Στην τρίτη ενότητα, το κεντρικό θέμα, «Ακρίτες και μεσαιωνική Ακριτική παράδοση» είναι αφιερωμένο στο ηρωικό φρόνημα των ακριτών αλλά και σε διάφορες πτυχές του ιδιωτικού βίου τους. Πρόκειται για ένα πλουσιότατο υλικό που εμπλουτίστηκε στα ευρύχωρα πεδία της λαϊκής φαντασίας και εξέβαλε στη δημιουργία της ακριτικής λογοτεχνίας, τόσο της προφορικής (9ος-10ος αι.) όσο και της γραπτής (12ος-13ος αι.).
Ακολουθούν τρεις αναλυτικές αναφορές στα δημοτικά τραγούδια, τα έπη, στο μύθο και στην ιστορία. Τα δημοτικά τραγούδια αποτελούν την κιβωτό της συλλογικής ταυτότητας, σε συνδυασμό πάντα με το διαρκώς μεταβαλλόμενο ιστορικό γίγνεσθαι. Για το λόγο αυτό, οι λαϊκοί δημιουργοί των τραγουδιών αυτών εμπνέονται γόνιμα από το βίο των ακριτών μεταδίδοντάς τον στις επερχόμενες γενιές. Από την άλλη πλευρά, τα έπη συνθέτουν τις διάφορες όψεις της ακριτικής ζωής σε ομοειδείς θεματολογικά κύκλους, οι οποίοι διαδίδονται ευρύτερα μέσω πολλαπλών διασκευών. Η μικτή γλώσσα τους μαρτυρεί τη λαϊκή καταγωγή και τη στοιχειώδη καλλιέργεια των δημιουργών τους, το περιεχόμενό τους απεικάζει την ιδεολογία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων και της διανόησης.
Στη συνέχεια της τρίτης ενότητας, παρουσιάζονται αναλυτικά οι Ακρίτες Ήρωες στα πλαίσια της ελληνικής ακριτικής παράδοσης ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτης του ομώνυμου βυζαντινού έπους και των ακριτικών τραγουδιών, ο Κωσταντής, ο Πορφύρης, ο Ανδρόνικος, ο Τσαμαδός, ο Γιάννης ή Γιαννάκος ή Γιάννος, ο Αλέξαντρος, ο υιός του Αρμούρη καθώς και ο Βελισάριος, ξακουστός στρατηγός του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουστινιανού- ο Βλάντ Τσέπες (ο Παλουκωτής, που απετέλεσε το έναυσμα για τη μυθοποίηση του Δράκουλα από την επωνυμία του Vlad Dracul) στα Βαλκάνια· ο Κράλης Μάρκος, ένδοξος ακρίτης ήρωας της νότιας σλαβικής παράδοσης· ο Ζίγκφριντ, ήρωας του γερμανικού «Άσματος των Νιμπελούνκεν»· ο Ρολάνδος, στρατιώτης του Καρλομάγνου, που πρωταγωνιστεί στο γαλλικό «Άσμα του Ρολάνδου»· ο Σιντ, ο Ισπανός πολεμιστής του 11 ου αι. Rodrigo Diaz de Vivar's· ο Αρθούρος και οι Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης (Λάνσελοτ, Περσεβάλ κ.ά.), ήρωες ενός ακριτικού κύκλου με κεντρικό χαρακτήρα τον Αρθούρο, ξακουστό στρατιωτικό αρχηγό της Μεγάλης Βρετανίας, που μέσα από τη λογοτεχνία μεταμορφώθηκε σε θρυλικό βασιλιά· ο Τριστάνος, ήρωας μιας παλαιότατης διηγήσεως με κελτικές ρίζες, στην παράδοση πολλών χωρών της Ευρώπης· ο Ogier ο Τρομερός, ήρωας των Σκανδιναβών.
Η ενότητα τελειώνει με την περιγραφή του ταξιδιού των Ακριτικών Μύθων. Μύθοι, που δεν γνωρίζουν σύνορα, παρά τις συνοριακές αντιπαλότητες, που ταξιδεύουν και διαδίδονται είτε προφορικά, ακολουθώντας τραγουδιστές, ακρίτες, στρατιώτες προσκυνητές και εμπόρους, είτε με τη διακίνηση των χειρογράφων και την εκπαίδευση.
Επιπλέον, η πλατιά διάδοση των ακριτικών μύθων επιβεβαιώνει αφ' ενός τα κοινά εκφραστικά μέσα που χρησιμοποίησαν οι λαοί, προκειμένου να αποτυπώσουν ομόλογες ιστορικές εμπειρίες και αφ' ετέρου τη διττή λειτουργία των συνόρων όχι μόνο ως διαχωριστικών γραμμών αλλά και ως τόπων διαλόγου, σύνθεσης ή και ένωσης.
Στο σημείο αυτό γίνεται, εκτενής αναφορά και στα Αρχαία Πρότυπα, που αποτελούν ανεξάντλητες πηγές έμπνευσης για τους ακριτικούς μύθους. Πολλοί ευρωπαίοι ήρωες θυμίζουν παραδόσεις σχετικές με τους ήρωες της αρχαίας μυθολογίας. Τέλος, παρουσιάζεται το Μεσαιωνικό Ηρωικό Πρότυπο και οι ποικίλες εκδοχές του που αγκαλιάζουν όλο το φάσμα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης.
Στην τέταρτη ενότητα αναλύεται «Το σκηνικό» μέσα στο οποίο διαδραματίζονται οι ευρωπαϊκές ηρωικές ακριτικές ιστορίες. Το αρχιτεκτονικό και φυσικό περιβάλλον, ο καθημερινός στρατιωτικός βίος και οι «ευγενείς» ασχολίες, όπως το αρχοντικό κυνήγι και η μουσική. Σ' αυτό το σκηνικό εξελίσσεται ο περιπετειώδης και πολυτάραχος καθ' ημέραν βίος του ακρίτη, και αναδεικνύεται ο κομβικός ρόλος του οπλισμού και του αλόγου του, τα οποία συχνά προσωποποιούνται και περιβάλλονται με μυθικές ιδιότητες. Στα ίδια πλαίσια, εντάσσεται η κυνηγετική δραστηριότητα των ακριτών, ως συνέχεια των πολεμικών τους επιδόσεων και εγγύηση του κοινωνικού τους κύρους. Τέλος, στην ίδια ενότητα γίνεται αναφορά στα ομαδικά γεύματα των ακριτών, τα οποία αναδεικνύουν τη συλλογικότητα και τις πιο χαλαρές πτυχές του βίου τους.
H πέμπτη ενότητα είναι αφιερωμένη στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ήρωα και τον κύκλο της ζωής του. Στη γέννηση και τη συχνά ηρωική καταγωγή του, στα λαμπρά νεανικά του χρόνια, στους έρωτές του, στα ανδραγαθήματα και την ευαισθησία του έως και στον ηρωικό του θάνατο. Η πολυεπίπεδη μεθοριακότητα, στην οποία κινείται ο ακρίτης ήρωας καθίσταται ανάγλυφη από την ίδια τη διγενή του καταγωγή. Αυτή η διγένεια, εξ ου και Διγενής Ακρίτης, αποτελεί και την πεμπτουσία της ύπαρξης και της δράσης του: ισόβιος υπερασπιστής παντοειδών συνόρων, μέτοχος δύο διαφορετικών πολιτισμών, φορέας θείων χαρισμάτων και ανθρώπινων αδυναμιών, υπερφυσικής δύναμης αλλά και συγκινητικής ευαισθησίας, ακαταπόνητος προστάτης των φτωχών και των αδυνάτων και ανίκητος απέναντι σε όλους τους φυσικούς και μυθικούς αντιπάλους εντέλει θα νικηθεί από τον τελευταίο του αντίπαλο, το Θάνατο.
Η τελευταία ενότητα παρουσιάζει τους ακριτικούς μύθους κατά τη μακραίωνη διαδρομή τους στο χρόνο. Σταθμός σ' αυτή τη διαδρομή υπήρξε, αναμφισβήτητα, ο 19ος αιώνας και οι ιδεολογικές και επιστημονικές ζυμώσεις και αναζητήσεις, που έφεραν στο προσκήνιο τους ακριτικούς ήρωες , περιβεβλημένους αυτή τη φορά με το ένδυμα των εθνικών ηρώων.
Η απήχηση των ακριτικών μύθων είναι ανιχνεύσιμη σε όλες τις μορφές της σύγχρονης τέχνης καθώς και στις ανεξάντλητες εκδοτικές προσπάθειες που τροφοδοτεί η ακριτική λογοτεχνία.
Έχοντας ολοκληρώσει την παρουσίαση του επιστημονικού μέρους της έκθεσης, θα αναφερθούμε στη συνέχεια στις υπόλοιπες, εξίσου σημαντικές, πτυχές της. Η έκθεση είχε έναν εκπαιδευτικό και αφηγηματικό χαρακτήρα, και τα κείμενα ήταν σε δύο γλώσσες. Το βασικό κορμό της αποτελούσαν 64 πανώ, που συνοδεύονταν από μουσειακά αντικείμενα ή έργα σύγχρονης τέχνης.
