Η λογοτεχνία των Ποντίων

Νικος Καπετανιδης

Πεζογραφία, με τη μορφή διηγήματος, νουβέλας ή μυθιστορήματος, δεν αναπτύχθηκε στον Πόντο πριν από το 1923. Εξαίρεση αποτελούν κάποια διηγήματα που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά «Επιθεώρησις» της Τραπεζούντας (1910-1911) και «Πόντος» της Μερζιφούντας της ίδιας περιόδου. 
Τα πεζογραφήματα, που δημοσιεύτηκαν στα πρώτα περιοδικά του Πόντου, τον «Εύξεινο Πόντο» (1880-1882) και τον «Αστέρα του Πόντου» (1884-1886) είναι κυρίως μεταφράσεις ξένων λογοτεχνών (Γάλλων, Ρώσων κ. ά.). Βέβαια, είναι τα διηγήματα και οι νουβέλες του Γιώργου Κ. Φωτιάδη, που μπορεί να θεωρηθεί ότι καλύπτουν το μεγάλο κενό, αλλά και εκείνα του Νίκου Καπετανίδη, που συμπληρώνουν την προσφορά του παλαιότερου Γ. Κ. Φωτιάδη (πέθανε το 1909). 
Η πεζογραφία των Ποντίων αναπτύχθηκε μετά τη χρονολογία ορόσημο 1923, στην Ελλάδα και στη νότια Ρωσία και ελάχιστα στις χώρες της μετανάστευσης. Όργανο έκφρασης και στην πεζογραφία είναι η ποντιακή διάλεκτος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν γράφτηκαν πεζογραφήματα από Πόντιους για τον Πόντο και τους Πόντιους στη δημοτική και στην καθαρεύουσα.
Το μεγάλο κενό στην πεζογραφία των Ποντίων καλύπτουν, οπωσδήποτε, τα θεατρικά έργα των γνωστών λογοτεχνών Περικλή Τριανταφυλλίδη, Ιωάννη Βαλαβάνη, Κωνσταντίνου Γ. Κωνσταντινίδη, Αριστείδη Ιεροκλή, Ελευθέριου Φοινικόπουλου, Γιώργου Κ. Φωτιάδη, Αλέξανδρου Ζωηρού, Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου, Γιάγκου Λ. Κανονίδη, Λέων Α. Χοναχμπέη, Δημήτρη Μισαηλίδη (Μίμη Λέντη), Φίλιππου Φιλιππίδη, Ιωάννη θ. Μαυρίδη-Καρατζά, Στέλιου X. Παυλίδη, Παναγιώτη Φωτιάδη, Θεόδωρου Γ. Κανονίδη (Απόλλωνα), Αλέξανδρου Α. Ερυθριάδη, Γεώργιου Α. Κωστοπράβ, Αθανάσιου I. Παρχαρίδη κ. ά.
Οι Πόντιοι λογοτέχνες, στον Πόντο, εμπνέονταν κυρίως από επίκαιρα γεγονότα, όπως ο θάνατος κάποιου προσφιλούς προσώπου, αλλά βασική έμπνευσή τους υπήρξαν το εθνικό ιδεώδες και η θρησκεία.
Επειδή αρκετοί από τους μορφωμένους Πόντιους προμηθεύονταν περιοδικά και εφημερίδες από την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη και, επομένως, ενημερώνονταν για τις σύγχρονες τάσεις της ελλαδικής λογοτεχνίας, δεν λείπουν και εκείνοι που γράφουν όπως και οι Ελλαδίτες ομότεχνοι τους. Υπάρχουν, δηλαδή, ποιήματα πλημμυρισμένα με την απαισιοδοξία του Κωνσταντίνου Καρυωτάκη και της Μαρίας Πολυδούρη (Γεώργιος Προυσσαίος-Προυσανίδης), Ανδρέας Σιμώνωφ, Μαρίκα Φιλιππίδου) ή άλλα που θυμίζουν τους ποιητές της λεγάμενης «αθηναϊκής σχολής» (Νίκος Καπετανίδης, Φίλων Κτενίδης, Κωνσταντίνος Ιεροκλής, Χρυσόστομος Συμβουλίδης) και επίσης σατιρικοί, όπως ο Γιάγκος Λ. Κανονίδης(Τοπχαράς), ο Ιωάννης. Καλανταρίδης, ο Φίλιππος Χειμωνίδης, ο Γεώργιος Πατσάκος (Πατσακίδης, Ιωάννης Σοφιανόπουλος κ. ά.
Σε δικούς τους, ξεχωριστούς, δρόμους κινήθηκαν στην ποίησή τους ο Γεώργιος Κωστοπράβ, που έγραψε στην ταυρορουμέικη διάλεκτο, ο Γιάγκος Κ. Φωτιάδης, που εκφράστηκε στην ποντιακή διάλεκτο, ο Αλέξανδρος Ριόνης (Αλέξ. Μαρμαρινός), που χρησιμοποίησε τη δημοτική στην ποίησή του. Αυτοί οι ποιητές — όπως και αρκετοί άλλοι — εμπνεύστηκαν από την κομμουνιστική επανάσταση. Λιγότερο, βέβαια, από όλους ο μεγάλος ποιητής Γεώργιος Κωστοπράβ.
Στον Πόντο εμφανίστηκαν και πολλοί λαϊκοί ποιητές, ήδη από τον 14ο αιώνα, οι οποίοι παρουσίαζαν τους στίχους τους σε ετήσιο διαγωνισμό στην Τραπεζούντα. Οι στίχοι που έπαιρναν διάκριση γίνονταν τραγούδια από γνωστούς λυράρηδες και τραγουδιόταν σε όλο τον Πόντο.
Ως συνέχεια αυτών των στιχοπλόκων μπορούν να θεωρηθούν οι γυναίκες της Κρώμνης και της Σάντας, που έγραφαν στίχους σε τετράδια, τα οποία περνούσαν από χέρι σε χέρι και διαβάζονταν.
Η ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922-1923 μετατόπισε προς την Ελλάδα ένα μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής των Ποντίων από τον μικρασιατικό Πόντο και από τη νότια Ρωσία. Στην τελευταία περιοχή (τη νότια Ρωσία) συνεχίστηκε η συγγραφή μέχρι πριν από τον β’ παγκόσμιο πόλεμο, γιατί κατόπιν δεν παρουσιάζεται τίποτε το αξιόλογο στον τομέα αυτόν, εξαιτίας του βαρύτατου πλήγματος που δέχτηκε ο ποντιακός ελληνισμός από τη σταλινική θηριωδία και την εξόντωση των λογοτεχνών στη Σιβηρία.
Στην Ελλάδα, μετά το 1922-1923, γράφτηκε το μεγαλύτερο μέρος της ποντιακής λογοτεχνίας και μάλιστα στην ποντιακή διάλεκτο. Τα πρώτα λογοτεχνικά δημιουργήματα των Ποντίων δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά και τις εφημερίδες «Ποντιακά Φύλλα» 1936, «Ποντιακή Εστία» 1950, «Το βήμα της Ευξείνου Λέσχης» 1960, «Ποντιακά Χρονικά» 1958. «Ποντιακή Φωνή» 1963, «Ποντιακή Επιθεώρησις» 1970, «Ποντιακά Νέα» 1972, «Ένωση Ποντίων» 1976, «Αργοναύτης» 1989, «Δεσμός» 1989, «Ρωμανία» 1990, «Εύξεινος Πόντος» 1997, «Οφίτικα Νέα» «Ποντιακά Χρονικά» 1943, «Το Ποντιακό» (Ποντιακό Θέατρο) 1950, «Ποντιακά Ιστορήματα» 1966, «Ποντιακά Χρονικά» 1972, «Ποντιακοί Αντίλαλοι» 1977, «Ποντιακή Ηχώ» 1981 «Ποντιακό Βήμα» 1985, «Ποντιακά» 2007 κ. ε.

Ταυτοχρόνως κυκλοφόρησαν και πάρα πολλά ποιήματα και πεζογραφήματα, προσωπικές μαρτυρίες κ. ά., σε αυτοτελείς εκδόσεις, πάντοτε με δαπάνη των ίδιων των συγγραφέων και σχεδόν ποτέ με ενίσχυση της έκδοσης από κάποιον φορέα των Ποντίων.
Οι λογοτέχνες που εμφανίστηκαν μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων και των περιοδικών των Ποντίων, αλλά και με αυτοτελείς εκδόσεις ήταν οι: Φίλων Κτενίδης, Παντελής Μελανοφρύδης, Γιώργιος Ζερζελίδης, Ηλίας Τσιρκινίδης, Σίμος Λιανίδης, Στάθης Χριστοφορίδης-Σάρπογλης, Ξένος Ξενίτας (Ξενοφών Άκογλου), Στάθης Αθανασιάδης (Γεροστάθης), Ιωακείμ Σαλτσής, Ιωάννης Αβραμάντης, Ευριπίδης Χειμωνίδης, Δημήτριος Κ. Παπαδόπουλος-Σταυριώτης, Αγαθάγγελος Φωστηρόπουλος, Δέσποινα Φωστηροπούλου, Χαράλαμπος Γαλανός, Σοφία Αρνοπούλου, Στάθης Ευσταθιάδης, Γιώργος Γαλανοματίδης, Δημήτρης Παρασκευόπουλος, Κώστας Καλλίδης, Βέρα Αντωνιάδου, Παύλος Κοτανίδης κ. ά., αλλά και άλλοι πολλοί που δεν εκφράστηκαν στην ποντιακή, των οποίων, όμως, το λογοτεχνικό έργο είναι άμεσα ή έμμεσα επηρεασμένο από τη ζωή των Ποντίων στον Πόντο ή στην Ελλάδα, όπως οι: Χρήστος Σαμουηλίδης, Στέφανος Τηλικίδης, Λάζαρος Παυλίδης, Σταύρος Κοταμανίδης, Φόρης Παροτίδης, Νικος Γρηγοριάδης, Ερμής Μουρατίδης, Γιώργος Λαμψίδης, Γεώργιος Πηλείδης, Κώστας Αλμετίδης, Μιχάλης Αλμετίδης, Έλλη Αλμετίδου-Κουτσιαλή, Χρήστος Κοπτερόπουλος, Γιώργος Σπινθηρόπουλος, Πάνος Καϊσίδης, Γιώργος Καλιεντζίδης, Δέσποινα Πολυχρονίδου, Θεόδωρος Καλλιφατίδης, Γιώργος Κοτανίδης κ. ά.
Η σημαντικότερη προσπάθεια έκδοσης λογοτεχνικών κειμένων των Ποντίων έγινε από τον Ιορδάνη Παμπούκη μέσα στη δεκαετία του 1950, στη σειρά «Ποντιακή Λογοτεχνία», χωρίς, όμως, συνέχεια, αφού τυπώθηκαν έργα μόνον του Παντελή Μελανοφρύδη και του Γιώργου Ζερζελίδη.

Πανος Καϊσιδης

Δημοσιογραφος