Βυζαντινή εποχή (Στον Πόντο)

Από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου ακόμη, ο Πόντος αποχτάει ιδιαίτερη σημασία για το ανατολικό κράτος και για ολόκληρο τον ελληνισμό, παίζοντας τον ρόλο προπυργίου και του φάρου της Ανατολής.

Ο Μέγας Κωνσταντίνος, με τη φιλοχριστιανική του πολιτική, που υπαγορευόταν από την έγνοιά του για στερέωση του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους, βοήθησε, γενικά, τον ελληνισμό και ειδικά τον Πόντο, για να αναδιπλωθεί. Η εξάπλωση του χριστιανισμού στον Πόντο βρήκε πρόσφορο έδαφος και έτσι οι ντόπιοι πληθυσμοί ασπάσθηκαν εύκολα τη νέα θρησκεία.

Ο χριστιανισμός, πάλι, από την πλευρά του πρόσθεσε ένα καινούργιο συνδετικό στοιχείο στην ελληνική παράδοση του τόπου, προωθώντας την αφομοίωση των ποντιακών πληθυσμών, ντόπιων και παλαιών αποίκων, σε μια εθνική ενότητα, σε έναν πολιτισμό με επένδυση το ορθόδοξο δόγμα.

Έτσι, η ελληνική πολιτιστική παράδοση στην περιοχή, μέσω και του χριστιανισμού, εδραιώθηκε περισσότερο και διατηρήθηκε για όλους τους κατοπινούς αιώνες, μέχρι τη βίαιη διακοπή της το 1922 και τον ξεριζωμό των ποντιακών πληθυσμών από την αρχέγονη πατρίδα τους.

Για να γυρίσουμε, όμως, πίσω, στον 3° και τις αρχές του 4ου αιώνα (310 μ. X.), στον Πόντο, αλλά και σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η πάλη του εθνικισμού και της ειδωλολατρείας με τον χριστιανισμό πήρε οξεία μορφή και προκάλεσε αναρίθμητα δεινά στους πιστούς της νέας θρησκείας. Με ξεχωριστή μανία επιδιώχθηκε η διάλυση των χριστιανικών κοινοτήτων του Πόντου.

Αρκετά χρόνια κράτησαν οι διωγμοί και οι θανατώσεις των πιστών. Μετά τους διωγμούς, ακολούθησε η αναγνώριση της χριστιανικής θρησκείας από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Κατά την εξάπλωση του χριστιανισμού στον Πόντο δημιουργήθηκαν πολλά μοναστήρια, που, πέρα από τη θρησκευτική τους αποστολή, πρόσφεραν, πολλές φορές, στους ποντιακούς πληθυσμούς βοήθεια για να κρατήσουν την εθνική τους υπόσταση.

Επί Ιουστινιανού είχε συμπληρωθεί ο εκχριστιανισμός και ταυτόχρονα ο εξελληνισμός ολόκληρου του Πόντου και της Λαζικής χώρας και έτσι ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώθηκε σε όλη την περιοχή.

Η σημασία του Πόντου, ως κέντρου θρησκευτικού και εθνικού στη βόρεια Μικρά Ασία είχε αναδειχτεί από τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού, καθώς και η στρατηγική σημασία του Πόντου ήταν μεγάλη κατά τη βυζαντινή περίοδο, ιδιαίτερα του Ανατολικού Πόντου. Ο Πόντος αποτελούσε για τους Βυζαντινούς βάση ανεφοδιασμού και ορμητήριο για τις πολεμικές επιχειρήσεις στην ευρύτερη περιοχή. Την αναντικατάστατη αυτή στρατηγική σημασία του Πόντου αντιλήφθηκε γρήγορα ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, γιαυτό, με εντολή του, ανοικοδομήθηκαν όλα τα παραλιακά φρούρια των πόλεων και ιδιαίτερα τα ψηλά οχυρά τείχη της Τραπεζούντας.

Ιουστινιανός

Την ίδια εποχή, η αυτοκρατορία χωρίζεται από τον Ιουστινιανό σε μεγάλες διοικητικές επαρχίες (τα «θέματα»). Το θέμα Χαλδίας, με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα, καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του Πόντου και γίνεται προπύργιο του μεσαιωνικού ελληνισμού, ασπίδα και δόρυ για τις βυζαντινές στρατιές, όσες φορές απειλούνταν τα σύνορα του κράτους από τους επιδρομές των Περσών, των Αράβων και, αργότερα, των Τούρκων.

Τον 11° αιώνα, στον Πόντο συνέβη ανταρσία από τους δούκες του θέματος Χαλδίας, τους Γαβράδες, εναντίον του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Ονόμασαν τους εαυτούς τους άρχοντες και ηγεμόνες της Τραπεζούντας, ενώ την επαρχία τους την είπαν «Χώραν Τραπεζουσίαν». Ανεξάρτητα, πια, από το Βυζάντιο, συνέχισαν να βασιλεύουν μέχρι το 1074, που έπεσε η χώρα τους στα χέρια των Σελτζούκων Τούρκων. Αυτή η κατάσταση κράτησε πολύ λίγο καιρό, διότι ο διάσημος και ικανός δούκας της Χαλδίας Θεόδωρος Γαβράς, χωρίς την ενίσχυση από την Κωνσταντινούπολη, με τη βοήθεια ντόπιων ποντιακών στρατευμάτων, έδιωξε τους Σελτζούκους από την Τραπεζούντα. Το 1098, όμως, τους αγώνες του για να επεκτείνει τα σύνορα του θέματος της χώρας, πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Τούρκους και οδηγήθηκε στη Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ) και εκεί βρήκε μαρτυρικό θάνατο. Μετά το γεγονός αυτό, η Τραπεζούντα αποδόθηκε πάλι στο Βυζάντιο, στις αρχές του 12ου αιώνα.

Δεκαεφτά χρόνια μετά τον θάνατο του Θεόδωρου Γαβρά, ο ανεψιός του Κωνσταντίνος Γαβράς έγινε δούκας της Τραπεζούντας και ανακήρυξε πάλι την Τραπεζούντα ανεξάρτητη. Αυτή η δεύτερη ανταρσία κράτησε μέχρι το 1140. Ο νέος αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιωάννης Κομνηνός προσπάθησε, το 1139, να υποτάξει τον Κωνσταντίνο Γαβρά, αλλά απέτυχε. Τον επόμενο χρόνο (το 1140) έστειλε πιο ισχυρές δυνάμεις και κυρίεψε την Τραπεζούντα, αναγκάζοντας τον αντάρτη δούκα να φύγει μακριά της.

Από τότε, η πρωτεύουσα του Πόντου παρέμεινε κάτω από την εξουσία των Βυζαντινών, ώσπου οι σταυροφόροι, το 1204, κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, οπότε ο Πόντος ανεξαρτητοποιήθηκε οριστικά, με την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.

Αναστάσιος Ν. Τροχόπουλος