ΕΚΘΕΣΗ «ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» Μέρος 1ο

Η έκθεση «Ακρίτες της Ευρώπης», προϊόν συνεδρίων και επιστημονικών συζητήσεων στο πλαίσιο του προγράμματος «European Acritic Heritage», απεικονίζει ένα διευρωπαϊκό -ίσως και οικουμενικό- πολιτισμικό και ιστορικό φαινόμενο εστιάζοντας στην αμφισημία του όρου «ακρίτες».
 Υπερασπιστές των συνόρων, «των άκρων», οι θρυλικοί φύλακες - ήρωες της Ευρώπης έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Ζωντανοί για πολλούς αιώνες στο φαντασιακό των ευρωπαϊκών λαών, εμφανίζονται ανδρειωμένοι: υπεράνθρωποι αλλά γήινοι, νοητοί αλλά πραγματικοί, προικισμένοι με υπερφυσικές δυνάμεις αλλά και θύματα ανθρώπινων αδυναμιών. Δεν λυγίζουν ούτε ηττώνται, παρά μόνον από τον έρωτα και το θάνατο και πολλές φορές ούτε και από αυτόν τον ίδιο το θάνατο. Μυθικά υποκείμενα που φοβίζουν και στοιχειώνουν το συλλογικό φαντασιακό αλλά και αντικείμενα λατρείας και μυθοποίησης. Η έκθεση, όμως, θέλει κυρίως να προβάλλει το γεγονός ότι πέρα από (ή ταυτόχρονα με) τις διασυνοριακές αντιθέσεις και συγκρούσεις, τις αντιπαραθέσεις των στρατών και των ποικίλων πολιτικών, οικονομικών και εθνικών συμφερόντων υπάρχουν και οι γέφυρες κοινωνίας και επικοινωνίας.  Τέτοιες γέφυρες που στήνουν τα τραγούδια, οι χοροί, τα πανηγύρια, η τέχνη, ο έρωτας και οι επιγαμίες το εμπόριο, οι οικονομικές συναλλαγές και οι ποικίλες διαπολιτισμικές ανταλλαγές. Η προσοχή μας στράφηκε κυρίως στις αλληλεπιδράσεις και στις γόνιμες δημιουργικές διασταυρώσεις λαών, νοοτροπιών, συμπεριφορών και κοινωνικών προτύπων, με άξονα την πρότυπη μορφή του ήρωα ακρίτη.

Παρά τις κατά τόπους ιδιαιτερότητες, τη διαφορετική εθνικότητα, τη διαφορετική γλώσσα και θρησκεία, όλοι οι ακρίτες ήρωες χαρακτηρίζονται από τις ίδιες αρετές. Έντιμοι, πιστοί στα εθνικά ιδεώδη, με αισθήματα αλληλεγγύης, είναι βαθιά θρησκευόμενοι, γενναιόδωροι, ανδρείοι, μισούν την αδικία, έχουν όμοια προβλήματα, βρίσκουν όμοιες λύσεις, κάνουν τα ίδια ανδραγαθήματα και σίγουρα ζουν σε ένα συνεχή αγώνα με τους αντιπάλους, σε μια μεθοριακή αγωνιστικότητα που είναι και η βάση του μύθου τους. 
Οι περιπέτειές τους ταξίδεψαν ανά τους αιώνες και εξαπλώθηκαν σε Ανατολή και Δύση, αρχικά με τη μορφή προφορικών παραδόσεων που βαθμιαία μεταμορφώθηκαν σε γραπτή λογοτεχνική ποίηση και παρέμειναν να τραγουδιούνται απ' άκρη σ' άκρη, στα βουνά και στις πολιτείες.

Η αφηγηματική κλωστή της έκθεσης, εκτός της ιστορικής εισαγωγής, της αναφοράς στις σύγχρονες απηχήσεις (δημοτικά τραγούδια, προφορική παράδοση, θέατρο, εικαστικές τέχνες) και τα αρχαία πρότυπα του μύθου, πλέκεται γύρω από τη μορφή του Διγενή Ακρίτη, ήρωα του βυζαντινού εθνικού έπους και ζωντανού θρύλου μέχρι τις μέρες μας. Στόχος να δομηθεί η πλανώμενη μορφή του «Ακρίτη »/Διγενή, ως έμφυλου κοινωνικού, συμβολικού, θεσμικού υποκειμένου, που διάγοντας ως έφιππος αγωνιστής μυητικά και παραγωγικά τον κύκλο (με τους σημαντικότερους σταθμούς) της ζωής του, δρα, πράττει και πάσχει σε ρόλους, επαγγέλματα, επιτηδεύματα, υπηρεσίες στη συμβολική ή τοπική μεθοριακότητα, ως κοινωνικό πρότυπο ανδρός με επικέντρωση στον αγωνιστικό / μαχητικό / στρατιωτικό / ακριτικό ρόλο του μέσα στο συγκεκριμένο κατά τόπους ανθρωπογεωγραφικό , ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο.

Το τεκμηριωτικό υλικό της έκθεσης είναι πολυσύνθετο και ποικίλο: προφορικό, ακουστικό, οπτικο ακουστικό, γραπτό, εικονικό και από διαφορετικές χρονικές περιόδους και τόπους. Με αφετηρία την προφορική παράδοση, μουσική και άλλη («ακριτικά» τραγούδια, παραδόσεις, θρύλοι, μαρτυρίες βιογραφίες, ηχογραφήσεις), προχωρήσαμε στη γραπτή λόγια παράδοση (έπος Διγενή Ακρίτα / εκδόσεις-κείμενα) και τη βιβλιογραφία. Στη συνέχεια ερευνήσαμε τις εικονικές αναπαραστάσεις (γλυπτική, ζωγραφική - κοσμική και θρησκευτική, αργυροχρυσοχοΐα, κεραμική, κεντητική, ξυλογλυπτική, αρχιτεκτονική, έντυπα, φωτογραφία) καθώς και τελετουργικά, θρησκευτικά ή λαϊκά δρώμενα, αποκριάτικα και άλλα μιμητικά έθιμα (καραγκιόζης) ή τον κινηματογράφο, το θέατρο και τέλος άλλες άμεσες ή έμμεσες μαρτυρίες / πηγές, όπως αντικείμενα (όπλα, χάμουρα, χάρτες τελετουργικά εξαρτήματα, μουσικά όργανα, κοσμήματα κλπ.)

Η κεντρική ιδέα της έκθεσης απεικονίζεται σχηματικά στο εισαγωγικό πανώ της που αποτελεί ένα μεσαιωνικό χάρτη της Ευρώπης με πολλούς ήρωες να καλπάζουν σε Ανατολή και Δύση και αντίστοιχα γραπτά αποσπάσματα: Ο Αρθούρος στη Μεγάλη Βρετανία, ο Καρλομάγνος, ο Τριστάνος κι ο Ρολάνδος στην κεντρική Ευρώπη, ο Κραλί Μάρκο (που τον χρησιμοποιούν τόσο οι Σέρβοι όσο και οι Βούλγαροι), ο Ελ Σιντ στην Ισπανία και από τον Ευφράτη μέχρι το Δούναβη και σ' όλο τον ελλαδικό χώρο οι ήρωες της ελληνικής ακριτικής παράδοσης, ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, που είναι ο ίδιος ο Κωνσταντής, ή Ανδρόνικος, ο Γιαννάκης ή Γιάννος, άλλοτε Τσαμαδός ή Αλέξανδρος κ.ά.

Η έκθεση έχει δομηθεί σε έξι μεγάλες ενότητες, διαρθρωμένες σε επί μέρους κεφάλαια, τις οποίες θα παρουσιάσουμε εν συντομία, αφού ο εκτενής Οδηγός της έκθεσης εμπεριέχει όλο το κειμενικό και μεγάλο εικονογραφικό μέρος της.

Η πρώτη ενότητα αφορά στους διχασμούς και τις αλληλεπιδράσεις που διασχίζουν το ιστορικό σώμα της Μεσαιωνικής Ευρώπης (5ος-15ος αι. μΧ.).

Επιμέρους αναφορές γίνονται στη διαμόρφωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τις σχέσεις της με τους ποικιλώνιμους γείτονές της, στη χριστιανική Ευρώπη της εποχής, και, τέλος, στη διάχυση του Βυζαντινού Πολιτισμού.

Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται οι Μαχητές των «άκρων» στην ευρωπαϊκή ακριτική παράδοση ή σωστότερα στις παραδόσεις που εμπνέονται από τον περιπετειώδη βίο του φρουρού συνοριακών γραμμών μονίμως απειλούμενων και αδιάκοπα μεταβαλλόμενων. Ξεχωριστή μνεία γίνεται στη φυσιογνωμία του πολεμιστή των άκρων. Πρόκειται για το ενσαρκωμένο ιδεώδες του ήρωα, που συμπυκνώνει όλα τα βασικά συ στατικά του αξιακού συστήματος και της κυρίαρχης ιδεολογίας της εποχής του.

Στη συνέχεια, σειρά έχουν οι Ακρίτες και τα «Άκρα» της Ανατολής, ένα θέμα που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι τα σύνορα της Αυτοκρατορίας αποτελούσαν όχι λεπτές γραμμές αλλά ολόκληρες περιοχές. Εξαιρετικής σημασίας ήταν τα ανατολικά όρια της Μεσογείου, αφού αυτά διέκριναν από τους αρχαίους χρόνους την Ευρώπη από την Ασία και, συνεκδοχικά, τον «πολιτισμό» από την «βαρβαρότητα», τον χριστιανικό από τον ισλαμικό κόσμο. Ταυτόχρονα, όμως, τα όρια λειτουργούσαν και ως σημεία πολιτιστικής συνάντησης και επικοινωνίας αυτών των διαφορετικών κόσμων, ευνοώντας την άμβλυνση των αντιθέσεων και ενθάρρυναν τη σύνθεση των διαχρονικών αξιών κάθε ξεχωριστής παράδοσης.

Η ενότητα ολοκληρώνεται με δύο κεφάλαια για το Βυζάντιο και για την Δυτική Ευρώπη.
 Στο Βυζάντιο, από την εποχή του Ιουστινιανού (6ος αι.), οι ακρίτες, γνωστοί ως limitanei, φρουρούν τα ανατολικά σύνορα της Αυτοκρατορίας από τις επιθέσεις των Περσών και στη συνέχεια των Αράβων, και απολαμβάνουν κοινωνικά και οικονομικά προνόμια, τα οποία θα στερηθούν από το τέλος του 11ου αι., με την εμφάνιση των Τούρκων και τη ρευστότητα των συνόρων.

Αντιστοίχως οι ακρίτες της Δυτικής Ευρώπης είναι μισθοφόροι που φρουρούν τα σύνορα είτε έναντι των όμορων χριστιανικών κρατών είτε έναντι της μουσουλμανικής απειλής.

Λουΐζα Καραπιδάκη