Η ιστορική πορεία του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας (Από την ίδρυση μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα)

Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας ιδρύεται κατά τα μέσα του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα και συγκεκριμένα το 1682. Η ίδρυση του Φροντιστηρίου είναι αποτέλεσμα των κοινωνικό-οικονομικών συνθηκών της εποχής του.

 Η πρωτοβουλία ίδρυσης ανήκει στον Πόντιο λόγιο Σεβαστό Κυμινήτη, που κατάγεται από την παραλιακή κωμόπολη Κύμινα, πολύ κοντά και ανατολικά της Τραπεζούντας. Αυτός, μετά από πρόσκληση των συμπατριωτών του Τραπεζούντιων, εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη και τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, στην οποία διδάσκει, και πηγαίνει στην Τραπεζούντα, όπου οργανώνει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο το νέο αυτό σχολικό μηχανισμό της πατρίδας του, που έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στις κοινωνικό-οικονομικές εξελίξεις της.

Η ονομασία του σχολείου «Φροντιστήριο», η οποία σημαίνει «σπουδαστήριο», δίνεται κατά την τότε αρχαΐζουσα γλώσσα σε όλα σχεδόν τα ελληνικά σχολεία της εποχής εκείνης, όπως περίπου αργότερα τα ονομάζουν «σχολαρχείο», «αστική σχολή» «παρθεναγωγείο» κλπ. Έτσι, «φροντιστήριο» ονομάζεται συχνά η Μεγάλη Σχολή του Γένους αλλά και οι ελληνικές σχολές της Βλαχίας. Ειδικά στην Τραπεζούντα η σχολή που ιδρύει ο Σεβαστός κρατά την ονομασία της όπως σε άλλες περιπτώσεις παραμένουν ονομασίες σχολών όπως «Μεγάλη», «Ακαδημία» κλπ. Πραγματικά, την ονομασία αυτή τη συναντάμε 75 χρόνια μετά την ίδρυση του σχολείου, η οποία ονομασία είναι πλήρως καθιερωμένη μέχρι την οριστική έξοδο των Ελλήνων του Πόντου από τις πατρογονικές τους εστίες. 

Ερείπια Φροντιστηρίου Αργυρούπολης

Μάλιστα το γεγονός ότι και άλλα αξιόλογα σχολεία των Ελλήνων του Πόντου παίρνουν την ίδια ονομασία, «Φροντιστήριο» (Φροντιστήριο Αργυρουπόλεως, Φροντιστήριο Κερασούντας κλπ.), επιβεβαιώνει την άποψη, ότι το σχολείο της Τραπεζούντας αναδείχτηκε σε πρότυπο σχολείο των Ελλήνων του Πόντου.

Τα μέσα της εποχής είναι πολύ φτωχά, ενώ το σχολείο στεγάζεται αρχικά στο μετόχιο της Μονής Σουμελά, που βρίσκεται στην Τραπεζούντα. Οι δυσκολίες στη λειτουργία του είναι τεράστιες και δεν έχουν σχέση μόνο με τις σημαντικές οικονομικές δυσκολίες, αλλά και με μια σειρά άλλους παράγοντες, όπως τη μεγάλη καταπίεση των Ελλήνων της περιοχής από τους τοπικούς Οθωμανούς τιμαριούχους, τους επονομαζόμενους Ντερεμπέηδες, τους μαζικούς και βίαιους εξισλαμισμούς, αλλά παράλληλα και το μεγάλο αριθμό Κρυπτοχριστιανών, την έλλειψη αξιόλογων εκπαιδευτικών που θα μπορούσαν να στηρίξουν το Σεβαστό στα πρώτα αυτά και αποφασιστικά βήματα του σχολείου κλπ.

Ο Σεβαστός, λόγω των σημαντικών αυτών, κυρίως οικονομικών και πολιτικών, προβλημάτων και, προπάντων, λόγω της μεγάλης πίεσης που ασκούν οι Ντερεμπέηδες, αναγκάζεται να εγκαταλείψει την Τραπεζούντα και να ακολουθήσει το δρόμο που ακολουθούσαν οι περισσότεροι Πόντιοι λόγιοι της εποχής εκείνης, που οδηγεί στη Βλαχία και κυρίως την πρωτεύουσά της Βουκουρέστι, όπου διευθύνει την «Αυθεντική Ακαδημία Βουκουρεστίου».

Ακολουθεί μια μεγάλη περίοδος στη ζωή του Φροντιστηρίου, που φτάνει μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, την εποχή δηλαδή των Μεταρρυθμίσεων. Το διάστημα αυτό των 165 περίπου χρόνων χαρακτηρίζεται από μικρές περιόδους ακμής αλλά και παρακμής, έντονης παρουσίας του σχολείου στη ζωή της πόλης αλλά και άρσης της λειτουργίας του. Γενικά, η πορεία του σχολείου ακολουθεί τις κοινωνικό- οικονομικές εξελίξεις. Ο πίνακας που ακολουθεί μας δίνει μερικά ιστορικά στοιχεία αυτής της περιόδου που χαρακτηρίζουν την πορεία του Φροντιστηρίου.

Σχολικό Έτος	Σχολάρχης	Οίκημα	Παρατηρήσεις
1682-1689	Σεβαστός Κυμινήτης	Μετόχι Μονής Σουμελά	Διδασκαλία από θρησκευτικά βιβλία (Οκτώηχος,Ψαλτήρι κ.λπ)
1689-1692	Θεόδωρος Συμεώνος
1692-1720			Άρση λειτουργίας, ελάχιστα στοιχεία
1720-1747	Νικόδημος Περιστερεώτης		Ιλιάδα, κείμενα χριστιανών διανοητών
1748-1749	Ιερομόναχος Ιερεμίας
1748-1764			Προβληματική λειτουργία
1764-1778	Ιωάννης Κομνηνός εκ Καθαρών		Αρχαιοελληνικά  & Θεολογικά κείμενα, στοιχεία Ιατρικής & Γεωγραφίας.
1778-1784	Ηλίας Κανδήλογλου	Οικία Κανδήλογλου
1784-1816		Από την αρχή του 19ου αι. στο μετόχι της μονής Περιστερεώτα	Περίοδος στοιχειώδους λειτουργίας
1816-1823	Σάββας Τριανταφυλίδης		Ικανός Σχολάρχης, ανάκαμψη του Φροντιστηρίου.
1823-1829	Θεόδωρος Ξενοφώντος
1829-1840	Ισοκ. Παπαδόπουλος Βας. Κοντόπουλος Ιερέας Πτολεμαίος Ιερομόν. Ελισαίος Ιωάννης Παναγιώτου Βασ. Κοντόπουλος Ιερομόν. Διονύσιος Μιχ. Οικονομίδης		Ανίκανοι Σχολάρχες διαδέχονται ο ένας τον άλλο, πολλές φορές μέσα στο ίδιο Σχολικό έτος. Περίοδος Παρακμής
1840-1842	Αντώνιος Καμπούρογλης		Δύο τάξεις, διδάσκονται Ελληνικά & Θρησκευτικά
1842-1844	Περικλής Τριανταφυλλίδης
1844-1849	Κων. Ξανθόπουλος	Από το 1845 δικό του κτίριο	Περίοδος έντονης ακμής. Τάξεις 4 από το 1848, 2ος δάσκαλος Κεφαλίδης.
1849-1851	Περικλής Τριανταφυλλίδης		Έντονες συγκρούσεις στο εσωτερικό της κοινότητας Τραπεζούντας.
1851-1853	Κων. Ξανθόπουλος		Όξυνση συγκρούσεων. Λήξη της κρίσης με την αποχώρηση των Εφόρων & Διδασκάλων.
1853-1854	Ευστάθιος Κλεόβουλος		Ο διευθυντής στάλθηκε από το Πατριαρχείο. 5 μαθητές, οι άλλοι αποχώρησαν.
1855 α’ εξάμηνο	Γεώργιος Παπαδόπουλος		Στοιχειώδης λειτουργία. Συνεχή προβλήματα

Όπως προαναφέρθηκε, ο Σεβαστός μετά την Τραπεζούντα ακολουθεί το γνωστό δρόμο των Ποντίων λογίων προς τη Βλαχία, όπου αξιοποιούνται από τους ποντιακής κυρίως καταγωγής ηγεμόνες (Καντακουζηνούς, Υψηλάντηδες, Μουρούζηδες κ.λπ.). Έτσι, οι παραδουνάβιες ηγεμονίες γίνονται κέντρο παραγωγής ελληνικών ιδεολογικών μηχανισμών. Αγωγοί μεταφοράς των ιδεών εκεί γίνονται οι λόγιοι κυρίως, αλλά και οι έμποροι από την Κωνσταντινούπολη και τον Πόντο, οι οποίοι λειτουργούν ως καταλύτες στις διεργασίες που έρχονται και ιδιαίτερα αυτές των αρχών του 19ου αιώνα.

Από το 1692 μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, η λειτουργία του Φροντιστηρίου είναι προβληματική λόγω έλλειψης δασκάλων και μάλιστα ικανών, των πιέσεων των Ντερεμπέηδων, της έλλειψης επαρκών πόρων και των εσωτερικών έριδων που ταλανίζουν την ελληνική κοινότητα Τραπεζούντας. Εξαίρεση αποτελούν δύο περίοδοι: μεταξύ των ετών 1720-1747, οπότε τη διεύθυνση αναλαμβάνει ο μοναχός Νικόδημος ο Περιστερεώτης, ο οποίος έχει σπουδάσει στο Ιάσιο και διδάσκει στη Μολδαβία, πριν επιστρέψει στην Τραπεζούντα για να διδάξει στο Φροντιστήριο. Τα αρχαιοελληνικά και θεολογικά κείμενα που διδάσκει ο Νικόδημος προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό και την ιδεολογία που προωθεί. Η μεγάλη συμβολή του αντανακλάται στην παράλληλη ονομασία του σχολείου ως «κοσμική σχολή Νικοδήμου», γεγονός που δείχνει την ισχυρή προσωπικότητα αλλά και την προσφορά του Νικοδήμου. Δεύτερη περίοδος αυτή της σχολαρχίας του Ηλία Κανδήλογλου, ικανότατου διδασκάλου, ο οποίος διαθέτει την οικία του για τη στέγαση του σχολείου. Οι συνθήκες, όμως, της εποχής είναι ήδη αρνητικές. Συγκεκριμένα, μετά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο και τις αλλεπάλληλες τουρκικές ήττες που οδηγούν στην υπογραφή των συνθηκών του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774 και του Αϊναλή Καβάκ το 1779, η Τουρκία στρέφεται στο εσωτερικό της, ασκώντας πίεση στις εθνότητες και κυρίως στην ελληνική, που αρχίζει να υπερέχει αισθητά στο οικονομικό και το πολιτιστικό πεδίο. Παράλληλα και οι έριδες μεταξύ των μελών της ελληνικής κοινότητας δεν επιτρέπουν στον ιδιαίτερα αξιόλογο αυτό δάσκαλο να αντιστρέψει την πορεία των πραγμάτων.

Στις αρχές του 19ου αιώνα η Γαλλική Επανάσταση και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός επηρεάζουν όχι μόνο τον Πόντο και την Τραπεζούντα, αλλά όλο τον ελληνισμό, διαμορφώνοντας τις προϋποθέσεις μορφωτικής ανάκαμψης. Έτσι, από το 1816 αρχίζει μια νέα περίοδος στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας, που για τρεις δεκαετίες είχε ήδη ατονήσει. Κύριος μοχλός αυτής της νέας πορείας είναι ο νέος σχολάρχης    Σάββας Τριανταφυλλίδης, ένας ικανός και εμπνευσμένος δάσκαλος, που, διδάσκοντας στο Φροντιστήριο για επτά ολόκληρα χρόνια, το οδηγεί σε μια σημαντική περίοδο ανάκαμψης.

Τσινέκιο Γυμνάσιο Αμισού

Παρά τις ευνοϊκές όμως συνθήκες, ο θάνατος του Σάββα Τριανταφυλλίδη το 1823 σε συνδυασμό με την ανυπαρξία ικανών διδασκάλων και οικονομικών πόρων αλλά και τη συνέχιση των εσωτερικών έριδων, επαναφέρουν το Φροντιστήριο Τραπεζούντας στην πρότερη μίζερη κατάσταση. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι το 1855, μια σειρά από σχολάρχες προσλαμβάνονται για μικρό χρονικό διάστημα, απολύονται, κάποιοι επαναπροσλαμβάνονται, αλλά η δυσάρεστη κατάσταση δεν αντιστρέφεται με τίποτα, παρά το γεγονός ότι ενδιάμεσα εμφανίζονται κάποιοι αξιόλογοι σχολάρχες (Περικλής Τριανταφυλλίδης, Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος). Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι το Φροντιστήριο κατά την περίοδο αυτή (1845) αποκτά δικό του κτίριο δίπλα στη θάλασσα, στη θέση ακριβώς που βρίσκεται και σήμερα, αφού φυσικά οικοδομήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα το μεγάλο τετραώροφο κτίριο που σώζεται μέχρι και σήμερα.

Αξίζει να επισημάνουμε ότι όλη αυτή τη χρονική περίοδο η εκπαίδευση οργανώνεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στο πλαίσιο του συστήματος των Milliyet. Το γεγονός αυτό καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το περιεχόμενο και τις βασικές ιδεολογικές κατευθύνσεις. Έτσι, βασικά διδακτικά βιβλία είναι ο Οκτώηχος, το Ψαλτήρι και άλλα θρησκευτικά βιβλία. Η ελληνική γλώσσα που διδάσκεται είναι η εκκλησιαστική, αλλά με την αρχαία της γραμματική. Εδώ ακριβώς πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια για τη μη καλλιέργεια των θετικών επιστημών, αλλά και για την ιδιαίτερη διάκριση των Ποντίων λογίων αυτής της εποχής μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα στις κλασικές επιστήμες.

Τέλος, επισημαίνουμε την καθιέρωση το 1836 από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο το ΣΤ', του θεσμού της Κεντρικής Εκκλησιαστικής Επιτροπής, η οποία εποπτεύει την εκπαίδευση, με αφορμή την προσπάθεια Αγγλικανών Ιεραποστόλων να διαφθείρουν με χρήμα και άλλα μέσα τις συνειδήσεις πολυ φτωχών  διδασκάλων. Η Επιτροπή αυτή γίνεται εποπτικό όργανο της εκπαίδευσης όλων των ομοδόξων χριστιανών της αυτοκρατορίας, εξετάζοντας τους διοριζόμενους εκπαιδευτικούς και τα διδακτικά βιβλία και καθορίζοντας τους όρους λειτουργίας των σχολείων.


ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"