Γεωγραφική περιγραφή της Σάντας

 Προς Ανατολάς της Τραπεζούντος και επί του τρίτου πο­ταμού απ' αυτής του επονομαζομένου Ιάμπολη, και εις διάστη­μα 12 ωρών από των εκβολών του ποταμού κείται έπ' αυτού η  επτάκωμος Σάντα.

Προ τού παρελθόντος πολέμου κατωκείτο υπό 4.800 κατοίκων εις 7 ενορίας απεχουσών αλλήλων από 10' λεπτά εως 20' λεπτά. Εις τάς εκβολάς τού Ιάμπολη είναι εκτισμένη έπ' αυτού λιθίνη γέφυρα της Κομνηνίου εποχής.

Ωνομάσθη δε ο ποταμός Ιάμπολης εκ των πολλών περί την Σάνταίων, η δε Σάντα ωνομάσθη εκ του Σανταλοειδούς τοπίου, έφ' ου κείται αύτη.

Η Σάντα περιλαμβάνει τά ωραιότερα παρχάρια τής Τραπεζουσίας χώρας και τής Γεμουράς. Η Γεμουρά ωνομάσθη επί τών Κομνηνών γή τών μώρων, ατινα καί σήμερον αφθονούσιν ένταύθα (μώρα τής βάτου και μώρα τού δένδρου).

Όρος υψηλότερον εν αυτή και επί τίνος τών παρχαρίων αυτής Τάσς-Κιουρί  υψούται εις 3.000 μ. ύψος ο Θήχης (Άγιος Παύλος), έξ ού και αί πηγαί τού Ιάμπολι ποταμού, τού διά τής κωμοπόλεως Σά­ντας διερχομένου και χύνεται εις τον Εύξεινον Πόντον (ή Μαύρην θάλασσαν) εις 15ωρον άπόστασιν. Το περί τάς πηγάς αυτού παρχάρι Τάσς-Κιουρί είναι ένα από τά ωραιότερα παρχάρια τής Σάντας.

Αργυρούπολη

Περί τους πρόποδες τού όρους τούτου κείται μικρά λίμνη μέ περιφέρειαν 15' λεπτών κυματίζουσα. Η δε κορυφή του όρους Θήχη αναβατή κατοπτρίζει προ των οφθαλμών του ανα­βατού αφ' ένός μεν τον Εύξεινον Πόντον (προς Βορράν), αφ' ετέρου δε τα όρη της *Κιμουσχανάς, Παϊπέρτης και Ερζερούμ.

Εκ τών επτά ενοριών της Σάντας ανεφύησαν και τρεις ακόμη μικραί ενορίαι μέ ναούς και σχολεία. Τά Φτελένια (Φτελέν, Χαρατζάντων και δώδεκα έλάται), εις ωριαίαν απόστασιν από τών μεγαλυτέρων ενοριών της Σάντας «Πιστοφάντων, Ισχανάντων, Τερζάντων, Πινατάντων, Κοσλαράντων, Τσακαλάντων και Ζουρνατσάντων».

* Κιμουσχανά (Αργυρούπολη), Πάπερτη (Παϊπούρτ), Ερζερούμ (Θεοδοσιούπολη).

(πιθανότατα από το Σανταίο ΕΥΣΤΑΘΙΟ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟYΛΟ)