Ανοχή και αδιαφορία

Την περίπτωση των Κρωμιωτών, με το διπλό τρόπο λατρείας, την ήξεραν οι μουσουλμάνοι, αρχές και λαός, από πολύ παλιότερα. Έτσι, ήταν φυσικό να δείξουν, αρχικά τουλάχιστο, κάποια αδιαφορία και ανοχή για την επικείμενη αλλαγή, αφού λίγο - πολύ ήταν γνωστό ότι οι κάτοικοι της περιοχής Κρώμνης ούτε χριστιανοί ήταν, ούτε μωαμεθανοί. Όταν, λοιπόν, διαδόθηκε, τον Ιούλιο του 1857, ότι οι Κρωμιώτες κινητοποιήθηκαν, για ν' απαρνηθούν το μωαμεθανισμό, οι μουσουλμανικές αρχές της Τραπεζούντας παρατήρησαν ότι το θέμα δεν προκαλεί ανησυχίες, αφού «οι Κρωμιώτες δεν πίστευαν σε τίποτε και στο ζήτημα της θρησκείας ήταν σαν τα ζώα».

Στην ανοχή αυτή των τοπικών αρχών, οφείλεται, πιθανότατα, και η αθρόα προσέλευση Κρυπτοχριστιανών, από τις περιφέρειες Τραπεζούντας και Αργυρούπολης, και η μαζική τους κινητοποίηση για την προώθηση της διαδικασίας αναγνώρισης. Όπως, άλλωστε, επισημαίνεται σε σχετική έκθεση του ελληνικού Υποπροξενείου Τραπεζούντας, αν οι τοπικές αρχές δεν ενδιαφερθούν για την πλήρη εφαρμογή του Χάττι Χουμαγιούν, τότε «αναμφιβόλως παν θεμιτόν ή αθέμιτον πρέπει να περιμένωμεν εκ του αγρίου φανατισμού των συμπολιτευομένων Τούρκων». Πολύ περισσότερο, μάλιστα, εκεί, όπου οι Οθωμανοί τυχαίνει να είναι περισσότεροι από τους Κρωμιώτες.
Όταν, όμως, τα γεγονότα εξελίχτηκαν ραγδαία και πήραν απροσδόκητες διαστάσεις, την αρχική ανοχή διαδέχτηκαν κάποιες κολακείες και υποσχέσεις. Επρόκειτο για σκόπιμη συμπεριφορά, που είχε στόχο να μην επιμείνουν οι Κρωμιώτες στην απόφασή τους, αλλά να εξακολουθούν, όπως και πρώτα, να πιστεύουν κρυφά σ’ όποια θρησκεία θέλουν.
Η πεισματική, ωστόσο, επιμονή, για μαζική αναγνώριση, κάπου 25.000 Κρωμιωτών, ήταν επόμενο να εξεγείρει το φανατισμό του τουρκικού όχλου και να αναγκάσει τις τουρκικές αρχές να περάσουν στο δεύτερο στάδιο αντιμετώπισης του κρυπτοχριστιανικού ζητήματος. Η ανοχή και η κολακεία έδωσαν τη θέση τους στην απειλή και στη βία.