Χρονοδιάγραμμα πορείας του Κρυπτοχριστιανικού ζητήματος στον Πόντο

Μέσα 17ου αι. - 1856 (Χάττι Χουμαγιούν)

Περίοδος αποκρυφίας.

Φεβρουάριος 1856 (Χάττι Χουμαγιούν)

Θεσπίζεται η ανεξιθρησκεία στην οθωμανι­κή Αυτοκρατορία.

1856-7

Ενδείξεις ότι το Χάττι Χουμαγιούν δεν πρό­κειται να εφαρμοστεί.

Οκτώβριος 1857

Επιτροπή Κρωμιωτών (Κρυπτοχριστιανικών περιοχών Τραπεζούντας και Αργυρούπολης) υ­ποβάλλει στα Προξενεία Τραπεζούντας υπόμνη­μα με αριθμητικό κατάλογο κρυπτοχριστιανικών πληθυσμών κατά οικισμούς. Έναρξη οργανωμέ­νων κινητοποιήσεων για φανέρωση της κρυφής χριστιανικής πίστης.

Μέχρι το 1868

Οι φανερωμένοι και αναγνωρισμένοι ως χριστιανοί Κρωμιώτες απαλλάσσονται από τη στρατιωτική θητεία πληρώνοντας μόνο τον αντίστοιχο απαλλακτικό φόρο.

1868 - 1910

Οι Κρωμιώτες χαρακτηρίζονται ως «τενεσούρ ρουμ», δηλαδή αρνησίθρησκοι μουσουλ­μάνοι που δέχτηκαν το χριστιανισμό. Έτσι, όλο αυτό το διάστημα χαρακτηρίζεται από ένα αντίρ­ροπο αγώνα: των Τούρκων, από τη μια, να κρατή­σουν το χαρακτηρισμό τενεσούρ και το μουσουλμανικό όνομα των Κρωμιωτών, δίπλα στο χριστιανικό, για να μπορούν να τους στρατεύ­ουν- των Κρωμιωτών, από την άλλη, να πετύχουν το αντίθετο, δηλαδή, να κρατήσουν μόνο το χριστιανικό όνομα και να μη στρατεύονται.

1910

Πλήρης αναγνώριση των Κρωμιωτών, με βάση το Νεοτουρκικό Σύνταγμα.

1910 - 1922

Με βάση αυτό το Σύνταγμα, η υποχρέωση της στράτευσης γενικεύεται για όλους τους υπη­κόους της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, και οι Κρωμιώτες, παρόλο που απαλλάχτηκαν από το χαρακτηρισμό «τενεσούρ», στρατεύονταν κανο­νικά, όπως και όλοι οι φανεροί χριστιανοί.

Γκραβούρα του Ερζερούμ

β) Τελικές εκτιμήσεις

Από τη διερεύνηση που πραγματοποιήσα­με στο θέμα αυτό και από τα στοιχεία που παραθέσαμε μπαίνουν καθαρά τα παρακάτω ερωτή­ματα:

1)  πόσοι ήταν οι κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, όταν κινητοποιήθηκαν την πρώτη φορά, το 1857, για τη φανέρωση της χριστιανικής τους πί­στης;

Σίγουρα ήταν πολύ περισσότεροι από τις 25.000 που αναγνωρίστηκαν ως χριστιανοί στην αρχική φάση, πριν αντιδράσουν με αντίποινα οι τουρκικές αρχές. Αυτό, άλλωστε, σημειώνεται και στην ελληνική έκθεση του 1857.

2)   Δεδομένου ότι η τουρκική αντίδραση συ­νεχίστηκε και στις επόμενες περιόδους, ακόμη και μετά το 1910, οπότε κατοχυρώθηκε νομοθε­τικά η αναγνώριση και φανέρωση των κρυφών χριστιανών, πόσοι, τελικά, έμειναν στον πόντο μετά την Ανταλλαγή (1923);

Ο Οικονομίδης τους υπολογίζει, παραμονές της Ανταλλαγής, γύρω στους 85.000, ενώ ο Παν. Τοπαλίδης, τους κατε­βάζει σε 61.800. Η αισθητή αυτή διαφορά μεταξύ των δύο εκτιμήσεων, που προέρχονται από σύγ­χρονους και αξιόπιστους συγγραφείς, δείχνει ότι είναι πολύ παρακινδυνευμένο να προσεγγίσου­με τον ακριβή αριθμό των Κρυπτοχριστιανών του Πόντου.

Τόσο η έλλειψη γενικής στατιστικής (τα στοιχεία που έχουμε για το διάστημα 1910-1922 έχουν περιστασιακό χαρακτήρα), όσο και ο κρυ­φός τρόπος ζωής τους δεν επιτρέπουν μια τέτοια προσέγγιση.

Είναι, ωστόσο, βέβαιο ότι ένα μεγάλο μέ­ρος από το σώμα των Κρυπτοχριστιανών του Πό­ντου δεν πρόλαβε να φανερωθεί και έμεινε εκεί, στις πατρογονικές του εστίες, αφού κριτήριο για την Ανταλλαγή του 1923, ήταν, μόνο, η θρησκεία που πρέσβευαν φανερά οι Έλληνες και οι Τούρκοι.

 Ακόμη, είναι σίγουρο ότι, και μετά την Ανταλλαγή, εξακολουθούσε να καίει το καντήλι της πίστης και της ορθοδοξίας στις ψυχές αυτών των ανθρώπων.

3) Στο εύλογο ερώτημα, πόσοι και σε ποιο βαθμό συνεχίζουν, μέχρι και σήμερα, τον κρυφό τρόπο χριστιανικής λατρείας, μπορεί να δοθεί μόνο εμπειρική και ενδεικτική απάντηση. Η επι­στημονική διερεύνηση είναι ανέφικτη, ο' αυτό το σημείο, και οποιαδήποτε απόπειρα αριθμητικού προσδιορισμού είναι, το λιγότερο, αυθαίρετη. Και όμως, οι ενδείξεις που έχουμε, αφήνουν να εννοηθεί ένα όχι ευκαταφρόνητο μέγεθος κρυπτοχριστιανών που εξακολουθούν να αντέχουν ακόμη.

Κατά τον καθηγητή Bryer:

«Ένα μεγάλο μέρος (του πληθυσμού του Πόντου) παρέμεινε πίσω και συνεχίζει μια πα­ράδοση τριών χιλιάδων χρόνων. Πρόκειται για τους Πόντιους, που σήμερα πολιτογραφού­νται Τούρκοι, ενώ, τόσο η καταβολή τους, όσο και τα έθιμα και ο πολιτισμός τους, προδίδουν την ελληνική τους καταγωγή.

Ακούω ακόμη να παίζεται η λύρα στα χωριά και στους συνοι­κισμούς που εγκατέλειψαν οι γονείς σας, στις εκκλησίες τις λιγοστές που άφησαν απείρα­χτες ,βλέπω τα πρόσωπά σας, λυράρηδες του σημερινού Πόντου μου έδωσαν ταινία τους να την παραδώσω σε λυράρηδες της Ελλάδος. Ο Πόντος ακόμη ζει!»

Στάθης Πελαγίδης

Καθηγητής Πανεπιστημίου

"ΑΛΗΣΜΟΝΗΤΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ- Ο ΗΡΩΙΚΟΣ ΠΟΝΤΟΣ"