Σημαντικές διαφορές στη θεματολογία και στα ονόματα του Ακρίτα

Τα ποντιακά ακριτικά τραγούδια διαφέρουν από εκείνα της υπόλοιπης Ελλάδας, ιδίως στη θεματολογία, αλλά και στα αναφερόμενα σε αυτά ονόματα. Για τα ονόματα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι χρησιμοποιούνται αρκετά, μέσα στα οποία, όμως, δεν υπάρχει το όνομα Βασίλειος. Αυτό το όνομα το πρόσθεσαν κάποιοι λόγιοι, για να εξομοιώσουν τον Ακρίτα των Ποντίων με τον Διγενή των άλλων Ελλήνων, που αναφέρεται ως Βασίλειος Διγενής Ακρίτας.

 Οι Πόντιοι ακρίτες έχουν τα ονόματα Ξάντινον, Κωνσταντίνον, Μάραντον, Πορφύρτς, Γιάννες. Το ότι το ποντιακό όνομα Γιάννες προέρχεται από παραφθορά του ονόματος Διγενής, Διγιαννής, Γιάννης, που αναφέρουν μερικοί, δεν στέκεται λογικά, γιατί το κοινότατο στους Έλληνες όνομα Γιάννης δεν μπορεί κανείς να το συγχέει με ένα επίθετο, που σημαίνει κάτι το εντελώς διαφορετικό. 

Διγενής σημαίνει πρόσωπο που προέρχεται από δύο γένη και Γιάννης είναι μεταφορά στην ελληνική γλώσσα του εβραϊκού ονόματος Γιοάαν , που αποτελεί συντομευμένη μορφή του ονόματος Γιεχόαναν., που σημαίνει «Δώρο Θεού».

Τον Έλληνα Ιωάννη, μπορεί κανείς να τον πει Γιάννη, Γιάννο, Γιάγκο, Γιαννίτσο, Γιαγκούλη, Γιάννε, Γιαννούση, Γιαννίκο, Γιαννούλη, Γιαννιό, Γιάννακα κ. ά., ποτέ, όμως, Διγενή ή Διγιαννή κ. τ. λ. Ούτε και οι αποδόσεις του εβραϊκού ονόματος Γιοάαν  στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες θυμίζει κάτι από το επίθετο Διγενής.

Αλλά έχει σημασία και η διαφορά στη θεματολογία των ποντιακών ακριτικών τραγουδιών από τα αντίστοιχα των άλλων ελληνικών. Ο Ακρίτας των Ποντίων είναι ένας απλός άνθρωπος, αγρότης που ζει μέσα στη φύση και μιλάει με τα πουλάκια ή νομίζει πως μιλάει με αυτά. Όταν έρθει η στιγμή, ο απλός αυτός αγρότης μεταμορφώνεται αμέσως σε γενναίο πολεμιστή. Άνθρωπος, όμως πάντα, ποτέ υπεράνθρωπος, είτε έχει το όνομα Ξάντινον, Κωνσταντίνον, Πορφύρτς, Μάραντον, Γιάννες είτε το όνομά του είναι άγνωστο. Ο Διγενής των άλλων Ελλήνων κύριο χαρακτηριστικό έχει ότι είναι υπεράνθρωπος, κάτι εντελώς αφύσικο, αφού υπεράνθρωποι «υπήρξαν» μόνον στα παραμύθια.

Αλλά δεν πρέπει να διαφεύγει από τη σκέψη κανενός το ότι μόνον ο Πόντιος Ακρίτας «μιλάει» με τα πουλάκια, τα οποία, ενώ πριν, όσο ήταν νέος (κάτι που συμβαίνει σε όλους τους ανθρώπους), του «έλεγαν» ότι «ποτέ δεν θα πεθάνει ο Ακρίτας», όταν ήρθε η μοιραία στιγμή, του «έλεγαν» «θα πεθάνει ο Ακρίτας».Και όπως όλοι οι άνθρωποι, έτσι και ο γενναίος Ακρίτας ,τρομάζει μπροστά στην ιδέα του θανάτου («Θρηνώ και οδύρομαι όταν εννοήσω τον θάνατον»), χωρίς, όμως, να λιποψυχά. 

Είναι έτοιμος να δώσει τον αγώνα του εναντίον του Χάρου και τον καλεί σε πάλη. Και «αν το νικάς με εσύ», τότε να πάρεις την ψυχή μου. Δεν παραδίνεται ο γενναίος πολεμιστής χωρίς μάχη. Μέχρι το τέλος εξακολουθεί να αντιμετωπίζει τα πάντα με γενναιότητα. Ο υπεράνθρωπος Διγενής παλεύει με τον Χάρο και τελικά παραδίνεται μόνον όταν ο Χάρος τον χτυπάει ύστερα από πονηριά («με χωσιά»).

Η συνομιλία του Πόντιου Ακρίτα με τα πουλιά αποτελεί, οπωσδήποτε, κάτι που τον διακρίνει από τον Διγενή, που δεν έχει την παραμικρή φιλική σχέση με τον φτερωτό κόσμο. Ο υπεράνθρωπος Διγενής «στο βίτσισμα έπιανε πουλιά, στο πέταγμα γεράκια», δηλαδή ήταν ένας ανελέητος κυνηγός των πουλιών, τα οποία για τους αρχαίους Έλληνες ήταν αγγελιαφόροι κακών ειδήσεων (κακών οιωνών), όπως, ακριβώς και στον Ακρίτα, στον οποίο μεταφέρουν την είδηση του επικείμενου θανάτου του. Στο δημοτικό ποντιακό τραγούδι «Ο Γιάννες, ο Μονόγιαννες», τα πουλιά αντικαθιστά η φωνή από τον ουρανό:  «Από Θεού λαλία έρθεν: ″Ο Γιάννες θ’ αποθάνει″»

Περιοριζόμενα στο να υμνούν τα υπερφυσικά ανδραγαθήματα του Διγενή, τα ακριτικά τραγούδια των άλλων ελληνικών περιοχών για τον Διγενή, δεν κάνουν λόγο για την εντελώς ιδιωτική του ζωή. Αντίθετα, ο Πόντιος Ακρίτας «κάστρον έχτιζεν, Ακρίτας περιβόλιν». Και τα ποντιακά τραγούδια περιγράφουν με λεπτομέρεια τις στιγμές της ζωής του Ακρίτα κατά τις ειρηνικές περιόδους. Το «ελλεν’κόν κάστρον», με κήπους και πουλιά να κελαηδούν, στις άκρες της αυτοκρατορίας, στο μακρινό Ερζιγκιάν, είναι κάτι, που επίσης διακρίνει τον ειρηνικό Πόντιο Ακρίτα από τον Διγενή, τον οποίο «Σπίτι δεν τον εσκέπαζε, σπήλιο δεν τον εχώρει,-τα όρη εδιασκέλιζε, βουνού κορφές επήδα, χαράκι’ αμοδολόγανε και ριζιμιά ξεκούνειε».

Ο Πόντιος Ακρίτας κύρια απασχόλησή του έχει το φύλαγμα των συνόρων και στις ελεύθερες ώρες του ασχολείται με τη γεωργία. Ο Διγενής δεν απασχολείται με την άμυνα των συνόρων ούτε και κάνει κάποια εργασία. Κύρια και σχεδόν αποκλειστική απασχόλησή του είναι το κυνήγι. Σχεδόν λεπτομερής αναφορά γίνεται για τους γονείς του Διγενή, για τη γέννηση και την παιδική του ηλικία, για την απαγωγή γυναίκας και τον γάμο του, για τα γλέντια του με τους άλλους αντρειωμένους, για την υπερφυσική πάλη του με τον Χάρο, την πρόσκαιρη νίκη του και τον θάνατό του.

Ο Κωνσταντίνος Ρωμαίος έγραψε για τη συμβολή των ποντιακών ακριτικών τραγουδιών στην ενίσχυση των γνώσεων για τον ακριτικό κύκλο: «Όταν με τον καιρό θα πραγματοποιηθεί ο λεπτομερής κατάλογος θεμάτων των Ποντιακών τραγουδιών, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα καταστή τότε ακόμη πιο φανερή η ιδιάζουσα σημασία της Ποντιακής δημώδους ποιήσεως και επίσης, με ανάλογη συγκριτική έρευνα, θα δειχθή ότι η συμβολή της για την ενίσχυση των γνώσεών μας γύρω από τον Ακριτικό κύκλο θα είναι πολύ ευρύτερη και σπουδαιότερη ή όσο συνήθως νομίζεται. Είναι αλήθεια, ότι ως αρχική πατρίδα των Ακριτικών τραγουδιών –και γενικά του Ακριτικού μύθου– με γενικό σεβασμό γίνεται παραδεκτή η Καππαδοκία, και ίσως ότι ως κύριο δικαιολογητικό φέρεται το γεγονός ότι εκεί, ή εκεί γύρω, έγιναν οι Ακριτικοί αγώνες». 

Πάνος  Καϊσίδης

Δημοσιογράφος- Συγγραφέας