Δεν θα καλύψω μόνο θέματα ελληνικής ιστορίας, θα περάσω και
σε κάτι άλλο, γιατί, επειδή ξέρω καλά τον χώρο, είμαι και σύμβουλος φιλολόγων
στον νομό Θεσσαλονίκης, θα δω τι υπάρχει και τι μπορεί να γίνει και στα Νέα
Ελληνικά, που ξέρετε εσείς και τα οποία λέγονται τώρα Κείμενα Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας, γιατί και εκεί διεκδικεί κάποια θέση η δική μας κουλτούρα, η
κουλτούρα του Ποντιακού Ελληνισμού.
Για να γίνω κατανοητός, θα χωρίσω τα γεγονότα σε δύο
μεγάλες κατηγορίες. Από την μία είναι εκείνα που έχουν μοναδικότητα κι από την
άλλη είναι εκείνα που έχουν ιδιαιτερότητα.
Μοναδικότητα σημαίνει ότι εμφανίζονται μόνο στην περιοχή
του Πόντου, για να μην είμαστε υπερβολικοί και να μην νομίζουμε όλα μπορούν να
μπουν μέσα στα σχολικά βιβλία. Αλλά όταν ένα γεγονός ή μια περίοδος εμφανίζεται
μόνο εκεί, έχει το δικαίωμα να μπει. Αυτά ανήκουν στην μια κατηγορία.
Τα άλλα είναι αυτά που παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα, που
σημαίνει ότι έχουν μεγαλύτερη έξαρση, ένταση, έκταση, σε σχέση με αντίστοιχα
γεγονότα άλλων περιοχών κι αυτά επίσης έχουν το δικαίωμα να μπουν.
Στην 1η κατηγορία θεωρώ ότι έχει μοναδικότητα αυτό που μας είπε σήμερα ο κ. Ανθεμίδης, η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Το ανέλυσε πάρα πολύ καλά, γεγονός πραγματικά μοναδικό, γιατί μετά το 1261, που ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη, είναι το μόνο Κράτος το αυθύπαρκτο, κραταιά, ανεξάρτητο, που λειτουργεί στην Πειρατεία και την Ανατολία, με εθνική, όπως μας είπε ο κ. Ανθεμίδης, υπόσταση. Εγώ θα συμπλήρωνα μόνο τούτο, ότι από το 1204 και μετά διαμορφώνεται ο ξεχωριστός τύπος του νεοέλληνα.
Μέσα σ’ αυτό το διάστημα εγώ θεωρώ ότι διαμορφώνεται και το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Πόντιου Έλληνα.
Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα που έχουμε, δηλαδή η εγγύτητα, η οικειότητα, το να νιώθουμε ότι ο άλλος, όταν είναι δικός μας, είναι κάτι το ιδιαίτερο, δικό μας, ξεχωριστό. Αυτή η φιλοξενία, αν θέλετε, αυτά τα γνωρίσματα τα οποία εξακολουθούμε να τα έχουμε, διαμορφώθηκαν, θέλω να πιστεύω εγώ, αυτή την περίοδο, δηλαδή από το 1204 μέχρι το 1461, που έχουμε την άλωση της Τραπεζούντας, γιατί απ’ εκεί και πέρα αρχίζει η μαύρη περίοδος της σκλαβιάς.
Μέσα λοιπόν στον ευρύτερο χώρο ή χρόνο της διαμόρφωσης του νεοέλληνα (του χαρακτήρα του νεοέλληνα) εντάσσεται κι η ιδιαίτερη διαμόρφωση στον χαρακτήρα του Πόντιου Έλληνα, που πραγματικά, δεν είναι ρατσιστικό αυτό που λέω, είναι πραγματικότητα ιστορική, είναι πραγματικότητα που τη ζούμε καθημερινά, έχουμε κάτι ιδιαίτερο, το οποίο μας ξεχωρίζει μέσα στον ελλαδικό χώρο. Αυτό διαμορφώνεται μέσα σ’ αυτή την περίοδο και σ’ αυτήν την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
Το δεύτερο που παρουσιάζει μοναδικότητα και δεν υπάρχει πουθενά αλλού είναι αυτό που ακούστηκε σε πολλές εισηγήσεις εδώ μέσα: είναι ο Ποντιακός Ελληνισμός του Καυκάσου και της Νότιας Ρωσίας. Δεν θα μπω στα ενδότερα του θέματος, ακούστηκαν πάρα πολλά. Είναι ένας Ελληνισμός που παρουσιάζει πραγματικά τη μοναδικότητα να ζει, να μεγαλουργεί, να θριαμβεύει και να αυξάνεται μέχρι και σήμερα. Θυμίζω ότι παροικίες στον εξωτουρκοκρατούμενο χώρο κατά την τουρκοκρατία είχαμε μόνο δύο. Θα θυμίσω τις κορυφαίες, τις πιο πληθωρικές, στη Βιέννη και στη Βενετία. Τί έμεινε απ’ αυτόν τον ελληνισμό της Βιέννης και της Βενετίας; Τα «μνήματα», αγαπητοί φίλοι, και οι «ναοί», που υπήρχαν εκεί και που θυμίζουν το πέρασμα του Ελληνισμού. Τα «μνήματα» και μόνον τα «μνήματα». Όταν ήρθαν οι Γερμανοί στρατιώτες εδώ στην κατοχή, έψαχναν να βρουν τα σπίτια των παππούδων τους και δεν ήξεραν γρι ελληνικά. Όλοι δηλαδή έχουν εξιταλιστεί και εκγερμανιστεί. Έχουν αφομοιωθεί με το στοιχείο εκείνης της χώρας στην οποία ζούσαν. Είναι η μόνη περίπτωση επαναλαμβάνω, που πραγματικά αξίζει να τη θαυμάσουμε, να την αναλύσουμε και να την περάσουμε στα βιβλία μας.
Τώρα, πόσοι είναι αυτοί; Βεβαίως απογραφές δεν έχουν γίνει, αλλά κατά τις εκτιμήσεις των συγγραφέων της εποχής, των αρχών του αιώνα, είναι σίγουρα πάνω από 500.000. Ο Παναγιωτίδης τους ανεβάζει σε 760.000, ο Σκαλιέρης στους 775.000, ο Τοπαλίδης στους 650.000, η κ. Ξανθοπούλου, την οποία ακούσαμε πρωτύτερα, σε μια πολύ αξιόλογη εργασία της, δημοσιευμένη στο Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, ανεβάζει σε περίπου 400.000 μόνο του Καυκάσου και μόνο του 19ου αιώνα - συνεπώς 80.000 και. Αρα λοιπόν είναι πάνω από 500.000. Αυτό το θαύμα της επιβίωσης του Ελληνισμού σ’ αυτόν τον χώρο, δηλαδή είναι οι παροικίες του ποντιακού χώρου στην Νότια Ρωσία και στον Καύκασο, να επιβιώνει, να μεγαλουργεί μέχρι και σήμερα είναι μοναδικό φαινόμενο.
Μοναδικότητα λοιπόν και θεωρώ ότι πρέπει να μπει. Λέω πρώτα το τι πρέπει να μπει και μετά θα περάσω στο τι υπάρχει, έτσι κλιμακώνεται η εισήγησή μου. Τι πρέπει να μπει, τι υπάρχει. Απ’ εκεί και πέρα βγαίνει μόνο του το τι απομένει να μπει.
Το τρίτο είναι το ζήτημα της Δημοκρατίας του Πόντου. Η Δημοκρατία του Πόντου είναι ένα μελετημένο πραγματικά πολιτικό κίνημα, θα έλεγα, το οποίο έχει διασωματωθεί με σωστή οργάνωση. Για πρώτη φορά γίνεται λόγος για την Δημοκρατία του Πόντου στο Παμποντιακό Συνέδριο της Μασσαλίας, τον Φεβρουάριο του 1918 και από εκεί και πέρα σχεδιάζονται και τυπώνονται χάρτες, στέλνονται επιστολές, συντάσσονται υπομνήματα, εκλέγεται και το εξόριστο Ποντιακό Κοινοβούλιο, το οποίο συνέρχεται στο Βατούμ, τον Μάρτιο του 1919. Έχουμε λοιπόν μια δυναμική πολιτική που δεν παρουσιάζεται πουθενά αλλού. Που διεκδικεί (δεν έχει σημασία αν είναι πραγματοποιήσιμο ή όχι, αλλά είναι καλό το παιδί να ξέρει ότι υπάρχει αυτή η δυναμική, υπάρχει αυτή η προετοιμασία, ο πολιτικός λόγος, η πολιτική υποδομή). Βέβαια αυτό πρέπει να συνταιριαστεί με την άλλη μοναδικότητα του Πόντου, το αντάρτικο. Δηλαδή έχουμε από τη μια την πολιτική υποδομή, από την άλλη έχουμε τη στρατιωτική υποδομή. Έχουμε τους δύο λόγους, δύο δυναμικές, τον πολιτικό λόγο από τη μια και από την άλλη χρειάζεται το όπλο. Έχουμε τη δυναμική της αντάρτικης στρατιωτικής προετοιμασίας και όλα αυτά χωρίς καμιά συμβολή και συμμετοχή του επίσημου ελληνικού κράτους. Θυμίζω ότι, όταν είχαμε το αντάρτικο στον Πόντο, απουσίαζε τελείως η ελληνική πολιτεία. Είχαμε βέβαια την ελληνική κατοχή της Σμύρνης, είχαμε την Ανατολική Θράκη ενωμένη τελείως με την Ελλάδα, η περιοχή του Πόντου ήταν εκτεθειμένη τελείως και σ’ αυτόν, λοιπόν, τον χώρο του Πόντου, όπου έλειπε η επίσημη ελληνική παρουσία, έχουμε από τη μια την προσπάθεια για ίδρυση της Δημοκρατίας του Πόντου και από την άλλη έχουμε το αντάρτικο. Μοναδικές πραγματικά περιπτώσεις.
Άλλο μοναδικό στοιχείο είναι αυτό που ακούστηκε λίγο πρωτύτερα από τον Βλάση τον Αγτζίδη, ο ελληνογενής και ελληνόφωνος μουσουλμανικός πληθυσμός της Τόνγιας και του Όφι. Υπολογίζονται, όταν έγινε αυτή η αλλαξοπιστία τον 17ο αιώνα, σε περίπου 60.000 οι Έλληνες, οι οποίοι αλλαξοπίστησαν στην περιοχή του Όφι και σε περίπου 12.000 οι Έλληνες της Τόνγιας, τους οποίους και γνωρίσαμε το περασμένο καλοκαίρι και πράγματι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι βέβαια για την ποιότητα, την ποσότητα, το βάθος και το πόσο καίει το καντήλι της πίστης σ’ αυτούς τους ανθρώπους, αλλά είναι βέβαιο ότι αυτά είναι σε δεύτερη μοίρα.
Το κυρίαρχο είναι τούτο, ότι μιλούν την ελληνική ποντιακή γλώσσα, χορεύουν τον ποντιακό χορό, παίζουν την ποντιακή λύρα, έχουν ακόμη τα δικά μας τα έθιμα κι όταν πήγαμε εκεί μας αγκάλιασαν σαν αδέλφια. Άρα, λοιπόν, έχουν κάτι το ελληνικό και δεν πάω πιο πίσω. Δεν κάνω εγώ έρευνες, ούτε ψυχολογικές ούτε βαθύτερες ιστορικές κι αυτό ακόμα κάτι λέει και με βρίσκει σύμφωνο το ερώτημα που έθεσε ο εκπρόσωπος της Νέας Τραπεζούντας. Πραγματικά στο ερώτημα θα πω ναι, ανεπιφύλακτα θα πω ναι.
Ότι πρέπει να αναπτυχθούν σχέσεις αδελφοποίησης. Για σκεφτείτε να αδελφοποιηθεί ένα σχολείο εδώ στην Ελλάδα μ’ ένα σχολείο της Τόνγιας και του Όφι, σε επίπεδο σχολικό, δεν είναι λίγο. Κάτι το οποίο δεν μπορεί να το υποψιαστεί κανείς και στο κάτω-κάτω δεν κάνουμε και προπαγάνδα, θα λειτουργήσουμε σε επίπεδο καθαρά διαπολιτιστικό, ανθρώπινο, σχολείο με σχολείο. Λοιπόν κι άλλοι τρόποι υπάρχουν, φιλοξενία παιδιών από εκεί κλπ.
Κατά τη γνώμη μου επαναλαμβάνω, αυτά είναι τα μοναδικά γεγονότα, που νομίζω πως πρέπει να μπουν στα ιστορικά βιβλία. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, ο Ελληνισμός του Καυκάσου και της Νότιας Ρωσίας, που εδώ τον χαιρόμαστε, τον βλέπουμε και τον καμαρώνουμε σήμερα, το Ζήτημα της Δημοκρατίας του Πόντου, το Αντάρτικο του Πόντου και οι ελληνόφωνοι της Τόνγιας και του Όφι.
Τί υπάρχει τώρα απ’ όλα αυτά που είπα στα σχολικά βιβλία; Απ’ όλα αυτά στα σχολικά βιβλία υπάρχει κατ’ αρχήν, για να ξεκινήσουμε από το γυμνάσιο, στη Β’ γυμνασίου (νομίζω και δεν πρέπει να είμαστε υπερβολικοί το τονίζω, δεν είναι δυνατόν να διεκδικούμε σελίδες ολόκληρες και κεφάλαια ολόκληρα) υπάρχει, με αρκετή επάρκεια, ένα κεφάλαιο για την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και μάλιστα είναι και μια αγιογραφία της Αγίας Σοφίας, καθώς κι ένα μικρό κεφάλαιο για την πτώση της Τραπεζούντας με τον Κομνηνό τον Δαυίδ και ένα ποντιακό λαϊκό τραγούδι, έναν θρήνο για την άλωση της Κωνσταντινούπολης, είναι απ’ αυτά που έχει το βιβλίο στο τέλος του ως παράθεμα, για να το διαβάσει ο καθηγητής στην τάξη και για να θρηνήσουμε έτσι μαζί με τα παιδιά την άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Στη Γ' γυμνασίου υπάρχει μια παράγραφος για τους εξισλαμισμούς, μια μικρή παράγραφος για τον κρυπτοχριστιανισμό και μια παράγραφος για τους διωγμούς του Ελληνισμού. Τρεις όλοι κι όλοι οι παράγραφοι. Ένα κεφάλαιο, που είναι στα παραθέματα, δηλαδή από εκείνα που δεν διδάσκονται, αλλά τα βλέπει μόνο ο καθηγητής, για τον Μικρασιατικό Ελληνισμό. Αυτό πέστε πως δεν υπάρχει, είναι μόνο για τον καθηγητή, δεν διδάσκεται κατά τις οδηγίες που παίρνουν οι καθηγητές.
