ΤΑ ΔΥΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ήταν τα μοναδικά εκπαιδευτικά ιδρύματα του Πόντου που περιελάμβαναν εκείνη την εποχή εκτός της στοιχειώδους και τη βαθμίδα της Μέσης Εκπαίδευσης. Από το 1840 άρχισαν να ιδρύονται δημόσια σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης, τα οποία συντηρούνταν από την ελληνική κοινότητα με συνδρομή της Εκκλησίας. Το πρώτο δημόσιο «αλληλοδιδακτικόν» σχολείο ιδρύθηκε στην Τραπεζούντα με διευθυντή τον Α. Καρυοφύλλη. Με την πάροδο του χρόνου ιδρύθηκαν και άλλα σχολεία.
Ο αριθμός των σχολείων, σύμφωνα με τις αναδημοσιευμένες από τον Διαμαντή Λαζαρίδη στατιστικές, την εγκυρότητα των οποίων δεχόμαστε με επιφύλαξη, ανερχόταν τη δεκαετία του 1870 σε 100 με 120, στα τέλη του 19ου αι. σε 500, περίπου, και λίγα χρόνια πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή σχολεία όλων των βαθμίδων που λειτουργούσαν στον Πόντο ξεπέρασαν τα 1.000.
Αντίστοιχη ήταν και η αύξηση του μαθητικού δυναμικού, σύμφωνα με τις ίδιες στατιστικές, ενώ στα τέλη του 19ου αι. ο αριθμός των μαθητών και μαθητριών έφτανε τις 20.000 με 25.000, πριν δε από το 1922 είχε ξεπεράσει τις 60.000.
Η εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών στον Πόντο γινόταν κατά βάση σε διαφορετικά σχολεία, αλλά αυτό εφαρμοζόταν μόνο στις μεγάλες πόλεις και στις κωμοπόλεις. Στα μικρά μέρη, όπου ο αριθμός των μαθητών ήταν μικρός, η εκπαίδευση ήταν μεικτή. Εδώ για μεθοδολογικούς λόγους, θα περιγράφουμε χωριστά την εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών.
Η εκπαίδευση των αγοριών γινόταν από παλιά εκτός των Φροντιστηρίων σε διάφορα «οικοδιδασκαλεία», στα οποία δίδασκαν, κατά κανόνα, κληρικοί και στα Γραμματοδιδα-σκαλεία. Από το 1840 άρχισε να οργανώνεται και η εκπαίδευση των αγοριών με τη δημιουργία των πρώτων κατώτερων δημόσιων σχολείων, τα οποία λειτουργούσαν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας. Η φοίτηση των αγοριών στα κατώτερα σχολεία άρχιζε γύρω στο 6ο με 7ο έτος της ηλικίας τους, χωρίς όμως αυτή η αρχή να τηρείται πιστά. Σε έκρυθμες περιόδους πολλά παιδιά ή αργούσαν να πάνε στο σχολείο ή διέκοπταν για ένα χρονικό διάστημα και επανέρχονταν αργότερα.
Οι απόφοιτοι των κατώτερων αυτών σχολείων είχαν τη δυνατότητα να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε ανώτερη βαθμίδα: στο Γυμνάσιο στο Ημιγυμνάσιο ή στο Ελληνικό Σχολείο. Στα Δημοτικά Σχολεία τα αγόρια μάθαιναν γραφή, ανάγνωση, αριθμητική και αποκτούσαν κάποιες δεξιότητες, χρήσιμες στη ζωή του ανθρώπου. Στις μικρές τάξεις του Δημοτικού δινόταν έμφαση στην εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης. Στις μεγαλύτερες τάξεις δινόταν έμφαση στην εκμάθηση της αρχαΐζουσας ελληνικής γλώσσας. Η εκμάθησή της, μάλιστα, γινόταν με αντιπαραβολή της αρχαιοελληνικής λέξης με τη λαϊκή - ποντιακή λέξη.
