Ματσούκα (Γενικά).

Νοτιοανατολικά από την Τραπεζούντα του Πόντου και από το 30^ον χιλιόμετρο μέχρι το 50^ον, δηλαδή από το κέντρον του Τσεβιζλίκ (Καρυαί) (αρχ. Δικαιόσημο) μέχρι του όρους Ζύγανα (πιθανώς ο Θήχης των Μυρίων), κείται η επαρχία Ματσούκας (Μάτσκα τουρκικά), η εκκλησιαστική επαρχία Ροδοπόλεως.

Μία παράδοσης λέει, ότι ονομάσθηκε Ματσούκα διότι μίαν Παρασκευήν ημέρα και ενώ οι κάτοικοι Τούρκοι της Τραπεζούντος, προσηύχοντο στα τζαμιά, κατέβηκαν οι χριστιανοί της Ματσούκας και με ραβδιά,  ματσούκια, κατέλαβαν την πόλη αιφνιδιαστικά. Μετ' ολίγον όμως εξόρμησαν οι Τούρκοι και τους κατέσφαξαν εις την πλατείαν της πόλεως, η οποία μέχρι τελευταία ελέγετο Πλατεία των Γκιαούρηδων (δηλαδή πλατεία των απίστων, «Γκιαούρ μεϊτανί»), τώρα δε μετά το σύνταγμα του 1909 λέγεται Πλατεία Ελευθερίας (Χουριέτ μεϊτανί).

Εκ της χρησιμοποιήσεως των ροπάλων (ματσούκι) λέγεται, ότι οι μεν κάτοικοι ωνομάσθησαν Ματσουκάτ, η δε περιφέρεια Ματσούκα. Αυτό όμως δεν είναι αληθές, διότι όπως φαίνεται και από διάφορα παληά συγγράμματα από της εποχής των Βυζαντινών ακόμα, η περιφέρεια ελέγετο Ματσούκα και οι κάτοικοι Ματσουκαίοι .

Ο γράφων κατάγεται από την επαρχίαν αυτήν, από το μικρότερο μάλιστα χωριό της Σκαλίτα, που έκειτο σε απόσταση 1  1/2 ώρας από την Μονή Σουμελά.

Επειδή κατά την ανταλλαγήν του πληθυσμού έφυγε πολύ αργότερα από την οικογένειά του, η οποία ολόκληρη πέθανε στους δρόμους από τις κακουχίες και τις αρρώστιες, δεν περιέσωσε τίποτε από την βιβλιοθήκην του και συνεπώς όσα γράφει είναι απλά ενθυμήματα της νεαράς ηλικίας του - έφυγε 28 χρονών - και ως εκ τούτου δεν μπορεί να πη, ότι όσα γράφει είναι απολύτως ακριβή.

Χρήστος  Σαμουηλίδης

Ό,τι γράφει, τα γράφει υπήκων εις προτροπήν του φίλου Χρήστου Σαμουηλίδη του Γαλλικού Ινστιτούτου Ανατολικών Μελετών της κ. Μέλπω Μερλιέ και εάν επί ελάχιστον συντελέσει εις τον σκοπόν, που επιδιώκει θα είναι ευχάριστον, διότι δεν θα αποτελεί καθαράν ματαιοπονίαν.

Είπαμε ότι γράφομε από μνήμης χωρίς απολύτως κανένα βοήθημα με μόνη πηγή την μνήμη και αυτήν γεροντικήν πια.

Εξ’ όσον θυμάμαι, η επαρχία είχε περί τις 25-30 χιλιάδες χριστιανούς κατοίκους Έλληνες και περί τους 800-1000 μόνον Τούρκους, διότι είναι επαρχία ορεινή και άγονος και δεν προσεφέρετο για την εγκατάστασιν των κατακτητών. Οι δε 1000 περίπου Τούρκοι, που υπολογίζω ότι την κατοικούσαν, ήσαν ως φαίνεται από διάφορα τεκμήρια εξισλαμισθέντες χριστιανοί είτε από φόβον είτε από πιέσεις, πιθανώς δε και μερικοί για να ζήσουν πιο ελεύθερα. Τα τεκμήρια δε αυτά είναι ότι κατά 90% μιλούσαν την εγχώριο Ποντιακή διάλεκτο, φορούσαν σχεδόν την ίδια ενδυμασία, προ παντός οι γυναίκες, οι οποίες δεν εκαλύπτοντο απέναντι των χριστιανών. Άλλο τεκμήριο της χριστιανικής καταγωγής των ήτο, ότι επειδή κανένα σχεδόν χωριό δεν ήτο αμιγές αλλά οι Τούρκοι αποτελούσαν μικρή μειοψηφία των κατοίκων του χωριού, σ' όλες τις χριστιανικές εορτές άνδρες και γυναίκες συνεώρταζον με τους χριστιανούς και συνεδιασκέδαζον μιλώντας την ίδια γλώσσα, φορώντας τα ίδια ρούχα, με μόνη διαφορά, ότι μερικοί Τούρκοι οι μεν άνδρες, οι γεροντότεροι έφεραν ένα άσπρο σαρίκι και οι γυναίκες ξεχώριζαν μόνο απο το φακιόλι της κεφαλής.

Επί των ημερών μου μάλιστα θυμούμαι πολύ καλά, ότι στα πανηγύρια ήτο αδύνατον σ' έναν που δεν τους γνώριζε να ξεχωρίση ποιος άνδρας ήτο χριστιανός και ποιος Τούρκος.

Τα χωριά που είχαν Τούρκους σε όλη την περιφέρεια ήσαν :

Χορτοκόπι 90 περίπου χριστιανικαί οικογένειαι και 20 τουρκικαί.

Λιβερά, που τελευταία την έγραφαν Λειβαρά, το χωριό της Γκαούλ-Παχάρ, 280 χριστιανικαί και 20 τουρκικαί.

Λαραχανή 160 χριστιανικαί και 25 τουρκικαί.

Χαβρεα 15 χριστιανικαί και 40 περίπου τουρκικαί

και Σπέλια με το ¼  μόνον των κατοίκων Τούρκους.

 Επίσης στην Γαλλίανα, που δεν πρόφτασα να την γνωρίζω, υπήρχε στα 8 χωριά ένα μόνο μικτό χωριό με Τούρκους, το Μεσοχώρ.

Όλοι αυτοί οι Τούρκοι μιλούσαν εκτός από την Τουρκική, την Ποντιακή. Εκτός από τους χριστιανούς και τους Τούρκους δεν υπήρχαν σε όλη την περιφέρεια άλλης καταγωγής άνθρωποι, ούτε Αρμένιοι, ούτε Εβραίοι, ούτε και καμιά χριστιανική ή μουσουλμανική αίρεσις.

Όπως φαίνεται από τα ονόματα των χωριών, μόνον δύο χωριά το Καπή-κιοϊ και το Χαψή-κιοϊ είχαν τουρκικά ονόματα, όλα δε τα άλλα καθαρώς ελληνικά.

Εκκλησιαστικώς η περιφέρεια μέχρι του 1902 δεν υπήγετο σε καμιά εκκλησιαστική επαρχία αλλά διοικείτο από τις τρεις Εξαρχίες των Σταυροπηγιατών μονών, της Παναγίας Σουμελά, του Αγίου Ιωάννου του Βαζελώνος και του Αγίου Γεωργίου του Περιστερά δια την στενήν περιφέρειαν της Γαλλίανας. Δια τας εξαρχίας οι ηγούμενοι των τριών μοναστηρίων εξασκούσαν όλα τα καθήκοντα των Μητροπολιτών και είχαν την δικαιοδοσίαν αυτών και μόνον το 1902 αι τρεις Εξαρχίαι απετέλεσαν την 84ην εκκλησιαστικήν επαρχία του Οικουμενικού Πατριαρχείου με τον τίτλον επαρχία Ροδοπόλεως.

Σχετικώς με τα μοναστήρια αυτά ας προσθέσω ότι, όπως γράφει ο αείμνηστος Μητροπολίτης Χρύσανθος όταν κατά τον 16^ον ή 17^ον αιώνα (δεν θυμούμαι ακριβώς) επεσκέφθη τον τόπον ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Παΐσιος, μόνον εκεί εύρε χριστιανικόν πληθυσμόν,  προφανώς  συμπαγή   χριστιανικόν πληθυσμόν.      Ο ίδιος ο Χρύσανθος σημειεί στο περισπούδαστον σύγγραμμά του «Ιστορία της εκκλησίας Τραπεζούντος» ότι κατά την εποχήν εκείνην μόνον εις τα τρία μοναστήρια υπήρχαν σχολεία, και ακόμη, ότι οι περισσότεροι Μητροπολίται της Τραπεζούντος προήρχοντο από την μονήν Σουμελά. Από τα εκτεθέντα στοιχεία είναι καταφανής η εθνική και χριστιανική προσφορά των μοναστηρίων.

 Πολιτικοοικονομική κατάστασις της Επαρχίας

Από απόψεως προόδου και πολιτισμού, και κυρίως κατά τον 19°^ν αιώνα όταν ο δυτικός πολιτισμός ακράτητος εισεχώρησε εις την ακραίαν εκείνην περιοχήν του Πόντου, η Ματσούκα έμεινε πολύ καθυστερημένη, εις πρωτόγονον όπως έλεγαν κατάστασιν. Και θυμούμαι πάντα τον αείμνηστον παιδονόμον του Γυμνασίου Τραπεζούντος Ιωάννην Μωϋσιάδην από το Καπή-κιοϊ, που έλεγε σε μας τους εκ Ματσούκας μαθητάς του Γυμνασίου (Φροντιστηρίου) Τραπεζούντος : «Ο πολιτισμός έρθεν ασήν Ευρώπην σην Τραπεζούνταν, εκαβάλκεψεν την Ματσούκαν και εδέβεν σην Κιμισχανάν (Αργυρούπολιν), ξάγ ση Ματσούκα κ' εστάθεν, Κοιτάξτε τώρα εσείς να τον φέρετε και στην Ματσούκαν». Πράγματι από την άποψη του νεωτέρου Ευρωπαϊκού πολιτισμού, η Ματσούκα βρισκόταν μέχρι τελευταία σε πρωτόγονον κατάστασιν. Είπαμε όμως από την άποψη του Δυτικού πολιτισμού. Από την άποψη όμως χριστιανικού πολιτισμού κατά την γνώμη μου, η γνώμη «πρωτόγονος κατάστασις» δεν ευσταθεί καθόλου. Ίσως μάλιστα και κατά την γνώμην μου βέβαια πάντα, η πρωτόγονος κατάστασις ήτο προτιμοτέρα της μη πρωτογόνου, όπως θα κατανοήσει και ο αναγνώστης από την εν συνεχεία περιγραφή των ηθών και εθίμων των κατοίκων, την φιλαλληλίαν, την ευσπλαχνίαν, την ειρηνικήν συμβίωσιν και την εν γένει ζωήν των κατοίκων. Και τώρα ακόμα θυμάμαι τα λόγια του μακαρίτη Μωυσιάδη λέγω : Ευλογημένη εκείνη η «πρωτόγονη κατάστασις».

Και μετά τον κάπως εκτεταμένον και μακροσκελή πρόλογο, αρχίζω την περιγραφήν της ηθογραφίας του τόπου, παραλαμβάνοντας τον άνθρωπον από την προ της γεννήσεως εποχήν μέχρι και μετά τον θάνατον του.

Περικλής  Τριανταφυλλίδης

Εκπαιδευτικός

Σ.Σ. Προσπαθήσαμε να μην κάνουμε επεμβάσεις στο αρχικό κείμενο , αφού πρόκειται για ένα είδος απομνημονευμάτων, τα οποία δεν μεταβάλλονται "επ' ουδενί λόγω"