Στο λύκειο υπάρχει ένα κεφάλαιο στη δέσμη. Το διδάσκονται μόνο αυτοί που θα πάνε στις φιλολογικές ή νομικές σχολές, όπου υπάρχουν οι αγώνες των Ποντίων για την αυτονομία, για τη Δημοκρατία κι έχει και τη φωτογραφία του Μητροπολίτη μας, του Χρύσανθου. Βέβαια πολλά πράγματα, που υπάρχουν μες το βιβλίο δεν με βρίσκουν σύμφωνο, όπως π. χ. σ’ ένα σημείο, ότι η Δημοκρατία του Πόντου δεν ήταν απλώς ένα όραμα, ήταν μια πραγματικά οργανωμένη υπόθεση με όλα τα υπομνήματα που σας είπα. Δεν αναλύεται πειστικά αυτό το γεγονός της Δημοκρατίας του Πόντου και δεν δείχνεται έτσι αναλυτικά ο ρόλος του Χρύσανθου, όπως δεν γίνεται καθόλου λόγος για το αντάρτικο στον Πόντο, απολύτως τίποτε.
Στα νέα ελληνικά τώρα. Δεν θα πάρουμε οποιαδήποτε κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας. Θα πάρουμε εκείνα, τα οποία είναι προέκταση αυτών των γεγονότων, δηλαδή υπάρχουν ιστορικά λογοτεχνήματα, τα οποία αφηγούνται το δράμα των κρυπτοχριστιανών και το δράμα των διωγμένων, υπάρχουν τέτοια. Θυμίζω τα γνωστά διηγήματα του Ξενίδη, του Δαμβέργη, του Μελανοφρύδη, της Βαφειάδου. Ωραία διηγήματα για τους κρυπτοχριστιανούς μπορούσαν να μπουν.
Για τους διωγμούς τώρα. Θυμίζω τα γνωστά, του φίλου μας, του Χρήστου Σαμουηλίδη οι «Καραμανίτες», η «Ακριτική γενιά», που δεν δίνει ιστορία, δίνει την ιστορία μέσα από λογοτεχνικό - γλαφυρό ανάγνωσμα. Όπως και της Τατιάνας Γκρίτση - Μιλιέξ «Η έξοδος της Τρίπολης» και του Σακκά. Επίσης θυμίζω και τα ωραία μας ακριτικά οι Παραλογές του Διγενή, οι Θρήνοι, Το γεφύρι της Οργιάς, της Τρίχας το γεφύρι και τους Θρήνους για την Άλωση της Πόλης. Απ’ όλα αυτά υπάρχει μόνον η «Έξοδος» της Τατιάνας Γκρίτση - Μιλιέξ, στη Β’ γυμνασίου, στα νέα ελληνικά. Ξέρετε, αυτό το βιβλίο έχει μια ιστορία. Πρωτογράφτηκε το 1952, αλλά η ελληνοτουρκική φιλία της εποχής εκείνης δεν επέτρεψε να δημοσιευτεί τότε. Δημοσιεύτηκε το 1976, γιαυτό κι όλα αυτά που κουβεντιάζουμε είναι θέμα πολιτικής βούλησης αν θα περαστούν αυτά ή όχι.
Το δεύτερο που μπήκε είναι στην Α' λυκείου το «Πάρθεν η Ρωμανία», αυτό το δημοτικό-θρηνητικό τραγούδι, που σας είπα, για την άλωση της Κωνσταντινούπολης υπάρχει στην A' λυκείου. Λοιπόν κι εδώ, στα νέα ελληνικά, ζητούν και διεκδικούν μια θέση από αυτά τα κείμενα που σας είπα (ορισμένα από αυτά τα κείμενα) είτε πρόκειται για τα κείμενα για τους κρυπτοχριστιανούς είτε για τα λογοτεχνικά κείμενα των διωγμών και των μαρτυρίων, όχι για τα ιστορικά είτε για κείμενα δημοτικά πρόκειται.
Στάθης Πελαγίδης
Καθηγητής Πανεπιστημίου
Απο την εισήγηση του στο Δ' Παγκόσμιο συνέδριο του Ποντιακού Ελληνισμού.
Θεσσαλονίκη Ιούνης 1997.
Τα ενυπόγραφα άρθρα απηχούν τις απόψεις του συγγραφέα και oχι του blog.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου