Το αίτημα των μητροπολιτών του Πόντου

Αχμέτ Τεβφίκ
 (Ahmed Tevfik Pasha,
 1845 -1936) 

Με την ανακωχή του Μούδρου (30.10.1918) διακόπηκαν οι εχθροπραξίες, αλλά στο εσωτερικό του οθωμανικού κράτους επικρατούσε χαώδης κατάσταση. 
Στις 5.12.1918 η ασταθής οθωμανική κυβέρνηση του Αχμέτ Τεβφίκ (Ahmed Tevfik Pasha, 1845 -1936) ζήτησε την επέμβαση των ΗΠΑ για να εγγυηθεί την ασφάλεια, την ενότητα και τη διοίκηση της χώρας. Στο μεταξύ, προετοιμαζόταν το Συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι για να ρυθμίσει τη μεταπολεμική κατάσταση. 
Στις 30.12.1918 ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ε. Βενιζέλος δημοσίευσε το υπόμνημά του προς τις δυνάμεις της Entente σχετικά με τα ελληνικά αιτήματα για την ενσωμάτωση της Θράκης και την ασφάλεια του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας (του Πόντου συμπεριλαμβανομένου).

Το αίτημα για ανεξαρτησία του μικρασιατικού Πόντου δεν περιλαμβανόταν ούτε στο γράμμα ούτε στο πνεύμα των ελληνικών διεκδικήσεων. Τέθηκε όμως το ερώτημα πώς θα μπορούσαν να αποφευχθούν οι οθωμανικές αντεκδικήσεις και να γίνει πράξη η «ευκαιρία για αυτόνομη ανάπτυξη». Ο Βενιζέλος πρότεινε τα βιλαέτια της Τραπεζούντας και των Αδάνων να ενσωματωθούν στο αρμενικό κράτος. πίστευε ότι αυτή ήταν η μοναδική ρεαλιστική λύση διότι συνδεόταν με το αρμενικό κράτος, του οποίου η αναγνώριση και η οριοθέτηση είχαν τεθεί στην ημερήσια διάταξη.

Η δημοσιοποίηση της πρότασης του πρωθυπουργού της Ελλάδας ξεσήκωσε θυελλώδεις αντιδράσεις από τις οργανώσεις των απόδημων Ποντίων, οι οποίες πρόβαλλαν το αίτημα της δημιουργίας ανεξάρτητου ποντιακού κράτους.

Ενώ άρχιζε το Συνέδριο Ειρήνης (η περίφημη Συνδιάσκεψη των Παρισίων), η Entente εξαπέλυσε στρατιωτική επίθεση κατά του αρτιγενούς σοβιετικού κράτους. Τον Ιανουάριο του 1919 ελληνικός στρατός και ναυτικό συμμετείχαν σε γαλλική εκστρατεία κατά της σοβιετικής εξουσίας στην Κριμαία. Ο Βενιζέλος διακήρυττε ότι ο ελληνικός στρατός παρέμενε στη διάθεση των συμμάχων, ελπίζοντας ότι θα εξαργύρωνε την πολιτική αυτή στο Συνέδριο της Ειρήνης. Ωστόσο, η ελληνική συμμετοχή στην εκστρατεία υπήρξε καταστροφική για τους Ρωμιούς που είχαν καταφύγει στην Κριμαία, διότι προκάλεσε αιματηρά αντίποινα σε βάρος τους από τους μπολσεβίκους.

Στο χρονικό εκείνο σημείο οι μητροπολίτες Τραπεζούντας και Αμισού, Χρύσανθος και Γερμανός, υπέβαλαν στο Συνέδριο της Ειρήνης κοινό υπόμνημα με το οποίο ζήτησαν να αναγνωριστεί ο Πόντος ως ανεξάρτητο κράτος. Το αίτημα αυτό υποβλήθηκε από τους ιεράρχες με την ιδιότητά τους ως εκπροσώπων των Ρωμιών του Πόντου. Αν και ήταν ταυτόσημο ως προς το περιεχόμενο, αποτελούσε ένα ξεχωριστό αίτημα από εκείνα που υπέβαλαν έως τότε οι ποντιακές οργανώσεις της διασποράς, διότι υποβαλλόταν από θεσμικά αναγνωρισμένους Οθωμανούς υπηκόους. Οπωσδήποτε, το αίτημα ερχόταν σε αντίθεση με τη θέση που είχε διατυπώσει δημοσίως ο Έλληνας πρωθυπουργός. Έτσι, ο τελευταίος δεν είχε κανένα λόγο να επιθυμεί την παρουσία των μητροπολιτών στο περιβάλλον των διεθνών συνδιασκέψεων.

