκδόθηκε η πεζή διασκευή του έπους και στις αρχές του 20ού αιώνα, το 1911, εκδόθηκε  το χειρόγραφο Εσκοριάλ,  από τον Ολλανδό Ντερκ Κρίστιαν Χέσερλινγκ.(Dirk Christiaan Hesseling (1859-1941)

Αλλά υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες, οι οποίες αναφέρουν ότι υπήρχαν και άλλα χειρόγραφα. Π.χ. ο Καισάριος Δαπόντες ανάφερε στο ποίημά του «Βίβλος βασιλειών» ένα χειρόγραφο του Διγενή διακοσμημένο με μικρογραφίες. Η περιγραφή αυτή δεν αντιστοιχεί σε κανένα από τα μέχρι τώρα γνωστά  χειρόγραφα.

Από τότε που γράφτηκαν οι ιστορίες με τον Διγενή, ο απλός κόσμος τις διάβασε με πολύ ενδιαφέρον, γιατί, προφανώς οι αναγνώστες ταυτίζονταν στη φαντασία τους με τον ήρωα για να κάνουν και οι ίδιοι ηρωικές πράξεις και να ξεσκλαβωθούν από τον Τούρκο δυνάστη. Εξάλλου, αυτό δείχνει και η απήχηση που είχαν οι ιστορίες με τα κατορθώματα του Διγενή στα μεταγενέστερα ποιήματα, σε δημώδη γλώσσα, του Βυζαντινού ποιητή Πτωχοπρόδρομου (Θεόδωρος Πρόδρομος, 1115-1156). Τα έργα, κυρίως σάτιρες, του Πτωχοπρόδρομου θεωρούνται από πολλούς ως η απαρχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας, γιατί ήταν τα πρώτα, που γράφτηκαν στη γλώσσα του λαού και όχι των λογίων. Εμπνευσμένοι από τα έργα του Πτωχοπρόδρομου, έγραψαν στη συνέχεια πολλοί.

Αποσπάσματα της ιστορίας με τα κατορθώματα του Διγενή σώζονται και σε χειρόγραφα σε παλαιορωσική γλώσσα, το κείμενο των οποίων μπορεί να τοποθετηθεί χρονικά στον 13ο αιώνα. Ο ήρωας ονομάζεται Νταβγκένιι και η πλοκή ακολουθείται αρκετά πιστά, με κάποιες μικρές τροποποιήσεις. Το όνομα του Διγενή διασώζεται και σε ένα ολλανδικό ποίημα του 1271 που αφηγείται τη ζωή του Χριστού. Εκεί ο Διγενής αναφέρεται ως ένας ήρωας που υπόφερε για την αγάπη.

Οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο παραλλαγές

Από τις έξι σωζόμενες παραλλαγές, βασικές είναι οι παραλλαγές του Εσκοριάλ και της Κρυπτοφέρης. Η παραλλαγή Κρυπτοφέρης σώζεται στο αρχαιότερο χειρόγραφο. Το κείμενό της τοποθετείται στις αρχές του 12ου αιώνα.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα τη θεωρούσαν ως το κείμενο που σχετιζόταν στενότερα με τη χαμένη αρχική μορφή του Διγενή, παρά την επισήμανση του Κάρολου Κρουμπάχερ, όταν παρουσίασε το χειρόγραφο του Εσκοριάλ ότι η παραλλαγή της Κρυπτοφέρης ήταν λόγια διασκευή ενός δημώδους κειμένου.

Πάνος  Καϊσίδης

Δημοσιογράφος- Συγγραφέας