ΤΟ ΜΑΙΝΟΜΕΝΟΝ ΜΕΛΙ

Ονομαζόταν από τους αρχαίους μαινόμενον και από τους Πόντιους αλλού παλαλόν και αλλού ζαντόν, γιατί  έχει δηλητηριώδεις ιδιότητες· εκείνος μάλιστα που το τρώει πολύ κάνει εμετούς, παθαίνει διάρροια, δε μπορεί να σταθεί στα πόδια του από τη μεγάλη  εξάντληση και μόνο μετά 2—3 μέρες  αρχίζει να συνέρχεται. Ποια άραγε είναι τα δηλητηριώδη φυτά  από τα οποία οι μέλισσες μαζεύουν αυτό το μέλι;

Ο Ξενοφών που οδήγησε τους Μυρίους  από τα βάθη της  Ασίας στα παράλια του Πόντου, ενώ περιγράφει  αριστοτεχνικά τα συμπτώματα της δηλητηρίασης, δεν αναφέρει τίποτε για την αιτία. Ο σοφός Αριστοτέλης γράφει ότι  από τον πύξον (τσιμσίρι) γίνεται βαρύοσμον μέλι, που κάνει τους υγιείς να χάνουν τα μυαλά τους.
 Ο γεωγράφος Στράβων λέει αόριστα ότι γίνεται από τους ακρέμονας (τις άκρες) των δένδρων. Ο Διοσκουρίδης  ότι εις την Ηράκλειαν την Ποντικήν κατά τινας καιρούς δια τινων ανθέων γίνεται. 
Ο Ρωμαίος Πλίνιος  ότι γίνεται  απο το αιγώλεθρον (τσιφίν) και ο ίδιος αλλού λέει ότι γίνεται από το ροδόδενδρον (κομάρ’). Οι σχολιαστές του Πλινίου ότι γίνεται από το αιγώλεθρον και από το ροδόδενδρον δηλ. από την ροδοδάφνην ή το νήριον και το ποντικόν ροδόδενδρον. Ο Παπαμιχαλόπουλος ότι επιγράφεται: αζαλέα ή ροδόδενδρον.

Στο φυτολογικό λεξικό του Γενναδίου διαβάζει κανείς ότι «η αζαλέα, το ροδόδενδρον και η πύξος είναι φυτά τοξικά· αλλ’  η πύξος δεν είναι μελιγόνος». Στο λεξικό του  Ελευθερουδάκη ότι «η διάκριση μεταξύ αζαλέας και ροδόδεντρου δεν είναι μεγάλη(!)".
 Στο λεξικό του Ηλίου ότι "η αζαλέα φύεται εις ορεινά μέρη του Πόντου όπου αποκαλείται ροδόδενδρον(!) εκ των ανθέων της αι μέλισσες παραλαμβάνουν είδος μέλιτος δηλητηριώδους. Το ροδόδενδρον είναι λίαν κοσμητικόν αλλά και τοξικόν. Της ροδοδάφνης πάντα τα μέρη είναι τοξικά, διό και δεν θίγονται υπό των ζώων. Τα φύλλα της δαφνοκεράσου περιέχουν υδροκυάνιο». Το νεότατο εγκυκλοπαιδικό λεξικό τού Πάτση επιγράφεται αζαλέα ή ροδόδενδρον.

Ο Θ. Παστιάδης σε πολυσέλιδη μελέτη του (Αρχείον του Πόντου) γράφει: «Θα αποδείξωμεν εφεξής ότι, ούτε εκ των ανθέων της πύξου, αλλ’ ούτε και του ροδόδεντρου προέρχεται, αλλ’ εκ μόνης της Ποντικής αζαλέας». Και έχει μεν δίκαιο να παραδέχεται ότι το παλαλόν το μέλ’ δεν γίνεται  από το ροδόδενδρο και το πυξάρι, αλλά δεν έχει δίκαιο ως προς το δεύτερο, ότι δηλ. μόνο από την αζαλέα γίνεται γιατί υπάρχουν πολλά δηλητηριώδη φυτά που θα αναφέρω παρακάτω, ίσως δε να υπάρχουν και άλλα άγνωστα σε μένα.

Αζαλέα  η Ποντική

Αζαλέα ή Ποντική είναι θάμνος φυλλοβόλος· στην Τραπεζούντα και τις γύρω επαρχίες λεγόταν τσιφίν, στα δε Κστύωρα σαράγουδα- τα φύλλα της λεπτά και μαλακά έχουν κάποια ουσία κολλητική- τα άνθη της είναι κίτρινα με βαριά μυρουδιά. Φύλλα και άνθη είναι δηλητηριώδη· αν μερικά ζώα από απροσεξία ή λαιμαργία έτρωγαν φύλλα και άνθη της δηλητηριάζονταν ή «ετσιφινούσαν».

Η  ροδοδάφνη ή πικροδάφνη ή νήριον ως καλλωπιστικό φυτό με άνθη λευκά, ροδόχρωμα ή κιτρινωπά μπορεί να την απαντήσει κανείς μέσα στην Τραπεζούντα ή σε άλλη πόλη· αλλά σε καμιά ρεματιά του Πυξίτη ή του Γιάμπολη δεν την είδα- επομένως αυτή δεν δηλητηρίαζε το μέλι του Πόντου.

