Εθνικές ομάδες στον Πόντο και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Μέρος 2ο

Περιγραφή των εθνικών ομάδων του Πόντου.

Μέχρι τώρα περιγράψαμε τις συνθήκες και προϋποθέσεις διαμόρφωσης των εθνικών ομάδων όχι μόνο του Πόντου, αλλά και όλης της Μ. Ασίας διαμέσου των αιώνων. Ιδιαίτερη αναφορά έγινε στην περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, του μεγαλύτερου μέχρι τότε πολυεθνικού μορφώματος, οπότε κυρίως διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες γεννήθηκαν οι εθνικές αυτές ομάδες. Καθοριστικός παράγοντας στη συνέχεια υπήρξε η έλευση των τουρκικών φύλων στην περιοχή και η διαρκής ενσωμάτωση των τοπικών εθνοτήτων σ’ αυτά, μέχρι την ανάπτυξη του οσμανικού κράτους και την πολιτική του κυριαρχία περίπου στον ίδιο χώρο όπου πριν είχε κυριαρχήσει το βυζαντινό, διάστημα κατά τα οποίο οι αλλαγές είναι σημαντικές και οι εξισλαμισμοί γίνονται το κύριο εργαλείο αλλοίωσης της εθνικής ταυτότητας των λαών και ενσωμάτωσής τους στο οθωμανικό κοινωνικό σύστημα. 

Η ενσωμάτωση, όμως, αυτή δεν γίνεται χωρίς παρενέργειες και ποτέ δεν επιτυγχάνεται η πλήρης εξαφάνιση των ιδιαίτερων πολιτιστικών χαρακτηριστικών που προϋπήρχαν. Την περιγραφή αυτών των εθνικών ομάδων που υπάρχουν στην περιοχή του Πόντου κατά την εξεταζόμενη περίοδο, αλλά και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους θα αποπειραθούμε να παραθέσουμε στη συνέχεια.

Όλες οι απόψεις ως προς την περιγραφή, τα στατιστικά στοιχεία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των εθνικών ομάδων του Πόντου δεν συμπίπτουν.
 Ο Γεώργιος Βαλαβάνης, χωρίς να υπεισέλθει σε λεπτομέρειες, υποστηρίζει ότι πριν από την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, όπως προκύπτει από την έκθεση Αργυρόπουλου του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας, από τα περίπου 2.000.000 των κατοίκων του Πόντου 700.000 είναι Έλληνες, 147.000 Αρμένιοι και 1.040.000 μουσουλμάνοι, από τους οποίους 420.000 καθαρώς Τούρκοι και οι υπόλοιποι είναι Λαζοί, Κιρκάσιοι, Σάννοι, Κούρδοι, Αβασγοί, Γεωργιανοί, Κιζιλμπάσηδες και άλλες μικρότερες ομάδες.

Ο Σάββας Ιωαννίδης, τέσσερις δεκαετίες πριν, υποστηρίζει ότι είναι σπάνιες οι περιοχές όπου συγκατοικούν τόσο πολλές εθνότητες, με διαφορετική γλώσσα και θρησκεία. Ως προς τη γλώσσα τους λαούς τους ξεχωρίζει σε Τούρκους, Έλληνες, Αρμένιους, Λαζούς, Κιρκάσιους, Απαζάδες, Γεωργιανούς, Πέρσες και Κούρδους. Ως προς τα φυλετικά τους χαρακτηριστικά σε Έλληνες, Τουρκομάνους, Οθωμανούς, Κιρκάσιους, Λαζούς, Αρμένιους, Απαζάδες, Γεωργιανούς, Κούρδους, Τσεπνίδες, Πέρσες κ.λπ. Τέλος, ως προς το θρήσκευμα τους διακρίνει σε Μουσουλμάνους, Χριστιανούς, Έλληνες, Αρμένιους, Αρμενοκαθολικούς, λίγους Αρμενοδιαμαρτυρόμενους, Πέρσες και Κιρκάσιους. Όσον αφορά τη θρησκεία και τη γλώσσα, επικρατέστεροι αριθμητικά είναι, στη σειρά, οι Μουσουλμάνοι, οι Έλληνες, οι Αρμένιοι κ.λπ..

Ο σημαντικός Ελλαδίτης πολιτικός και συγγραφέας Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος στο σημαντικό του έργο «Περιήγησις εις τον Πόντον» στις αρχές του 20ού αιώνα, περιγράφοντας τις διάφορες εθνότητες του Πόντου, διακρίνει ποικιλία λαών από δυσμάς προς ανατολάς: Τούρκους, Έλληνες, Αρμένιους, Αθίγγανους, Κούρδους, Λαζούς, Ρώσους, Μιγγρέλους, Γεωργιανούς, Εβραίους, ενώ στο εσωτερικό κυρίως Κιρκάσιους, Αβαζάδες ή Αμπχαζάδες και άλλους ολιγάριθμους.

Παρά το γεγονός ότι τα στατιστικά στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας δεν είναι τελείως αξιόπιστα, επειδή αυτά χρησιμοποιούνται κατά την οθωμανική περίοδο κατά βάσιν για φορολογικούς λόγους και συνεπώς πολλές επιμέρους εθνότητες δεν φαίνονται, θα παραθέσουμε τα κυριότερα και πιο αξιόπιστα δεδομένα, για να έχουμε μια γενική εικόνα των εθνοτήτων της περιοχής του Πόντου κατά την περίοδο αυτή, πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Από τα δεδομένα που διαθέτουμε δύο έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Το πρώτο από αυτά είναι τα στοιχεία που προκύπτουν από τα δύο έργα του Γεωργίου Κλεάνθους Σκαλιέρη, «Η Αυτοκρατορία Τραπεζούντας», που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1921, και το «Λαοί και φυλαί της Μ. Ασίας», που εκδόθηκε επίσης στην Αθήνα το 1922. Τα δύο αυτά αξιόλογα έργα αναφέρονται στην πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής του Πόντου κατά την εξεταζόμενη περίοδο, δηλαδή στις αρχές του 20ού αιώνα, λίγα χρόνια πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σύμφωνα με αυτά τα έργα έχουμε τον παρακάτω πίνακα:

Σαντζάκι ΔΙΟΙΚΗΣΗ	ΕΛΛΗΝΕΣ	ΤΟΥΡΚΟΙ ΟΣΜΑΝΟΙ	ΚΟΛΧΟΙ ΜΙΓΓΡΕΛΟΙ	ΚΙΡΚΑΣΙΟΙ	ΑΡΜΕΝΙΟΙ	ΕΡΥΘΙΝΟΙ	ΛΑΖΟΙ
Τραπεζούντας	164.774	72.281	15.000	29.800	21.335	-	35.000
Αμισού	150.087	40.000	-	35.500	17.465	-	-
Λαζικής	15.021	36.140	-	8.600	5.400	-	85.000
Αργυρ/λης	71.718	40.100	5.000	5.100	2.300	-	-
Τοκάτης	39.761	32.200	15.000	10.000	37.919	50.000	-
Αμάσειας	48.739	35.100	-	30.000	50.600	66.000	-
Νικόπολης	51.567	18.033	20.000	-	18.046	12.830	-
Σινώπης	37.986	15.000	20.010	2.000	314	-	-

Στον πίνακα αυτό δεν περιλαμβάνουμε αρκετές ακόμη εθνότητες κυρίως λόγω στενότητας χώρου. Είναι οι Γεωργιανοί (Ίβηρες), που βρίσκονται κυρίως στα ανατολικά σαντζάκια Τραπεζούντας (45.000) και Αργυρούπολης (10.000),  οι Σάννοι ή Τζάνοι (εγκατεστημένοι μόνιμα και πλανόδιοι), που είναι πολυάριθμοι: στην Αμισό (120.000), Τραπεζούντα (30.000), στη Σινώπη (35.000)  και Αργυρούπολη (10.000), οι Μεσοχαλδηνοί, που βρίσκονται κυρίως στην κοιλάδα της Αργυρούπολης που ονομάζεται και Μεσοχάλδιο (50.000), καθώς και στην Τραπεζούντα (25.000), Αμισό (3.000) και Λαζική (2.000),  οι Γιουρούκοι, 50.000 στην Αμάσεια, 16.000 στην Τραπεζούντα, 15.500 στη Σινώπη και ανά 10.000 στην Τοκάτη και τη Νικόπολη, οι Τάταροι, 7.000 στην Τοκάτη, 3.000 στην Αμάσεια και 2.000 στη Νικόπολη, λίγοι Αθίγγανοι κυρίως στην Τραπεζούντα, την Αμισό και την Αργυρούπολη και ακόμη λιγότεροι Εβραίοι κατανεμημένοι σε όλες τις περιοχές, διαμένουν στις πόλεις και ασχολούνται με το εμπόριο (1.312 συνολικά, περισσότεροι στην Σινώπη: 512). 

Μια σύντομη ανάγνωση του πίνακα αυτού μας παρέχει μερικές ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις:

 Οι Έλληνες βρίσκονται σε όλες τις περιοχές, αλλά είναι πολύ περισσότεροι στις μεγαλύτερες πόλεις Τραπεζούντα και Αμισό, όπου κυριαρχούν στο εμπόριο και τις νέες οικονομικές δραστηριότητες. Οι Λαζοί βρίσκονται μόνο στα ανατολικά Σαντζάκια Τραπεζούντας και Λαζικής, όπου και η περιοχή της αρχικής τους      εγκατάστασης. Συνεπώς, παρουσιάζουν μειωμένη κινητικότητα στον ποντιακό χώρο. Οι τουρκογενείς Οθωμανοί παρουσιάζουν μια ισορροπία ως προς τις περιοχές εγκατάστασης, ενώ η πλειοψηφία των μουσουλμάνων ή μουσουλμανοφανών μη Τούρκων (Ερυθίνοι, Σάννοι, Γιουρούκοι) εμφανίζονται, κυρίως, στα νότια εσωτερικά Σαντζάκια του Βιλαετιού Σεβάστειας (Τοκάτη, Αμάσεια). 

Τέλος, οι Αρμένιοι εμφανίζονται στις δύο μεγαλύτερες πόλεις Αμισό και Τραπεζούντα, όπου είναι οι μόνοι που μπορούν να συναγωνιστούν κατά κάποιο τρόπο τους Έλληνες στο εμπόριο, καθώς και στα εσωτερικά ορεινά Σαντζάκια της Σεβάστειας, που βρίσκονται στα όρια της περιοχής της Μεγάλης λεγόμενης Αρμενίας, όπου έχουν καταφύγει μετά τις σφαγές που υπέστησαν κατά το τέλος του 19ου αιώνα.

 Πολύ σημαντικός είναι ο δεύτερος πίνακας, που παρουσιάζει τον πληθυσμό του Πόντου κατά εθνότητες και διοικητικές περιοχές:

Α. Έλληνες Ορθόδοξοι. Βιλαετιού Τραπεζούντας	523.000
Σαντζακιού Σινώπης	23.000
Σαντζακιού Αμάσειας	55.000
Σαντζακιού Νικόπολης	51.500
Σαντζακιού Τοκάτης	47.000
Σύνολο Ελλήνων Ορθοδόξων	700.000
Β. Τούρκοι Οθωμανοί. Βιλαετιού Τραπεζούντας	116.000
Σαντζακιού Σινώπης	89.500
Σαντζακιού Αμάσειας	119.000
Σαντζακιού Νικόπολης	27.000
Σαντζακιού Τοκάτης	70.500
Σύνολο Οθωμανών τουρκικής καταγωγής	422.000
Γ. Μουσουλμάνοι και Μουσουλμανοφανείς μη τουρκικής καταγωγής
1. Λαζοί  Βιλαετιού Τραπεζούντας	220.000
Σαντζακιού Αμάσειας	500
Σαντζακιού Νικόπολης	500
ΣΥΝΟΛΟ ΛΑΖΩΝ	221.000
2. Κούρδοι  Βιλαέτι Τραπεζούντας	40.500
Σαντζάκι Σινώπης	1.500
Σαντζάκι Αμάσειας	15.000
Σαντζάκι Νικόπολης	2.500
Σαντζάκι Τοκάτης	16.500
ΣΥΝΟΛΟ ΚΟΥΡΔΩΝ	76.000
3. Ερυθίνοι(Kizil Bas)  Βιλαετιού Τραπεζούντας	13.000
Σαντζακιού Σινώπης	2.500
Σαντζακιού Αμάσειας	28.000
Σαντζακιού Νικόπολης	3.000
Σαντζακιού τοκάτης	16.500
ΣΥΝΟΛΟ ΕΡΥΘΙΝΩΝ	63.000
4. Κιρκάσιοι  Βιλαετιού Τραπεζούντας	92.000
Σαντζακιού Σινώπης	10.500
Σαντζακιού Αμάσειας	24.000
Σαντζακιού Νικόπολης	4.500
Σαντζακιού Τοκάτης	35.000
ΣΥΝΟΛΟ ΚΙΡΚΑΣΙΩΝ	166.000
5. Βόσνιοι   Σαντζακιού Σινώπης (σύνολο)	400
6.Πομάκοι   Σαντζακιού Σινώπης (σύνολο)	100
Σύνολο Μουσουλμάνων μη Τουρκικής καταγωγής	526.000
Δ. Αρμένιοι Βιλαετιού Τραπεζούντας	50.000
Σαντζακιού Σινώπης	300
Σαντζακιού Αμάσειας	51.000
Σαντζακιού Νικόπολης	18.000
ΣΥΝΟΛΟ ΑΡΜΕΝΙΩΝ	157.300
Ε. ΔΙΑΦΟΡΟΙ
1.Γεωργιανοί  Βιλαετιού Τραπεζούντας	53.000
Σαντζακιού Σινώπης	180
ΣΥΝΟΛΟ ΓΕΩΡΓΙΑΝΩΝ	53.180
1.     Άραβες Χριστιανοί (Αμάσειας 300) Σύνολο	490
2. Αθίγγανοι  (Τραπεζούντα 4800) Σύνολο	4.950
3. Εβραίοι (Τραπεζούντα 350, Αμάσεια 250)	750
4. Πέρσες (Τραπεζούντα 2.500)	2.580
5. Διάφοροι Ξένοι  (Τραπεζούντα 1.020)	1.300
ΣΥΝΟΛΟ  ΔΙΑΦΟΡΩΝ	63.250
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ
1. Έλληνες Ορθόδοξοι	700.000
2. Οθωμανοί Τουρκικής καταγωγής	422.000
3. Μουσουλμάνοι και Μουσουλμανοφανείς μη Τουρκικής καταγωγής	526.500
4. Αρμένιοι	157.300
5. Διάφοροι	63.250
Γενικό Σύνολο Εθνοτήτων Πόντου	1.869.050

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"