Η φοίτηση στα σχολεία του Πόντου όλων των βαθμίδων ήταν προαιρετική. Για τα λειτουργικά έξοδα, όμως, των σχολείων ήταν υποχρεωμένοι να συμβάλλουν όλοι οι Έλληνες, που κατοικούσαν στην Τραπεζούντα, ανεξάρτητα από το αν είχαν παιδιά που φοιτούσαν στο σχολείο. Όσοι γονείς είχαν παιδιά στο σχολείο πλήρωναν δύο φορές τον χρόνο. Τα δίδακτρα ανέρχονταν κατά τα τελευταία χρόνια της ελληνικής εκπαιδευτικής δραστηριότητας στην Τραπεζούντα σε τέσσερις χρυσές λίρες Τουρκίας για τις μικρές και σε δέκα για τις μεγαλύτερες τάξεις. Το ποσό αυτό αντιπροσώπευε δίδακτρα εννέα μηνών, όσο δηλαδή διάστημα διαρκούσε η ετήσια φοίτηση των μαθητών. Η έναρξη των μαθημάτων γινόταν τον Σεπτέμβριο και η λήξη τον Ιούνιο.
Τα μαθήματα διακόπτονταν, εκτός από το καλοκαίρι, δεκαπέντε ημέρες τα Χριστούγεννα και το Πάσχα. Μεγάλη σημασία δινόταν στη γιορτή των Τριών Ιεραρχών. Τα μαθήματα γίνονταν έξι ημέρες την εβδομάδα, πρωί και απόγευμα. Η καθημερινή σχολική εργασία διαρκούσε έξι ώρες, από τις 8 έως τις 12 και από τις 2 έως τις 4. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς διενεργούνταν γραπτές και προφορικές εξετάσεις στις οποίες συμμετείχαν ως εξεταστές και δάσκαλοι που έρχονταν από την ελεύθερη Ελλάδα και άλλα μέρη του Πόντου. Κάθε Κυριακή γινόταν εκκλησιασμός των μαθητών.
Εκπαίδευση κοριτσιών ουσιαστικά δεν υφίστατο μέχρι το 1846, αφού δεν είχαν ιδρυθεί σχολεία. Το 1846 οι πολίτες της Τραπεζούντας ίδρυσαν το Παρθεναγωγείον Τραπεζούντας με πρώτη διευθύντρια τη Μαριγώ Καρυοφύλλη. Το ίδιο έκαναν και οι πολίτες της Αργυρούπολης τριάντα χρόνια αργότερα. Το 1873 ίδρυσαν το Παρθεναγωγείον Αργυρουπόλεως, με πρώτο διευθυντή τον Μουράτ Κυριακίδη. Βέβαια, για να γίνει αυτό δεν έφτανε απλώς μια απόφαση.
Έπρεπε να αλλάξει και η νοοτροπία της κοινωνίας, η οποία ήθελε έως τότε τη γυναίκα κλεισμένη στο σπίτι και να ασχολείται μόνο με τα οικιακά. Η επίδραση του δυτικού πολιτισμού και η ίδρυση Παρθεναγωγείων πολλά χρόνια πριν σε μεγάλες πόλεις, όπως στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, την Αθήνα, την Προύσα και αλλού, άλλαξαν τη νοοτροπία των αστών Ποντίων και έδωσαν το δικαίωμα στη μόρφωση και στις γυναίκες. Η πρωτοβουλία για την ίδρυση του Παρθεναγωγείου Τραπεζούντας αποδίδεται κατά κύριο λόγο στον Δημήτριο Αυγερινό, δυναμικό στέλεχος της δημόσιας ζωής της πόλης, και στους δασκάλους του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας Κωνσταντίνο Ξανθόπουλο και Περικλή Τριανταφυλλίδη. Αντίστοιχα, η ίδρυση του Παρθεναγωγείου Αργυρούπολης αποδίδεται στον Γεώργιο Κυριακίδη - Παπαδόπουλο και στον Μητροπολίτη Γερβάσιο. Τα Παρθεναγωγεία στην αρχή λειτούργησαν ως Δημοτικά Σχολεία.
Σύντομα όμως αναπτύχθηκαν και περιέλαβαν και τάξεις από άλλες βαθμίδες (Νηπιαγωγείο και Ημιγυμνάσιο). Από τα μέσα του 19ου αι. έως και τα πρώτα χρόνια του 20ου αι. η ανάπτυξη των δύο Παρθεναγωγείων ήταν συνεχής. Στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας το 1870 φοιτούσαν 250 μαθήτριες, το 1880 ο αριθμός τους έφτασε στις 738 και το 1911 τις 652.
Στο Φροντιστήριο Αργυρούπολης φοιτούσαν το 1874 28 μαθήτριες, το 1878 ο αριθμός τους έφτασε τις 75 και το 1906 τις 100. Οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου φορούσαν ομοιόμορφη ενδυμασία (ποδιά), φρόντιζαν τα μαλλιά τους με ορισμένους τρόπους, ήταν υποχρεωμένες να πηγαίνουν την Κυριακή στην εκκλησία, να συμμετέχουν στις δημόσιες γιορτές που καθόριζε η διεύθυνση του σχολείου και να συμπεριφέρονται προς τους άλλους «κοσμίως».
Όσον αφορά τη διδακτέα ύλη, αυτή αφορούσε τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά μαθήματα. Στον θεωρητικό τομέα διδάσκονταν τα ίδια μαθήματα με τα αρρεναγωγεία του Πόντου, ανάλογα βέβαια με τη σχολική βαθμίδα. Η διδακτέα ύλη ήταν σε γενικές γραμμές όμοια με αυτήν που διδασκόταν στα σχολεία της ελεύθερης Ελλάδας. Στον πρακτικό τομέα οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου ασκούνταν σε εργασίες σχετικές με το σπίτι, όπως κοπτική, ραπτική και οικιακή οικονομία.
Μπορούμε να πούμε πως η εκπαίδευση των κοριτσιών στον Πόντο θα επέτρεπε στις τελειόφοιτες να έχουν μια καλή εγκύκλιο μόρφωση και να είναι καλές νοικοκυρές και άξιες μητέρες. Η σημασία την οποία έδινε η ποντιακή κοινωνία στην απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων από τη γυναίκα φαίνεται και από την ίδρυση, στις αρχές του 20ου αι., της Αδελφότητας των κυριών της Τραπεζούντας, υπό την επωνυμία «Μέριμνα».
Γενικά, όπως στα Φροντιστήρια, έτσι και στα εκτός Φροντιστηρίων σχολεία του Πόντου προσφερόταν μια καλή και πλούσια σε περιεχόμενο μόρφωση.
Σωφρόνης Χατζησαββίδης
Καθηγητής Γλωσσολογίας ΑΠΘ
Ο αριθμός των σχολείων, σύμφωνα με τις αναδημοσιευμένες από τον Διαμαντή Λαζαρίδη στατιστικές, την εγκυρότητα των οποίων δεχόμαστε με επιφύλαξη, ανερχόταν τη δεκαετία του 1870 σε 100 με 120, στα τέλη του 19ου αι. σε 500, περίπου, και λίγα χρόνια πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή σχολεία όλων των βαθμίδων που λειτουργούσαν στον Πόντο ξεπέρασαν τα 1.000.
 |
| Μαθήτριες και δασκάλες του Παρθεναγωγείου Σινώπης (αρχές 20ου αιώνα) |
Αντίστοιχη ήταν και η αύξηση του μαθητικού δυναμικού, σύμφωνα με τις ίδιες στατιστικές, ενώ στα τέλη του 19ου αι. ο αριθμός των μαθητών και μαθητριών έφτανε τις 20.000 με 25.000, πριν δε από το 1922 είχε ξεπεράσει τις 60.000.
Η εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών στον Πόντο γινόταν κατά βάση σε διαφορετικά σχολεία, αλλά αυτό εφαρμοζόταν μόνο στις μεγάλες πόλεις και στις κωμοπόλεις. Στα μικρά μέρη, όπου ο αριθμός των μαθητών ήταν μικρός, η εκπαίδευση ήταν μεικτή. Εδώ για μεθοδολογικούς λόγους, θα περιγράφουμε χωριστά την εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών.
Η εκπαίδευση των αγοριών γινόταν από παλιά εκτός των Φροντιστηρίων σε διάφορα «οικοδιδασκαλεία», στα οποία δίδασκαν, κατά κανόνα, κληρικοί και στα Γραμματοδιδα-σκαλεία. Από το 1840 άρχισε να οργανώνεται και η εκπαίδευση των αγοριών με τη δημιουργία των πρώτων κατώτερων δημόσιων σχολείων, τα οποία λειτουργούσαν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας. Η φοίτηση των αγοριών στα κατώτερα σχολεία άρχιζε γύρω στο 6ο με 7ο έτος της ηλικίας τους, χωρίς όμως αυτή η αρχή να τηρείται πιστά. Σε έκρυθμες περιόδους πολλά παιδιά ή αργούσαν να πάνε στο σχολείο ή διέκοπταν για ένα χρονικό διάστημα και επανέρχονταν αργότερα.
Οι απόφοιτοι των κατώτερων αυτών σχολείων είχαν τη δυνατότητα να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε ανώτερη βαθμίδα: στο Γυμνάσιο στο Ημιγυμνάσιο ή στο Ελληνικό Σχολείο. Στα Δημοτικά Σχολεία τα αγόρια μάθαιναν γραφή, ανάγνωση, αριθμητική και αποκτούσαν κάποιες δεξιότητες, χρήσιμες στη ζωή του ανθρώπου. Στις μικρές τάξεις του Δημοτικού δινόταν έμφαση στην εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης. Στις μεγαλύτερες τάξεις δινόταν έμφαση στην εκμάθηση της αρχαΐζουσας ελληνικής γλώσσας. Η εκμάθησή της, μάλιστα, γινόταν με αντιπαραβολή της αρχαιοελληνικής λέξης με τη λαϊκή - ποντιακή λέξη.
Η φοίτηση στα σχολεία του Πόντου όλων των βαθμίδων ήταν προαιρετική. Για τα λειτουργικά έξοδα, όμως, των σχολείων ήταν υποχρεωμένοι να συμβάλλουν όλοι οι Έλληνες, που κατοικούσαν στην Τραπεζούντα, ανεξάρτητα από το αν είχαν παιδιά που φοιτούσαν στο σχολείο. Όσοι γονείς είχαν παιδιά στο σχολείο πλήρωναν δύο φορές τον χρόνο. Τα δίδακτρα ανέρχονταν κατά τα τελευταία χρόνια της ελληνικής εκπαιδευτικής δραστηριότητας στην Τραπεζούντα σε τέσσερις χρυσές λίρες Τουρκίας για τις μικρές και σε δέκα για τις μεγαλύτερες τάξεις. Το ποσό αυτό αντιπροσώπευε δίδακτρα εννέα μηνών, όσο δηλαδή διάστημα διαρκούσε η ετήσια φοίτηση των μαθητών. Η έναρξη των μαθημάτων γινόταν τον Σεπτέμβριο και η λήξη τον Ιούνιο.
Τα μαθήματα διακόπτονταν, εκτός από το καλοκαίρι, δεκαπέντε ημέρες τα Χριστούγεννα και το Πάσχα. Μεγάλη σημασία δινόταν στη γιορτή των Τριών Ιεραρχών. Τα μαθήματα γίνονταν έξι ημέρες την εβδομάδα, πρωί και απόγευμα. Η καθημερινή σχολική εργασία διαρκούσε έξι ώρες, από τις 8 έως τις 12 και από τις 2 έως τις 4. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς διενεργούνταν γραπτές και προφορικές εξετάσεις στις οποίες συμμετείχαν ως εξεταστές και δάσκαλοι που έρχονταν από την ελεύθερη Ελλάδα και άλλα μέρη του Πόντου. Κάθε Κυριακή γινόταν εκκλησιασμός των μαθητών.
 |
| Μαθητές φροντιστηρίου Τραπεζούντας στην ώρα της γυμναστικής (1910) |
Εκπαίδευση κοριτσιών ουσιαστικά δεν υφίστατο μέχρι το 1846, αφού δεν είχαν ιδρυθεί σχολεία. Το 1846 οι πολίτες της Τραπεζούντας ίδρυσαν το Παρθεναγωγείον Τραπεζούντας με πρώτη διευθύντρια τη Μαριγώ Καρυοφύλλη. Το ίδιο έκαναν και οι πολίτες της Αργυρούπολης τριάντα χρόνια αργότερα. Το 1873 ίδρυσαν το Παρθεναγωγείον Αργυρουπόλεως, με πρώτο διευθυντή τον Μουράτ Κυριακίδη. Βέβαια, για να γίνει αυτό δεν έφτανε απλώς μια απόφαση.