Δαφνοκέρασος

Η δαφνοκέρασος ή ροδάφινον στην Τραπεζούντα και γαμάϊμισον στη Σαντά από το τουρκικό της όνομα καράγεμις" αφθονούσε παντού ως ήμερο και άγριο- το άγριο ονομαζόταν ταφλάν. Του δένδρου αυτού τα φύλλα είναι δηλητηριώδη· όσοι από τους κατοίκους της περιφέρειας Βατούμ ήθελαν να πιάσουν ψάρια, μάζευαν φύλλα ταφλανιού, που αφθονούσε στις ποταμιές και στις ρεματιές, τα κοπάνιζαν και τα έριχναν στο ποτάμι- όσα ψάρια έρχονταν σέ επαφή με το χυμό των φύλλων, αποτυφλώνονταν, ανέβαιναν στην επιφάνεια του νερού ή πετιούνταν στις όχθες, οπότε μαζεύονταν με ευκολία. Πολύ περισσότερο δηλητηριώδη πρέπει νά είναι τα άνθη· τα ζώα άλλωστε απόφευγαν να τρώνε τα φύλλα της και μόνο σε μεγάλη ανάγκη έτρωγαν μερικά.

Η χαμαιάκτη (λεβόρ’) που δεν έχει καμμιά σχέση με τον ελλέβορο των αρχαίων (βέρατρον)· τα φύλλα και τα άνθη της είναι δηλητηριώδη, τα ζώα δεν αγγίζουν τα φύλλα της παρά σε μεγάλη ανάγκη, τα δε άνθη και τους καρπούς της ποτέ. Στην περιφέρεια Βατούμ μερικοί πτωχοί έκαναν ούζο από τούς ώριμους καρπούς της· τό ρακί αυτό, δηλητηρίαζε εκείνους που έπιναν από αυτό πολύ.

 Η ζαζέλα, θάμνος με αποκρουστική μυρουδιά· αν από απροσεξία ανακατώνονταν στο χόρτο όχι πολλά από τα φύλλα της, τα ζώα πάθαιναν στομαχική διαταραχή.

Γαλατσίδα

Το ευφόρβιον (γαλαχτίτα, γαλατσίδα, φλόμος), θάμνος δηλητηριώδης· τα ζώα που έτρωγαν από αυτή, πάθαιναν στομαχική διαταραχή.

Ότι το παλαλόν το μέλ’ δεν γίνεται από την πύξο φαίνεται από το εξής: Στην περιφέρεια Ναούσης μεγάλες εκτάσεις σκεπάζονται από πυξάρι· κάνεις όμως δεν δηλητηριάζεται από το μέλι της.

Ότι δεν γίνεται και από το ροδόδενδρο, το συμπεραίνομε από το παρακάτω. Όταν στη Σαντά μαζεύαμε από τα έλατα μαστίχα και κουραζόμαστε, καθόμαστε ανάμεσα στα ροδόδεντρα, αρπάζαμε πολλές δεκάδες από τα εύγευστα άνθη τους και τα βυζαίναμε" αν είχαν και ελάχιστη δόση δηλητηρίου, το λιγότερο πού μπορούσαμε να πάθομε ήταν να πάθομε στομαχικές διαταραχές· και όμως δεν παθαίναμε τίποτε.

Συμπέρασμα: Το παλαλόν το μέλ’ δεν γίνεται από το ροδόδενδρο, το πυξάρι και τη ροδοδάφνη αλλά από την αζαλέα, τη ροδαφινιά, τη χαμαιάκτη, τη ζαζέλα, τη γαλαχτίτα και ίσως και από μερικά άλλα φυτά.

Η σύγχυση που έκαμαν οι αρχαίοι συγγραφείς έγινε από τούτο: 
1) Κανείς από αυτούς δεν έγραψε από επιτόπιο εξέταση, από την ίδια πείρα, αλλά ο ένας είχε βασισθεί στα λόγια του άλλου ή έκανε αντιγραφή από αυτόν. Ο Αριστοτέλης λέει: και φασιν δηλ. λένε ότι το μέλι... Ο Πλίνιος γράφει: Οι συγγραφείς δεν μας πληροφορούν... Ο ίδιος ονομάζει την αζαλέα χόρτο ενώ είναι θάμνος. Ο Τουρνεφόρ: Ευρίσκεται.. Ο Παπαμιχαλόπουλος· Κατά τας διαβεβαιώσεις..

 2) Τα ονόματα των φυτών αυτών μοιάζουν ή κατά το πρώτο συνθετικό: ροδόδενδρον, ροδοδάφνη, ροδάφινον ή κατά το δεύτερο: ροδοδάφνη, πικροδάφνη, ροδάφινον ή κατά το πρώτο και δεύτερο: ροδοδάφνη, δαφνοκέρασος.

3) Όλα αυτά τα φυτά είναι αειθαλή εκτός από την αζαλέα, αν μερικά ήσαν φυλλοβόλα, ίσως να μη γινόταν σύγχυση.

Η δηλητηρίαση μπορούσε να αποφευχθεί αν οι μελισσοκόμοι τρυγούσαν πριν να ανοίξουν τα άνθη της αζαλέας, ή αν τρυγούσαν  αφού μαραίνονταν ,οπότε το μέλι αυτό το  χρησιμοποιούσαν να συντηρήσουν τις ίδιες τις μέλισσες; ή εάν κατά την εποχή της ανθοφορίας της αζαλέας τοποθετούσαν στον εμβρυοθάλαμο άδειες κερήθρες.

Στάθης Αθανασιάδης
(Γεροστάθης)
Λαογράφος της Σαντάς