Βέβαια, δεν πρέπει να μείνει κανείς με την εντύπωση ότι οι εκπρόσωποι των «μεγάλων δυνάμεων» έδιναν σημασία στην πληθώρα των υπομνημάτων που υπέβαλαν οι ποικίλες εθνότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι αντιπρόσωποι των οποίων είχαν κατακλύσει τα παρισινά ξενοδοχεία και περίμεναν στο δρόμο τους «μεγάλους» για να τους επιδώσουν ιδιοχείρως ποικίλα υπομνήματα. «Αν όλες οι διεκδικήσεις, προτεκτοράτα, ανεξάρτητα κράτη και εντολές είχαν όντως πραγματοποιηθεί», σημειώνει η ιστορικός Margaret Macmillan, «θα είχε απομείνει μια πολύ περίεργη μικρή Τουρκία στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, χωρίς Στενά, χωρίς μεσογειακή ακτή, με περιορισμένη πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα και χωρίς αρμενικά ή κουρδικά εδάφη στα βορειοανατολικά».
Όλοι οι «μεγάλοι» επιθυμούσαν να εκμεταλλευτούν την Τουρκία, αλλά κανείς δεν είχε πρόθεση να τη διαλύσει.

Ο Τούρκος πρώην πρωθυπουργός
 Αχμέτ Ιζέτ πασάς, 

Ταυτοχρόνως, ως μέλος επιτροπής που σχηματίσθηκε την άνοιξη του 1919 στο Πατριαρχείο και αποτελείτο από δύο ιεράρχες (τον ίδιο και τον τοποτηρητή του θρόνου, μητροπολίτη Προύσας Δωρόθεο Μαμμέλη) και ένα λαϊκό μέλος (το γιατρό Αλέξανδρο Παπά), ο Χρύσανθος προωθούσε και το αίτημα για «εν ισοπολιτεία συνεργασίαν και συνδιοίκησιν του Πόντου υπό των Ελλήνων και Μουσουλμάνων της χώρας, οίτινες ήσαν τέκνα της αυτής γης και του αυτού γένους» (όπως σημειώνει ο ίδιος).

Πρέπει να διευκρινιστεί ότι το αίτημα για την αναγνώριση ανεξάρτητου ποντιακού κράτους, που περιλάμβανε το υπόμνημα των δύο μητροπολιτών, ήταν σαφώς διαφορετικό από το αίτημα για την κατοχύρωση καθεστώτος αυτοδιοίκησης του Πόντου, το οποίο υποστήριζε ταυτόχρονα η επιτροπή του Πατριαρχείου. Η διαφορά μεταξύ των δύο αιτημάτων δεν ήταν διαφορά βαθμού αλλά ουσίας. Οι Νεότουρκοι θα μπορούσαν να συζητήσουν το καθεστώς αυτοδιοίκησης σε οποιαδήποτε περιοχή, όχι όμως και την απόσπαση από το οθωμανικό κράτος μιας μεγάλης επαρχίας, κατοικούμενης κατά πλειονότητα από μουσουλμάνους.

Το αίτημα της αυτοδιοίκησης πρόβαλε ο Χρύσανθος και μετά τις επαφές του στο Παρίσι και το Λονδίνο, για τις οποίες θα κάνουμε λόγο στη συνέχεια. 
Τον Σεπτέμβριο του 1919 -όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη- είχε νέες συναντήσεις με εκπροσώπους των μουσουλμάνων του Πόντου περί της «εν ισοπολιτεία Ελλήνων και Μουσουλμάνων αυτονομίας του Πόντου υπό εντολήν (mandat) της Κοινωνίας των Εθνών ή και περί της υπό τους αυτούς όρους αυτονομίας της μετά την ειρήνη υπολειφθησομένης Τουρκίας. Των συζητήσεων τούτων μετέσχον και ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας Ιζέτ πασάς, ως και ο Καρά Βασίφ βέης, αμφότεροι εκ των σπουδαιοτέρων συνεργατών του Μουσταφά Κεμάλ πασά και αντιπρόσωποι αυτού εν Κωνσταντινουπόλει».

Κατά πάσα πιθανότητα, ο στρατηγός Αχμέτ Ιζέτ πασάς (Ahmed Izzet Furgag, 1864-1937) δεν συζήτησε με τον Χρύσανθο την απόσχιση του πόντου από την Τουρκία. πιθανόν να συζήτησε για τον τύπο αυτοδιοίκησης της περιοχής. Όσο για τον Καρά Βασίφ μπέη (Kara Vasif, 1872-1931), εκείνη την εποχή υποστήριζε ότι λύση για την Τουρκία θα ήταν να αναμειχθούν οι Ηνωμένες πολιτείες με ανάθεση εντολής (mandat), το συμφέρον των οποίων αντιστρατευόταν τα βρετανικά συμφέροντα (A. Baran Dural, His Story: Mustafa Kemal and Turkish Revolution). ποια λύση, λοιπόν, προσδοκούσε ο Χρύσανθος; Ανεξαρτησία, αυτονομία ή διευρυμένη αυτοδιοίκηση;

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ
Οικονομολόγος, διδάκτωρ ΑΠΘ