Η εξουσία φροντίζει, παντού και πάντοτε, όχι μόνο για τη φυσική αλ­λά το χειρότερο — και για την ηθική εξόντωση των εχθρών της. Με τη συκοφαν­τία, τη δυσφήμηση, την πλαστογραφία και την απάτη..

Ο ποταμός Σκάμανδρος σήμερα

Γιατί πολεμούν οι Αχαιοί στην πεδιάδα του Σκάμανδρου, ποια η ιδεολογία της εκστρατείας; Τα πλούτη της Τροίας και ο βιασμός των γυναικών της, η λεηλασία και η σκλαβιά, αποφαίνεται ο σοφός και συνετός Νέστορας. Κανείς δεν βιάζεται, λέει, να γυρίσει στην πατρίδα προτού αρπάξει και χαρεί τη γυναίκα κάποιου Τρώα.

 Με μυστική εντολή του Δία ο αρχιστράτηγος αποφασίζει λύση της πολιορκίας και γυρισμό στην πατρίδα. Δεν πέφτει η Τροία — «φεύγομεν συν νηυσί φίλην ές πατρίδα γαίαν». Άλλες όμως ουράνιες Δυνάμεις, η Ήρα και η Αθηνά, με όργανο τους τον Οδυσσέα, επιβάλλουν τη συνέχιση του πολέμου.

 Ο Οδυσσέας* μεταχειρίζεται την πανουργία για τους τρανούς — μας δοκιμάζει ο Αγαμέμνονας, το νου σας - και το ραβδί για τους στρατιώτες. Ένας μόνο αντιστάθηκε με σθένος στην εξουσία των βασιλιάδων και στρατοκρατών. Ο γενναίος Θερσίτης. Αλλά τ’ όνομα του έμεινε στους αιώνες συνώνυμο του θρασύδειλου και ψοφοδεούς αλλά και του άσχημου στη μορφή, τερατόμορφου και αποκρουστικού.

Ο Θερσίτης μιλάει ατρόμητος στον Αγαμέμνονα, τον «ποιμένα λαών», με παρρησία και τόλμη. Να γυρίσουμε στα σπίτια μας με τα καράβια- «οίκαδε περ σύν νηυσί νεώμεθα».

Γιατί πολεμάμε; Δεν σου φτάνουν τόσα λάφυρα; Γεμάτες οι σκηνές σου χάλκωμα και γυναίκες από τα κάστρα που κουρσεύουμε. Κι εσύ πρώτος παίρνεις το μεγαλύτερο μερτικό. Γιατί να μείνουμε; Ορέγεσαι μήπως κι’ άλλο χρυσάφι;

Ο Ομηρικός Θερσίτης: Γραφικός αντιήρωας ή πρόδρομος του δημοκρατικού αντίλογου;

 Αλλά ο ραψωδός μας, της εξουσίας υμνητής — όπως όλοι οι αυλικοί ποιητές — σπεύδει να

αποκαταστήσει το γόητρο της Αρχής. Λοιδορεί και στηλιτεύει το θράσος του Θερσίτη να αντιμιλήσει, πρώτα στον Οδυσσέα και τον Αχιλλέα και ύστερα, απερίσκεπτα, στον ίδιο τον αρχιστράτηγο. Είναι αθυρόστομος, πολυλογάς, φωνακλάς, απρεπής και ξεδιάντροπος, γελοίο πρόσωπο. Και μόνο αυτό; Είναι και ο ασχημότερος άντρας του στρατοπέδου: κουτσός, αλλήθωρος, καμπούρης, με στενό στέρνο, κεφάλι σουβλερό και φαλάκρα! Παρεμβαίνει ο Οδυσσέας, ο «θεϊκός», για να περισώσει το κύρος της εξουσίας. Σκάσε γλωσσοκοπάνα, μην πιάνεις στο βρωμόστομά σου τους βασιλιάδες. Και τον χτυπάει δυνατά «με το χρυσό του σκήπτρο» στη ράχη.

 Ο Θερσίτης βάζει τα κλάματα και σωπαίνει. Αποτραβιέται σε μια άκρη ζαρωμένος και σκουπίζει τα δάκρυα. Και το στρατόπεδο ξεκαρδίζεται στα γέλια. Καλά του έκανε, λένε οι πολεμιστές και του έκλεισε το βρωμόστομά. Δεν θα του βαστάει πια να βρίζει τους βασιλιάδες μας. Προσωποποίηση της αδιαντροπιάς και της φυσικής ασχήμιας ο Θερσίτης, αλλά και φοβητσιάρης και τιποτένιος. 

Τον χτυπούν, τον εξευτελίζουν κι’ αυτός κλαίει τρέμοντας, ποταπός, γλοιώδες ανδράποδο — και σωπαίνει ολότελα καταρρακωμένος. Η εξουσία ξόφλησε για πάντα με τον λεοντόθυμο, ευθαρσή και ελευθερόφρονα Θερσίτη. Με τον διασυρμό, τη συκοφαντία και το ψεύδος. Γιατί ο Θερσίτης δεν είναι κάποιος τυχαίος πολεμιστής.

Παλαιός Αιτωλός ήρωας, πήρε μέρος στο κυνήγι του καλυδώνιου κάπρου πλάι στον Θησέα, τους Διόσκουρους, τον Ιάσωνα, τον Άδμητο, τον Τελαμώνα, τον Ιφικλή κ.ά. Αλλά και το όνομά του, από τη ρίζα θάρσος, σημαίνει αντρειωμένος. Ο ποιητής όμως, της εξουσίας υμνωδός, πρέπει να διακηρύξει την ιερότητα και το άτρωτο των κυριάρχων στιγματίζοντας και γελοιοποιώντας τον ατίθασο Αιτωλό. Ο αντάρτης Θερσίτης που αντιμιλάει στους βασιλιάδες είναι ουτιδανός, χαμερπής και τερατώδης στη θέα. Και πέτυχε ο ποιητής τον σκοπό του. 

Στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα διαβάζουμε ότι η ψυχή του γελωτοποιού Θερσίτη πήρε  μορφή πιθήκου. Και σήμερα τ’ όνομά του έχει στηλιτευτική έννοια και αποκρουστική σημασία.

*Ο Οδυσσέας προσπαθεί να πείσει τους Αχαιούς να συνεχίσουν τον πόλεμο για την άλωση της Τροίας. Στους ισότιμους - βασιλιάδες, αρχηγούς - αναπτύσσει επιχειρηματολογία, στους παρακατιανούς απευθύνεται με ύβρεις και ραβδισμούς. Εύγλωτ­τη η σκηνή. Με τη συμπεριφορά του  Οδυσσέα η εξουσία αποκαλύπτει το αποτρόπαιο πρόσωπό της.
 Οι απλοί άνθρωποι, οι ανίσχυροι, δεν έχουν δικαίωμα να αντιμιλούν, να εκφράζουν γνώμη. Πρέπει να σιω­πούν ή να υπακούουν και να πεθαίνουν για ξένα συμφέροντα. Αυτή είναι η φυσική τους κατάσταση.

(Μ.Ρ. Nilsson, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, Αθήνα 1952, σ. 170)