Η λογοτεχνία των Ποντίων

Στη λογοτεχνία των Ποντίων θα μπορούσε να ξεχωρίσει κανείς γραμματολογικά τρεις, αρκετά ευδιάκριτες, συνιστώ­σες, τρεις τάσεις, που προσδιορίζονται μορφολογικά, αλλά και γεωγραφικά, με τόπους εμφάνισης τον μικρασιατικό Πό­ντο, όπου το κύριο χαρακτηριστικό του γραπτού λόγου είναι η συντήρηση στην ιδεολογία και τη γλώσσα, τη νότια Ρωσία, όπου έγιναν πετάγματα για αξιοσημείωτο τεχνοτροπικό και ιδεολογικό εκσυγχρονισμό, και την Ελλάδα - μετά την ανα­γκαστική ανταλλαγή των πληθυσμών —, όπου η νοσταλγία, η αροθυμία των Ποντίων για την πατρίδα που εγκατέλειψαν γίνεται φορτίο βαρύ και ζητά να απαλυνθεί με διαρκείς αναφορές σε μέρη, τα οποία είναι για τους νεότερους γνω­στά μόνον από τις διηγήσεις των πρώτων προσφύγων και με αποκλειστική σχεδόν χρήση της ποντιακής διαλέκτου ως εκφραστικού μέσου, οπότε η λογοτεχνία των Ποντίων γίνε­ται πλέον διαλεκτική.

Οι λογοτέχνες — κυρίως ποιητές — στον μικρασιατικό Πό­ντο ακολουθούσαν τις κατευθύνσεις που χάραζαν οι ομότε­χνοί τους της Κωνσταντινούπολης και της Αθήνας — ποιήματά τους δημοσιεύονται στα πρώτα έντυπα των Ποντίων του τέλους του 19ου αιώνα «Εύξεινος Πόντος» και «Αστήρ του Πόντου», κοντά στα ποιήματα των Ποντίων. 

Αλ.  Καντακουζηνός

Ο Αλέξανδρος Καντακουζηνός δίπλα στον Ιωάννη Αθ. Παρχαρίδη και στον Χρυσόστομο Συμβουλίδη, ο Μισιτζής δίπλα στον Προυσσανίδη ή Προυσσαίο, δίπλα στον Κουτσούρη.

Στον μικρασιατικό Πόντο οι Έλληνες έγραφαν στην κα­θαρεύουσα, με ελάχιστες ενσωματώσεις ορισμένων στοιχεί­ων στα γραφτά τους της τοπικής ελληνικής διαλέκτου. Αντί­θετα, στη νότια Ρωσία γίνεται συχνή χρήση της ποντιακής διαλέκτου και ακόμη συχνότερη είναι η διαλεκτική λογο­τεχνική έκφραση στην Ελλάδα, μέχρι του σημείου να κυρι­αρχεί στα γραφτά εκείνων που εμπνέονται από τα σύγχρονα προβλήματα των Ποντίων, με πολλές αναφορές στα παλιά, λόγω της αθεράπευτης νοσταλγίας για τις αλησμόνητες πα­τρίδες της Ανατολής.

Και στον μικρασιατικό Πόντο, όμως, και στη νότια Ρωσία φτάνουν πολύ γρήγορα τα μηνύματα του δημοτικισμού και έτσι είναι αρκετοί οι — προοδευτικότεροι — λογοτέχνες που χρησιμοποιούν ως γλωσσικό εκφραστικό μέσο τη δημοτική γλώσσα, που έχει διαδοθεί στις παραλιακές πόλεις του δυτι­κού Πόντου από τους ναυτικούς, τους εμπόρους, αρκετούς εκπαιδευτικούς και τους άλλους επισκέπτες από την Κων­σταντινούπολη, τα νησιά και γενικά την κυρίως Ελλάδα.

Ειδικότερα στη νότια Ρωσία, ο δημοτικισμός ενσωμα­τώνεται στις επαναστατικές κινήσεις και γίνεται αίτημα των πιο προοδευτικών λογίων και λογοτεχνών, οι οποίοι όμως βρίσκονται πάντοτε μπροστά στο δίλημμα: δημοτική που μιλούν οι περισσότεροι — εκτός Πόντου — Έλληνες ή ποντι­ακή διάλεκτος που είναι η μητρική γλώσσα και που μιλούν όλοι οι Πόντιοι και ιδιαίτερα οι απλοί άνθρωποι, που δεν γνωρίζουν καθόλου τη δημοτική; Ωστόσο, στα περισσότερα γραφτά τους — στις εφημερίδες και τα περιοδικά, αλλά κυρί­ως στα θεατρικά τους έργα — χρησιμοποιούν την ποντιακή διάλεκτο.

Μόνον τον Μάιο του 1926, στην Α' Πανενωσιακή Συνδιάσκεψη των Ελλήνων Εκπαιδευτικών στο Νοβοροσίσκ αποφασίστηκε η κατάργηση της καθαρεύουσας και της ιστο­ρικής ορθογραφίας στα ελληνικά σχολεία και η καθιέρωση της δημο­τικής, με τη φωνητική ορθογραφία.