Έπρεπε να αλλάξει και η νοοτροπία της κοινωνίας, η οποία ήθελε έως τότε τη γυναίκα κλεισμένη στο σπίτι και να ασχολείται μόνο με τα οικιακά. Η επίδραση του δυτικού πολιτισμού και η ίδρυση Παρθεναγωγείων πολλά χρόνια πριν σε μεγάλες πόλεις, όπως στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, την Αθήνα, την Προύσα και αλλού, άλλαξαν τη νοοτροπία των αστών Ποντίων και έδωσαν το δικαίωμα στη μόρφωση και στις γυναίκες. Η πρωτοβουλία για την ίδρυση του Παρθεναγωγείου Τραπεζούντας αποδίδεται κατά κύριο λόγο στον Δημήτριο Αυγερινό, δυναμικό στέλεχος της δημόσιας ζωής της πόλης, και στους δασκάλους του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας Κωνσταντίνο Ξανθόπουλο και Περικλή Τριανταφυλλίδη. Αντίστοιχα, η ίδρυση του Παρθεναγωγείου Αργυρούπολης αποδίδεται στον Γεώργιο Κυριακίδη - Παπαδόπουλο και στον Μητροπολίτη Γερβάσιο. Τα Παρθεναγωγεία στην αρχή λειτούργησαν ως Δημοτικά Σχολεία.
Σύντομα όμως αναπτύχθηκαν και περιέλαβαν και τάξεις από άλλες βαθμίδες (Νηπιαγωγείο και Ημιγυμνάσιο). Από τα μέσα του 19ου αι. έως και τα πρώτα χρόνια του 20ου αι. η ανάπτυξη των δύο Παρθεναγωγείων ήταν συνεχής. Στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας το 1870 φοιτούσαν 250 μαθήτριες, το 1880 ο αριθμός τους έφτασε στις 738 και το 1911 τις 652.
Στο Φροντιστήριο Αργυρούπολης φοιτούσαν το 1874 28 μαθήτριες, το 1878 ο αριθμός τους έφτασε τις 75 και το 1906 τις 100. Οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου φορούσαν ομοιόμορφη ενδυμασία (ποδιά), φρόντιζαν τα μαλλιά τους με ορισμένους τρόπους, ήταν υποχρεωμένες να πηγαίνουν την Κυριακή στην εκκλησία, να συμμετέχουν στις δημόσιες γιορτές που καθόριζε η διεύθυνση του σχολείου και να συμπεριφέρονται προς τους άλλους «κοσμίως».
Όσον αφορά τη διδακτέα ύλη, αυτή αφορούσε τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά μαθήματα. Στον θεωρητικό τομέα διδάσκονταν τα ίδια μαθήματα με τα αρρεναγωγεία του Πόντου, ανάλογα βέβαια με τη σχολική βαθμίδα. Η διδακτέα ύλη ήταν σε γενικές γραμμές όμοια με αυτήν που διδασκόταν στα σχολεία της ελεύθερης Ελλάδας. Στον πρακτικό τομέα οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου ασκούνταν σε εργασίες σχετικές με το σπίτι, όπως κοπτική, ραπτική και οικιακή οικονομία.
Μπορούμε να πούμε πως η εκπαίδευση των κοριτσιών στον Πόντο θα επέτρεπε στις τελειόφοιτες να έχουν μια καλή εγκύκλιο μόρφωση και να είναι καλές νοικοκυρές και άξιες μητέρες. Η σημασία την οποία έδινε η ποντιακή κοινωνία στην απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων από τη γυναίκα φαίνεται και από την ίδρυση, στις αρχές του 20ου αι., της Αδελφότητας των κυριών της Τραπεζούντας, υπό την επωνυμία «Μέριμνα».
Γενικά, όπως στα Φροντιστήρια, έτσι και στα εκτός Φροντιστηρίων σχολεία του Πόντου προσφερόταν μια καλή και πλούσια σε περιεχόμενο μόρφωση.
Σωφρόνης Χατζησαββίδης
Καθηγητής Γλωσσολογίας ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου