Τραπεζούντα (1204-1923)

Εξώτειχα Τραπεζούντας

Εκδόθηκε και για την Τραπεζούντα, την τρίτη πρωτεύουσα του Ελληνισμού της Ανατολής, μετά την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, η δική της Επιστημονική Βίβλος. Αλήθεια, πώς συμβαίνει να είναι και να θεωρείται η Τραπεζούντα Μεγαλόφωτη-Μεγαλόμουση-Μεγαλόπνοη, σε περίοδο που τελούσε υπό τουρκικό ζυγό, από το 1461 μέχρι το 1923;
Θα αντέτεινε κανείς ότι ο παραπάνω χαρακτηρισμός ταιριάζει, κυρίως, για το διάστημα της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών (1204-1461), μόνο.
Και όμως, σε όλο το μάκρος της μαύρης δουλείας, μετά το 1461, η Τραπεζούντα εξακολουθούσε να εκπέμπει στον Πόντο και σ'ολη την Ανατολή, την ακτινοβολία του πολιτισμού, της Παιδείας και των εθνικών οραματισμών, που παρέλαβε, ως πολύτιμο φυλαχτό, από την πολυφώτιστη εκείνη αυτοκρατορία.
Αυτό, ακριβώς, εννοούσε ο Θεοφύλακτος Θεοφύλακτος με τον εν λόγω χαρακτηρισμό του.

Κατά τον συγγραφέα του βιβλίου, καθηγητή Στάθη Πελαγίδη, πολλοί είναι οι παράγοντες που οδήγησαν σ' αυτό το μεγαλείο.
Πρώτα πρώτα, ο σωτήριος ρόλος των μοναστηριών και της Εκκλησίας της Τραπεζούντας κράτησε «στητή» κι «ολόρθη» την ψυχή του Γένους, παρά τους εξοντωτικούς διωγμούς και τους μαζικούς εξισλαμισμούς 15ου και 17ου αι., τόσο η φανερή, όσο και η κρυφή (των κρυπτοχριστιανών) λατρεία κράτησε ζωντανή την ορθοδοξία και πολύ υψηλά το εθνικό φρόνημα του ελληνικού στοιχείου.
Έπειτα, η ανάπτυξη της παιδείας και η ίδρυση σχολείων, με πρωτοπόρο το Φροντιστήριο Τραπεζούντας (1682-1922), άνοιξαν το δρόμο για την πνευματική αυτή ανάπλαση, στην οποία συνέβαλαν και άλλοι πολιτιστικοί και κοινωνικοί παράγοντες.
Οι πάνω από 20 εφημερίδες και τα περιοδικά που κυκλοφόρησαν στην Τραπεζούντα (1880-1923) και άλλοι τόσοι φιλεκπαιδευτικοί και άλλοι σύλλογοι, που λειτουργούσαν ως εστίες κοινωνικής αλληλεγγύης, μέσα στα προγράμματα των δραστηριοτήτων τους είχαν και την πνευματική ανάπτυξη των μελών τους. Ανάλογος ήταν και ο ρόλος προσωπικοτήτων μεγάλου κύρους: Ιωαννίδης, Τριανταφυλλίδης, Ευθυβούλης, Παπαδόπουλος- Κυριακίδης, Θεοφύλακτος κ. ά.
Πολύ σημαντική, επίσης, είναι και η συμβολή της Κοινότητας Τραπεζούντας, η οποία λειτουργούσε βάσει του Κανονισμού της ως κεντρικός ρυθμιστής όλων των θεμάτων: διοικητικών, κοινωνικοπολιτικών, εκπαιδευτικών, ενοριακών, οικονομικών, εθνικών, σχέσεων με τις τοπικές πολιτικές αρχές κ.ά.
Ασφαλώς δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη σημασία του Χάτι Χουμαγιούν, δηλαδή του μεταρρυθμιστικού Διατάγματος (1856), που κατοχύρωνε την ανεξιθρησκεία και την ισοπολιτεία σε όλες τις εθνικές μειονότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Το Διάταγμα αυτό διαμόρφωσε συνθήκες πνευματικής, κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης του υπόδουλου Γένους. Έτσι η Τραπεζούντα μεταμορφώνεται-οικιστικά/αρχιτεκτονικά, κοινωνικά και οικονομικά.
Πραγματικά καταπλήσσει το οικονομικό άλμα αυτής της πόλης, η οποία, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. έχει περί τα 100 ελληνικά εμπορικά καταστήματα, 4 ακτοπλοϊκές εταιρείες, 4 ελληνικές Τράπεζες, έναντι μιας των Τούρκων.
Με τέτοιες προϋποθέσεις φουντώνει το εθνικό αίσθημα των Τραπεζουντίων, οι οποίοι πρωτοστατούν στο κίνημα για τη Δημοκρατία του Πόντου (Θεοφύλακτος, Ιασονίδης κ. ά.) με απώτερο στόχο να αναστήσουν το ένδοξο παρελθόν της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών.
Όλα τα παραπάνω μαρτυρούν ότι η Τραπεζούντα, στις παραμονές της Ανταλλαγής (μέχρι και το 1919) πριν αρχίσει το κεμαλικό κίνημα, είναι μια καθαρά ελληνική πολιτεία υπό «τουρκική διοίκηση», πολιτεία μεγαλόφωτη, μεγαλόμουση, μεγαλόπνοη με μεγάλο πολιτισμό, λαμπρή παιδεία, μεγάλα και διαχρονικά οράματα.
Τα στοιχεία που τεκμηριώνουν τις εν λόγω ελληνικές μεταμορφώσεις της τουρκοκρατούμενης πόλης προέρχονται από αυθεντικές πηγές: Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Α.Υ.Ε.,Μουσείο Μπενάκη, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Προξενικές Εκθέσεις, περιοδικά του Πόντου (ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ, ΑΣΤΗΡ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ κ.ά. Ακόμη και από τουρκικές και ρωσικές μαρτυρίες.