Μετά από μαραθώνιες συζητήσεις, απορρίφθηκαν οι προτάσεις για κα­θιέρωση της ποντιακής διαλέκτου ή της καθαρεύουσας και εγκρίθηκε από τη συνδιάσκεψη η δημοτική γλώσσα, με το σκεπτικό ότι θα συνέβαλλε στη συνοχή και την ενότητα όλων των Ελλήνων, για τον κοινό πο­λιτισμό και τη μελλοντική ενιαία έκφραση. Οι Έλληνες της ΕΣΣΔ, ωστόσο, θα χρησιμοποιήσουν και μετά το συνέδριο της Μόσχας, το 1938, όλες τις μορφές της ελληνικής γλώσ­σας: δημοτική, καθαρεύουσα και ποντιακή διάλεκτο. Σε αυ­τές τις μορφές είναι γραμμένα και όλα τα λογοτεχνικά και θεατρικά έργα των Ελλήνων του Πόντου και της Ρωσίας.

Πάντως, η αντίθεση ανάμεσα στην καθαρεύουσα του μι­κρασιατικού Πόντου και τη δημοτική της νότιας Ρωσίας είναι πάντοτε υπαρκτή. Οι συντηρητικοί της Τραπεζούντας κάνουν επίθεση — στις αρχές του 20ού αιώνα — εναντίον του δάσκα­λου και λογοτέχνη Γιάγκου Λ. Κανονίδη, αποκαλώντας τον, με λογοπαίγνιο, «Ακανόνιστο», χτυπώντας την αριστερή ιδεο­λογία του και τη δημοτική γλώσσα που χρησιμοποιεί.

Φίλων  Κτενίδης

Η κυριαρχία της καθαρεύουσας στον Πόντο κράτησε μέ­χρι τις αρχές του 20ού αιώνα, διδασκόμενη ακόμη και στο δημοτικό σχολείο. Παράλληλα, δεν λείπει και η αρχαϊστική γλώσσα, όπως φαίνεται από τα κείμενα του Περικλή Τριανταφυλλίδη κ. ά. Μόνον μέσα στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται δειλά στη λογοτεχνία οι φωνές υποστήριξης της δημοτικής.
 Ο Φίλων Κτενίδης και ο Νίκος Καπετανίδης αναγκάζονται το 1910 να ζητή­σουν συγνώμη από τους αναγνώστες του περιοδικού τους «Επιθεώρησις», μετά από διαμαρτυρίες γλωσσαμυντόρων, γιατί τόλμησαν να δημοσιεύσουν κείμενό τους στη δημοτι­κή. Το επόμενο έτος, όμως, ενθαρρυμένοι, προφανώς, από τις κινήσεις στην Αθήνα υπέρ της δημοτικής, δημοσιεύουν ποιήματά τους στη δημοτική, με κάποια μόνον στοιχεία της απλής καθαρεύουσας, που είναι και η γλώσσα των μορφω­μένων αστών ή και των δασκάλων του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας, που επηρέαζαν πάντοτε τη λογοτεχνική πα­ραγωγή στον Πόντο.

Η λογοτεχνία των Ποντίων — η αναφερόμενη, δηλαδή, στη ζωή των Ποντίων στις αλησμόνητες πατρίδες, στην Ελλάδα και αλλού - περιέχεται κυρίως μέσα στις κιτρινισμένες από το χρόνο σελίδες κάποιων παλαιών εντύπων ή και κάποιων αυτοτελών εκδόσεων, που βγήκαν μαζί με το δάκρυ και τον πόνο των ίδιων των δημιουργών. Περιοδικά που δημοσίευαν λογοτεχνία ήταν στον μικρασιατικό Πόντο, από παλαιότερα, ο «Εύξεινος Πόντος», ο «Αστήρ του Πό­ντου», η «Επιθεώρησις», «Οι Κομνηνοί» της Τραπεζούντας, «Ο Πόντος» της Μερζιφούντας, ο σατιρικός «Βελζεβούλ» των Κοτυώρων. Στη νότια Ρωσία, όπου δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στη λογοτεχνία — την έλεγαν «φιλολογία» — λογο­τεχνήματα δημοσίευαν, εκτός από όλες σχεδόν τις εφημε­ρίδες της επαναστατικής περιόδου (1917 και μετά), και τα περιοδικά της Μαριούπολης Ουκρανίας «Νέος Μαχητής», «Νεότητα», «Πιονέρος» και του Βατούμ Γεωργίας «Φιλο­λογική Δράσις».

Πεζογραφία, με τη μορφή διηγήματος, νουβέλας ή μυθιστορήματος, δεν αναπτύχθηκε στον Πόντο πριν από το 1923. Εξαίρεση αποτελούν κάποια διηγήματα που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά «Επιθεώρησις» της Τραπεζούντας (1910-1911) και «Πόντος» της Μερζιφούντας. 

Τα πεζογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στα πρώτα περιοδικά του Πόντου, τον «Εύξεινο Πόντο» (1880-1882) και τον «Αστέρα του Πόντου» (1884-1886) είναι κυρίως μεταφράσεις ξένων λογοτεχνών (Γάλλων, Ρώσων κ. ά.).

Πάνος  Καϊσίδης

Δημοσιογράφος- Συγγραφέας