Για τις ανάγκες της έκθεσης ηχογραφήθηκαν δύο CD μουσικής με ακριτικά άσματα από την Ελλάδα, την Ισπανία, τη Βουλγαρία, τη Γαλλία και δημιουργήθηκε ένα εισαγωγικό επεξηγηματικό πολυμέσο με χάρτες και Λαογραφική Συλλογή του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, του Κέντρου Δελφών, τη συλλογή Ελένης Αρβελέρ, Ινούς Κωνσταντινίδη, Απόστολου και Μαρίας Αργυριάδη και τη συλλογή έργων τέχνης της Alpha Bank. Τέλος, συμπληρώθηκαν τα εποπτικά τεκμήρια με τη δημιουργία μιας ad hoc συλλογής «Αcrinet», με αγορές αντικειμένων, με δωρεές και με την κατασκευή πιστών μουσειακών αντιγράφων, όπως των βυζαντινών πινακίων από την Θεοφανώ Σαραμαντή, και μουσικών λαϊκών οργάνων με τη φροντίδα του Μουσείου Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων.
Η έκθεση συνοδευόταν και με εικαστικά παράλληλα. Έργα ελλήνων καλλιτεχνών που εμπνεύστηκαν από τους ακριτικούς μύθους ή συναφή θέματα παρουσιάστηκαν στην περιοδική έκθεση.
Τα χαρακτικά έργα του Σπύρου Βασιλείου «ο θάνατος του Διγενή» σε χειρόγραφο του Αγγέλου Σικελιανού.
Οι ξυλογραφίες του Βασίλη Καζάκου, εμπνευσμένες από αρπαγές που απαντούν σε αρχαίους μύθους.
Τα γλυπτά της Αλεξάνδρας Αθανασιάδη, από τη σειρά «Άλογα», που π αρέπεμπαν όχι μόνον θεματικά στην έκθεση αλλά και συνειρμικά στις « άφθαρτες ύλες» που ταξιδεύουν στο χρόνο.
Οι γλυπτές ξύλινες συνθέσεις, ζωγραφισμένες με λάδι, του Τάσου Μαντζαβίνου με θέμα "Μπούλες" εμπνευσμένες από λαϊκά ελληνικά δρώμενα και σειρά μικρών ζωγραφικών ακρυλικών έργων με ήρωες- ιππείς.
Το δίπτυχο «Διγενής σ' ανατολή και δύση», λάδι του Κωστή Μουδάτσου, ειδικά φιλοτεχνημένο για την έκθεση, ύστερα από εκτενή διείσδυση στην ακριτική παράδοση.
Το έργο του Κωνσταντίνου Κωστούρου, «Τελευταίες σημαίες ή χωρίς σύνορα», λάδι 2004 που παραπέμπει σε «νοητές», αχανείς, απέραντες συνοριακές εκτάσεις.
Τα μελάνια σε χαρτί του Νίκου Αλεξίου, «Τέσσερα σχέδια του Βασίλειου Γρηγόριεβιτς Μπάρσκι», ένα παιχνίδι στο υπαρκτό-ανύπαρκτο, στο πραγματικό - φανταστικό.
Περιελάμβανε, ακόμη, και το εικαστικό πολυμέσο του Μανόλη Ζαχαριουδάκη με τίτλο «Το χειρόγραφο του Σικάγου», ένα έργο εικονογραφημένο με κείμενο την αγγλική μετάφραση του χειρογράφου του έπους του Διγενή και εικονογράφηση εμπνευσμένη από σύγχρονους ήρωες των κόμικ ή του κινηματογράφου.
Τα αφηγηματικά κεντήματα της Μαίρης Γαλάνη- Κρητικού, που ζωντανεύουν μύθους ανατολικούς και δυτικούς, με δράκους, πύργους, ήρωες σε φανταστικά τοπία
Τα κολάζ της Ελένης και του Δημήτρη Καλοκύρη, από την εικονογράφηση του ομώνυμου παιδικού βιβλίου.
Έργα ανώνυμων και επώνυμων λαϊκών καλλιτεχνών, όπως το έργο του λαϊκού ζωγράφου Θέμη Τσιρώνη «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας», λάδι του 1982 και ο «Ο Βασιλεύς Τσακιτζής των Ορέων», κέντημα του Σωτήρη Χρηστίδη, των αρχών του 20ού αιώνα.
Τέλος φιγούρες του θεάτρου σκιών με Μεγαλέξανδρους και καταραμένους όφηδες καθώς και τον «Διγενή και Χάροντα", έργο του 2004, του καραγκιοζοπαίχτη Δημήτρη Χατζή.
Η έκθεση «Ακρίτες της Ευρώπης» παρουσιάστηκε στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην Αθήνα, στο Λαογραφικό Μουσείο «Κωνσταντίνος Φρόντζος» της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών στα Ιωάννινα, στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Καρπάθου, στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, στο Musee des arts et traditions populaires στο Παρίσι, στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Γραμμάτων της Βαρκελώνης και στο Πανεπιστήμιο της Γιρόνας στην Ισπανία.
Η έκθεση θα στεγαστεί μόνιμα σε μουσειακό χώρο, στην Παλαιόχωρα της Κρήτης, ως «Μουσείο της Ακριτικής Κληρονομιάς».
Λουΐζα Καραπιδάκη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου