Οι Ελληνοπόντιοι του Καυκάσου

Οι Έλληνες του Καύκασου στις αρχές του αιώνα μας έφταναν τους 150.000. Πώς και πότε όμως μαζεύτηκαν τόσοι πολλοί στη χώρα αυτή; 
Πρόκειται για το νεότερο αποικισμό των Ποντίων που άρχισε αμέσως μετά την άλωση της Τραπεζούντας από τους Τούρκους. Και συνεχίστηκε και στην κατοπινή περίοδο ως τις αρχές του 20ου αιώνα. 
Το 1461 πολλοί Χριστιανοί του Πόντου έφυγαν στον Καύκασο, όπως αναφέρει και ο ιστορικός Λαόνικος Χαλκοκονδύλης στο βιβλίο του De Rebus Turcibus (βιβλ. 8). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1490, όπως γράφει ο Γεωργιανός ιστορικός Πλάτων Ιοσσελιάνι στο βιβλίο του Ιστορία της Γεωργιανικής Εκκλησίας, πολλοί Έλληνες από τον Πόντο άρχισαν να μεταναστεύουν ομαδικά στην ομόδοξη Γεωργία, όπου έβρισκαν προστασία από τους ορθόδοξους βασιλιάδες της. Είχαν μάλιστα και ιδιαίτερο επίσκοπο οι μετανάστες Έλληνες, που πήρε τον τίτλο «επίσκοπος Αχταλίας». Η επισκοπή αυτή διατηρήθηκε ως το 1827.
Εξάλλου, διάφορες παραδόσεις, που μεταδίδονταν επιτόπου από στόμα σε στόμα και διασώζονταν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, ανέφεραν ότι ειδικά στην Κουταΐδα της Γεωργίας είχαν μεταναστεύσει πάνω από 30 ελληνικές οικογένειες πριν από τον 19ο αιώνα. 

Έλληνες του Πόντου στον τσαρικό στρατό , μετά το 1880

Οι οικογένειες αυτές με τον καιρό εκγεωργιανίστηκαν, αλλά για να διακριθούν από τους ντόπιους, επειδή οι Γεωργιανοί έλεγαν γενικά τους Έλληνες περζέν, δηλαδή σοφούς, ονόμαζαν τους απόγονους αυτών των οικογενειών Περζενεησβίλι (γιους των Ελλήνων). Κι αυτό μέχρι τα τελευταία χρόνια.
Αλλά και στο Άδλερ και στις Γάγγρες της βόρειας παραλίας του Εύξεινου Πόντου υπήρχαν Έλληνες, και μάλιστα από πιο παλιά, πριν από το 1658. Ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος που ταξίδεψε και αποβιβάστηκε στα μέρη αυτά, το μήνα Ιούλιο του 1658, είδε Έλληνες που ζούσαν με τους Τούρκους συγκατοίκους τους «εν άκρα ομονοία».
Περνάμε κατόπιν στις αρχές του 18ου αιώνα, οπότε ιδρύθηκε από μετανάστες Έλληνες μεταλλωρύχους της Αργυρούπολης του Πόντου το μεταλλείο Αλαβερτίτης Γεωργίας. Στην αρχή οι μετανάστες ήταν λίγοι, αλλά με τον καιρό αυξήθηκαν και έστησαν και μικρά ελληνικά χωριά στο Αλαβερτί (ή Μισανά) αλλά και στο Αχταλά. 
Τους Πόντιους αυτούς μεταλλωρύχους τους είχε καλέσει στο Αλαβερτί ο βασιλιάς της Γεωργίας Ηράκλειος Β' πριν από το 1745. Η πατρίδα των μεταναστών εκτός από την Αργυρούπολη ήταν και η περιφέρεια Γκιουλδικάνα του νομού Ερζερούμ. Στα χρόνια αυτά οι άποικοι δεν ξεπερνούσαν τους 800 Έλληνες, αλλά το 1795 έφτασαν τους 1.600. Απ’ την άλλη μεριά, το 1801, ο σερδάρης της πόλης Εριβάν, πρωτεύουσας της Αρμενίας, προσκάλεσε από την Τουρκία πολλούς Έλληνες για να δουλέψουν στο μεταλλείο Δαρατζή-νταγ, που βρισκόταν κοντά στο χωριό Πασαπαράν, 58 βέρστια από την πρωτεύουσα.
 Αλλά οι μετανάστες, επειδή δεν ικανοποιήθηκαν από τη δουλειά και από την προστασία του σερδάρη, αναγκάστηκαν να φύγουν. Πριν από το 1812, ωστόσο, στα πέριξ του Λόρι της Αρμενίας ζούσαν 1500 Έλληνες μεταλλουργοί με τις οικογένειες τους, απο τους οποίους οι 1100 πέθαναν.  Έπειτα από αυτό, οι μεταλλουργοί άνοιξαν τα χαλκούχα μεταλλεία του Αγαρέη, 32 βέρστια μακριά απο την Ορδουθάτα, κοντά στον Άραξη ποταμό του Καταπέη, κοντά στο σταθμό Δολλιάρ και άλλα.

Το 1828 μετανάστευσαν στην Τσάλκα, 78 βέρστια ανατολικά από την Τιφλίδα, πολλοί Έλληνες από τον Πόντο, οι οποίοι ίδρυσαν 43 χωριά. Τα χωριά αυτά θα τα δούμε και πιο κάτω.

Στο Βατούμ της Γεωργίας οι λιγοστοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν μετά το 1846. Νοίκιασαν μάλιστα και ένα ξύλινο σπίτι και το έκαναν εκκλησία.

Έλληνες υπήρχαν κατά τα έτη 1870 και 1880 και στο Ογουρζέτ, το Αρτβίν, το Αρνταχάν του νομού Καρς της Αρμενίας και ολόγυρά τους. Στο Πότι (αρχαία Φάσις), υπήρχαν Έλληνες πριν από το 1860, ενώ στο Σοχούμ της Γεωργίας από το 1870. Οι Έλληνες, συγκεκριμένα, των χωριών γύρω από το Βατούμ (του Άτζκουα, του Τάβκα, του Κβίρικα, του Κορονιστάβι και του Αχαλσέν) μετανάστευσαν εκεί το 1884.

Από ένα ρωσικό Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1907, στο οποίο δημοσιεύεται μια στατιστική του πληθυσμού, έχουμε τους παρακάτω αριθμούς Ελλήνων κατοίκων:

Διοίκηση Βατούμ. 

Βατούμ (πόλη) 2.730, γύρω από το Βατούμ, στα χωριά, 1.878, Αρτβίν

10, γύρω από το Αρτβίν 25. Σύνολο 4.643. 

Σύμφωνα όμως με μια στατιστική που ενήργησε ο ίδιος ο συγγραφέας Ιωάννης Καλφόγλου, οι Έλληνες της διοίκησης Βατούμ πριν από το 1908 ήταν: 

Βατούμ 3.500 χωριά, Άτζκουα 500, Αχαλσέν 582, Δάγβα [ή Ντάβκα ή Τάβκα] 602, Κβίρικε 400 , Κορονιστάβι 51, Σαρπ και Γώνια 33, Αρτβίν 17, γύρω από το Αρτβίν 470. Σύνολο 6.155.

Ποντιακή οικογένεια της Ν. Ρωσίας, με έντονη επίδραση της καυκασιανής ενδυμασίας (Τέλη περασμένοι αιώνα)

Κυβερνείο Κουταϊδας

 Κουταΐδα (πόλη) 177, γύρω στην Κουταΐδα 174, Οζουργέτι 3, Πότι (Φάσις) 380, Ρεδούτ-καλέ 17, Ζουγδίδ 28, Ράτζα 13, Σαραπάν 552, γύρω στο Οζουργέτι 3.006. Σύνολο 4.350 Έλληνες.

 Σύμφωνα πάλι με τη στατιστική του I. Καλφόγλου στο Κυβερνείο της Κουταΐδας υπήρχαν οι παρακάτω Έλληνες κάτοικοι: Κουταΐδα (πόλη) 220, χωριά Περζοάν, Κουτίρι, Ζιονέτι, Λιφλιάς, Τκβιπούλι κλπ. 184, Οζουργέτι 14, Πότι 420, Ρεδούτ-καλέ 15, Ζουγδίδ και Νόβι-σενάκι 48, Ράτζα 15, Σαραπάν, Τσιάτουρα και Πελογόρι 700. Σε διάφορα άλλα μέρη 3.000. Σύνολο 4.616.

Περιφέρεια Σοχούμ 

(Στατιστική Ημερολογίου του Καυκάσου του 1902 - Μέσα σε παρένθεση τοποθετούμε τα νούμερα από την ιδιωτική στατιστική του Ι. Καλφόγλου): Σοχούμ (πόλη) 1.142 (1.200), Αλεξανδρόβσκοε 186 (295), Ανδρεέβσκοε 193 (524), Γεωργιέβσκοε 135 (271), Δημητριέβσκοε 43 (210), Δράνδα 276 (270), Αικατερίνσκοε 195 (293), Κωνσταντινόβσκοε 401 (611), Μαριήνσκοε 77 (167), Μιχαηλόβσκοε 497 (810), Ολγήνσκοε 135 (1.230), Παυλόβσκοε-Πετρόβσκοε 197 (395 . Σύνολο 3.477 (6.931).

Κυβερνείο Μαύρης Θάλασσας (Τσερνομόρσκαγια Κουπέρνιγια)

 Νοβοροσίσκι 931 (950), Αδερπιέβσκοε 550, Βασιλέφσκοε 418, Καπαρδίνσκοε 1.036, Πρασκόβσκοε 757 (2.761), Περεγόβσκοε 86, Πσάτσκοε 168, Τουαψέ με τα περίχωρά του 2.400 (2.520), Σότζη 130 (150), Άδλερ 140 (170), Καλινόβκα 227, Βισνέβαγια 79, Περβένκα 182, Λέβναα 455, Βισόκαγια 524, από διάφορα καπνοπαραγωγικά μέρη 3.300 (4.800). Σύνολο 11.383 (11.605).

 Οι Έλληνες των μερών αυτών μετανάστευσαν κατά τα έτη 1863-1865 και εγκαταστάθηκαν στους παραπάνω οικισμούς, τους οποίους είχαν εγκαταλείψει οι Κιρκάσιοι (Τσερκέζοι) για να φύγουν στην Τουρκία. Στους οικισμούς Σότζη, Άδλερ. Κράσνιη Πολιάν και Βισόκαγια υπήρχαν ακόμα και σχολεία ελληνικά. Τα παιδιά των χωριών που δε διέθεταν ελληνικά σχολεία, φοιτούσαν στα ρωσικά σχολεία.

Νομαρχία Ελισαβετούπολης (στοιχεία από το Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1897): Νούχα 7, Αρέσκιη 8, Τζεπραήλ 1, Ζανγεζούρ 143, Καζάχσκιη 178, Σούσα 2. 

Σύνολο 339 (600).

Νομαρχία Βακού (σύμφωνα με το Ημερολόγιο του 1804)

 Βακού (πόλη) 1.342, Κιόκτσαϊ 11, Κούμα 2, Λενκοράν 75. 

Σύνολο 1.430 (1.500). Ζακατάλη 2 (30).

Κυβερνείο Καρς. 

Επί Τουρκοκρατίας, το 1866, στο κυβερνείο του Καρς κανένας Έλληνας δεν κατοικούσε στην πόλη του Καρς, ενώ στην περιφέρεια υπήρχαν τέσσερα ελληνικά χωριά: το Βαζίν (ή Βεζίνκιοϊ) με 15 οικογένειες, το Ναρμάν με 50 οικογένειες Κρυφοχριστιανών, το Χοβέκ με 40 οικογένειες που μιλούσαν γεωργιανικά, και ένα άλλο με 20 οικογένειες.

Αργότερα όμως, σύμφωνα με μια στατιστική που έκανε κάποιος [Έλληνας] «Μαρκήσιος» από το Αρνταχάν και τη δημοσίευσε στην εφημερίδα «Κόσμος» της Οδησσού, αρ. 60 [δεν αναφέρεται χρονολογία,  αλλά θα πρέπει να είναι πριν από το 1908, χρονολογία έκδοσης του βιβλίου του I. Καλφόγλου και, επομένως μετά την ομαδική μετανάστευση των Ελλήνων του Ανατολικού Πόντου το 1878], στο κυβερνείο του Καρς υπήρχε άφθονος ελληνισμός ο οποίος κατοικούσε στα παρακάτω χωριά και πόλεις (μέσα σε παρένθεση τοποθετώ τους αριθμούς που βρήκα σε ένα Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1912): 

Χαραμί Βαρτάν 1.172 Έλληνες, άποικοι από την Αργυρούπολη· Ισλαμσόρ, μετανάστες από τη Χερίανα 406 (643), Μασουρτζίκ, μετανάστες από τη Χερίανα 406 (525), Χιντζιρίκ, μετανάστες από το Ερζερούμ 225 (330), Καρς (το 1914), ελληνικές οικογένειες 82 κάτοικοι περίπου 400, Χαλίφογλου, μετανάστες από την Τσάλκα 207 (791), Βεζίνκιοϊ [πατρίδα των γονιών του συγγραφέα X. Σαμουηλίδη, που οι δικοί τους γονείς είχαν μεταναστεύσει στο Βεζίνκιοϊ (Βεζίνκιοϊ) το 1878 από το Μαναστήρ’ και τη Βαρενού της Αργυρούπολης], μετανάστες από διάφορα μέρη της Αργυρούπολης 849 (1.025), Καρά-κιλισέ [ή Καράκλησε] άποικοι από την Αργυρούπολη 928 (1.102), Αζάτ, μετανάστες από το Ερζερούμ 524 (695), Μαγαρατζίκ, από Τσάλκα και Αργυρούπολη 894 (1.170), Αρτός, μετανάστες από τη Χερίανα 858 (1.034), Σουπατάν, μετανάστες από την Τσάλκα, τουρκόφωνοι 703 (865), Χατζηβελή, από την Τσάλκα, τουρκόφωνοι 651 (892), Αλή Σοφή, από την Κασταμονή [αμφίβολο] 538 (661), Γιαγπασάν, από τη Σεβάσιεια 578 (718), Τιβίκ, από τη Μεσοχαλδία 698 (802), Τσατάχ, από το Κελκίτ της Αργυρούπολης 345 (483), Γιολκετσμέζ, από την Χερίανα 684 (889), Τοϊγούν, αρμενόφωνοι [αμφίβολο, μάλλον ελληνόφωνοι] από την Αλεξανδρουπολη 558 (619), Εμίρχαν, από τη Χερίανα και Ερζερούμ 389 (469), Πελίκπας, από τη Σάντα και την Τσάλκα, ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι 663 (966), Καμισλί από τη Σάντα 643 (520), Βερισιάν, από την Αργυρούπολη 484 (580), Σαλιούτ, από την Αργυρούπολη 223, κωμόπολη Σαρίκαμις, οικογένειες 30, άτομα 250· Τσιπλαχλί, από τη Μεσοχαλδία 355 (458), Λάλογλου [ή Λάλογλη] από την Αργυρούπολη 633 (717), Αρνταχάν, από διάφορα μέρη 110 (308), Πεδιαράκ (Πεπερέκ) 800 (1.014), Τοροσκόφ, από την Ίμερα της Αργυρούπολης και την Παϊπούρτη 682 (546), Φαχρέλ, από το Ερζιγκιάν 361 (419), Χανάκ, από Αργυρούπολη 438 (805), Κιουλιαπέρτ, από την Αργυρούπολη 963 (1.123), Σιντισκόμ, από Αργυρούπολη 876 (1.143), Χάσκιοϊ, από Ερζερούμ, τουρκόφωνοι 450 (645 ), Παγτάτ, από Αργυρούπολη 224 (295), Κιασιάρ, Μερτινίκ και Μουζιαρά, τουρκόφωνα και τα τρία 1.244 (1.352), Σαλούτ, από την Αργυρούπολη 543 (641), Ταχτάκιραν, από την Κασταμονή [;] 477 (524), Σιαράφ, από το Ερζιγκιάν 436 (541), Τεμίρκαπου, από τη Σεβάστεια 351 (425), Βαρκενέζ, από το Ερζιγκιάν 524 (618), Ουτσ-κιλισέ (η Ούτσκλησε), από το Εμπές της Νικόπολης 229 (283), Ντορτ-κιλισέ, από το Εμπές της Νικόπολης 316 (426), Κομπ (Κογκ) 535 (620), Αμζελέκ (Σαμζελέκ) 298 (360), Καγισμάν 82 (105), Τουρκιασέν 510 (680), Σιραχανά (Τοιλαγανά) 210 (224), Ιβάν-πολ 570 (800), Ολουχλί, από την Χερίανα 626 (734), Γιαλαούζ-τσαμ, από την Αργυρούπολη 530 (643), Τσαπίκ 804 (1.027), Κατζιβάν (Κετζιβάν), από Ερζιγκιάν 219 (375), Ορτάκιοϊ 495 (535), Καράκουρτ, από το Πολάτ 526 (668), Κιζίλ-κιλισέ, από το Πολάτ 467 (508), Μετζιτλί, από το Πολάτ 502 (779), Αμπουλ-μπάρτ 532 (588), Καράουργαν 421 (495), Μεντζικέρτ 787 (983), Χανδαριά 598 (734), Σουρπασάν, μετανάστες από τη Σεβάστεια 360 (437), Γενίκιοϊ, από το Ερζερούμ 828 (1.029), Κιόρογλου 221 (292), Ναρμάν (Ναριμάν) 3.393 (670), Αρσενάκ 238, Παρτούζ 686, Μερινέζ 507, Παντζαρέτ 517, Τζερμούκ 765, Όλτη 38, Ποσίκ 383, Ζάλλαδτζα 871, Πεζιρκιάν-κετζίτ 954 (569), Κέιτσα (Γέιτσα) 674, Χασναδάρ 132.

 Σύνολο Ελλήνων στο κυβερνείο Καρς: 43.567. 

Ο «Μαρκήσιος» προσθέτει άλλες 7.000 Έλληνες ξένης υπηκοότητας (τουρκοϋπήκοους και ελληνοϋπήκοους).

Τιφλίδα

 Οι Έλληνες στη συνοικία Σάραγι Ταμόζνια της Τιφλίδας εγκαταστάθηκαν το 1853. Σύμφωνα με το Ημερολόγιο του 1907, οι Έλληνες κάτοικοι της περιοχής Τσάλκας Τιφλίδας διανέμονταν στα παρακάτω χωριά: Βαρενβάσκοε (Αχαλκαλάκη) 45, Κλήνδσκοε (Αχαλτζίκ) 115 (156), Αδιγιοΰνσκοε (Κοπλιάν) 9, Οδήνσκοε (Κοπλιάν) 6, περιοχή Ουπρέτσκοε (Πορτζαλίν) 1.145. Συνολικά: 1.320.

Σε υποσημείωση αναφέρεται ότι ο Αλέξανδρος I. Παχτζαλώβ, από το χωριό Μισανά (Αλαβερδί), έστειλε στο συγγραφέα τις παρακάτω στατιστικές πληροφορίες για τα έξι χωριά με Έλληνες κατοίκους που ανήκαν στην περιοχή Πορτζαλίν: Αλαβερδί 870 άνδρες, 776 γυναίκες, 105 μαθητές, 30 μαθήτριες· Σαμπλούγ 74 άνδρες, 61 γυναίκες· Κογός 447 άνδρες, 378 γυναίκες, 50 μαθητές, 10 μαθήτριες· Γιαγδάν 351 άνδρες, 328 γυναίκες, 45 μαθητές, 8 μαθήτριες· Σεσημανδάν 155 άνδρες, 152 γυναίκες, 25 μαθητές, 15 μαθήτριες.

Συνέχεια στα χωριά της Τσάλκας Τιφλίδας: Αλαβέρτσκοε (Λόρι) 3.290, Αβρανλί (Τριαλέτι) 7.555, Χαμαμλή 420, Ασκαλίν 2.205, ΙΙαρμακσίζ 3.600, Πάσκοϊ 2.650, Πεστασέν 4.165, Γομαρέτ 1.235, Γούνια Καλίνκοε 3.610, Πορτζόμ και τα πέριξ 950 (442), Σουράμ και Μιχαηλόβσκοε 98 (79), Μιχαήλοβο (381), Χαη-στάβ 38, Τσήνβαλ 3, Μτζχετ 5, Σακριάν 1, Σαρτατζάλ (Αβτζάλ) 13, Ελιζαπεττάλ 2, Ηραγήν 1.112, Κωνσταντινόβσκοε 32, Μαγκλίς 5, Σεργιέβσκοε 15, Τσαβκήσκοε 6, Τσηνδάρσκοε 2.120. Σύνολο (μαζί με το προαναφερόμενο 1.320) 34.450.

 Ο I. Καλφόγλου συμπληρώνει: «Ομοεθνής εκ Τιφλίδος, ασχοληθείς με την σύνταξιν στατιστικής, τους μεν εν τη νομαρχία Τιφλίδος Έλληνας αριθμεί εις 35.000, τούς δε εν Τιφλίδι εις 1.500, εν όλω 36.500. Έν τη νομαρχία ταύτη υπάρχουν τα χωρία της Τσάλκας καί οί Έλληνες της περιφερείας Πορτζαλάν καί Αλαβερτί, οίτινες είναι σχεδόν οί πρώτοι άποικοι τής 18ης και 19ης εκατονταετηρίδος».

Τα παρακάτω νούμερα πληθυσμού είναι καταχωρημένα στην εφημερίδα «Κόσμος» της Οδησσού (αρ. 163, Ιανουαρίου 5) του 1908, και αποτελούν στατιστική, νεότερη κατά ένα χρόνο από την προηγούμενη, της περιφέρειας Τσάλκας: 

Πεστάσεν 300 σπίτια, 2.425 άτομα, Ίμερα 65 σπίτια, 655 άτομα· Παρμακσίζ 210 σπίτια, 1.750 άτομα· Αχαλίκ 55 σπίτια, 600 άτομα· Σαράρ χαραπάς ή Παϊπούρτ 25 σπίτια. 360 άτομα· Σάντα 40 σπίτια, 855 άτομα, Σαναμέρ 80 σπίτια, 850 άτομα, Σιπιάκ 70 σπίτια, 770 άτομα· Καρακίμ 45 σπίτια, 480 άτομα, Αβρανλί 180 σπίτια, 1.650 άτομα, Πάσκιοϊ 150 σπίτια, , 1.100 άτομα, Χανδώ 45 σπίτια, 500 άτομα- Τεκ-κιλισέ 65 σπίτια, 600 άτομα- Γεδί-κιλισέ 80 σπίτια, 850 άτομα, Τσίντσκαρο 110 σπίτια, 1.000 άτομα' Κιουμπέτ 80 σπίτια, 985 άτομα- Δζανής 80 σπίτια, 850 άτομα- Ταρσόν 25 σπίτια, 320 άτομα- Γομαρέτ μαζί με τα περίχωρά του 1.235 άτομα- Ουνια Καγιά 170 σπίτια 1.215 άτομα- Χαδήκ 35 σπίτια, 410 άτομα- Χαραπά 45 σπίτια, 500 άτομα- Κιαριάκ 75 σπίτια, 750 άτομα- ΟΑιάνκ 50 σπίτια, 650 άτομα- Λιβάτ 40 σπίτια, 545 άτομα- Κοτέλια 150 σπίτια, 900 άτομα- Ποσι, Σογουτλί, Ομπέτ, Μισμαδέν (χωρίς στοιχεία), Λοκαλά 1.435 άτομα, Μαγγλίς 5 σπίτια, Ηραγήν 1.142 άτομα. Ο ολικός πληθυσμός της Τσάλκας, κατά προσέγγιση, υπολογίζεται σε 27.500 Έλληνες.

 Παρατηρούμε ότι οι ονομασίες των περισσότερων χωριών δε συμπίπτουν στους δυο πίνακες. Πιθανότατα στον πρώτο πίνακα τηρούνται πολλά νέα, ρωσικά ονόματα.

Το Καρς

Κυβερνείο Εριβάν, σύμφωνα με το Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1907. Στη διοίκηση του Εριβάν οι Έλληνες ζούσαν στα παρακάτω χωριά: Καρακλίς μέγα (Αλεξανδρούπολη) 301, Καρακλίς μικρόν 217, Ίλλι 330, Τζαϊτζαρούχ (Νόβο Παγιαζίτ) 213, Κανακίρσκοε (Εριβάν) 7. Σύνολο 1.078.

Επιπλέον, κατά πληροφορίες που συγκέντρωσε ο ίδιος ο I. Καλφόγλου έχουμε την εξής εικόνα: Εριβάν 28, Αλεξανδρούπολη 266, Ναχιτζεβάν 8, Ορτουπάτ 1, γύρω στην Αλεξανδρούπολη 818, γύρω στο Ναχιτζεβάν 17, γύρω οτο Νοβαπαγιαζίτ 179, γύρω στο Σουρμαλίν 3, γύρω στο Ετζμιατζίν 19, γύρω στο Εριβάν 27, γύρω στο Σαρούρο Δαρέλκια 12. Σύνολο 1.378. Η ελληνική εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην Αλεξανδρούπολη χτίστηκε το 1849-1858.

Τα γενικά σύνολα του ελληνικού πληθυσμού στον Καύκασο, σύμφωνα με τα ντοκουμέντα και τις πληροφορίες του παραπάνω συγγραφέα είναι (κατά το Ημερολόγιο Καυκάσου 1907 και σε παρένθεση, κατά το συγγραφέα):

 Διοίκηση Βατούμ 4.699 (7.155),

 Διοίκηση Κουταΐδας 4.350 (4.616),

 Περιφέρεια Σοχούμ 3.477 (6.931),

 Κυβερνείο Μαύρης Θάλασσας

11.383 (11.605), 

Νομαρχία Ελισαβετουπόλεως 385 (600),

 Νομαρχία Βακού 1.440 (1.500),

 Ζακατάλη 2 (30), 

Κυβερνείο Καρς 36. 815 (39.301), 

Νομαρχία Τιφλίδας 34.450 (36.500),

 Κυβερνείο Εριβάν 1.078 (1.378).

Σύνολο 98.079 (109.614).

Ο παραπάνω συγγραφέας, συνεχίζοντας, μας δίνει στοιχεία και για τον υπόλοιπο Ελληνισμό της Ρωσίας.

Βόρειος Καύκασος.

Κυβερνείο Τέρεκ

Βλαδικαύκασος 90 οικογένειες, 460 ψυχές- Πιατηγόρσκ 50 οικογένειες, 300 ψυχές, Γρόσναγια-Χασαβγιούρτ 40 οικογένειες, 250 ψυχές.

Οι Έλληνες του κυβερνείου Τέρεκ κατάγονταν από τα χωριά της Νομαρχίας Τραπεζού-ντας και μετοίκησαν σ’ αυτό από το 1845.

Περιφέρεια Κουμπάν

 Κατακίν με 150 ελληνικές οικογένειες, Μερτζάν με 300 ελληνικές οικογένειες, Βιτιζώφ με 200 ελληνικές οικογένειες, Φαναγόροια με 50 ελληνικές οικογένειες οι οποίες μετανάστευσαν από την Πάφρα κατά το 1875 και μιλούσαν τούρκικα, Χασαγούτ με 100 οικογένειες ελληνικές που κατάγονταν από τη Χερίανα της Αργυρούπολης, από όπου μετανάστευσαν το 1864 Σταυροπόλ(εια) με 60 ελληνικές οικογένειες, Αικατερινοντάρ με 150 ελληνικές οικογένειες, Μαϋκόπ με 70 ελληνικές οικογένειες, Κρίμσκαγια με 200 ελληνικές οικογένειες, Άναπα με 300 ελληνικές οικογένειες.

 Εκτός από αυτούς τους οικισμούς, πολυπληθείς ελληνικοί συνοικισμοί υπήρχαν και κοντά στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, όπως στην Αφίπσκαγια με 25 οικογένειες, Σεβέρσκαγια με 40 οικογένειες, Ίλσκαγια με 15 οικογένειες, Χόλμσκαγια με 25 οικογένειες, Απίνσκαγια με 70 οικογένειες, Πακάνσκαγια με 12 οικογένειες.

Οι περισσότεροι ελληνικοί πληθυσμοί της περιοχής Κουμπάν ήταν αγροτικοί, διασπαρ-μένοι στις απέραντες πεδιάδες της Άναπας μέχρι το Μαϋκόπ, και επιδίδονταν στην καπνοκαλλιέργεια. Το ρεύμα της μετανάστευσης στα μέρη τούτα χρονολογείται από το 1864. Ο συνολικός ελληνικός πληθυσμός στην περιφέρεια του Κουμπάν ήταν πάνω από 40.000 ψυχές.

Ο συνολικός ελληνικός πληθυσμός, εξάλλου, που κατοικούσε στη Ν. Ρωσία και στον Καύκασο, κατά τα δεδομένα τα οποία είχε ο παραπάνω συγγραφέας ήταν: στον Καύκασο 109.614, στο κυβερνείο Τέρεκ 1.010, στο κυβερνείο Εριβάν 1.450, στο κυβερνείο Κουμπάν 40.000. Γενικότατο σύνολο 152.074 Έλληνες κάτοικοι.

Ωστόσο, οι πληροφορίες και οι πηγές του παραπάνω συγγραφέα είναι προφανώς κάπως παλιές. Θα πρέπει να προσθέσουμε, για το κυβερνείο Καρς, τουλάχιστον, νεότερα στοιχεία που μας δίνει ο δάσκαλος Γεώργιος Γρ. Γρηγοριάδης στο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1972 και αναφέρεται στον Ελληνισμό του Καρς πριν από τον ξεριζωμό του το 1920. Ο συγγραφέας τούτος, λοιπόν, μας λέει ότι το κυβερνείο Καρς, πριν γίνει ρωσικό, αποτελούσε ένα σαντζάκι του βιλαετιού του Ερζερούμ της Τουρκίας και παραχωρήθηκε στη Ρωσία το 1878.

 Ο συνολικός πληθυσμός του κυβερνείου ήταν, πριν από τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, 350.000 κάτοικοι. Απ’ αυτούς οι 75.000 ήταν Έλληνες, άλλοι τόσοι Αρμένιοι, 15.000 περίπου Τούρκοι, 10.000 Ρώσοι από την αίρεση των Μαλακάνων και οι υπόλοιποι Ρώσοι ορθόδοξοι. Η πόλη Καρς, πρωτεύουσα και παμπάλαιο αρμενικό φρούριο, είχε 20.000 κατοίκους, απ’ τους οποίους μόνο 250 ήταν Έλληνες. 

Τα ελληνικά χωριά του νομού Καρς έφταναν τα εβδομήντα εννέα. Τα παρακάτω ονόματα χωριών και οι αριθμοί Ελλήνων κατοίκων είναι του συγγραφέα, αλλά, κυρίως, προέρχονται από ένα Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1914 που δημοσίευσε ο Στυλιανός Μαυρογένης στο βιβλίο του.

Α)Διοίκηση Καρς. Υποδιοίκηση Καρς

1)Καρς, πρωτεύουσα, 250 Έλληνες κάτοικοι.

2)Αζάτ 800 Έλληνες κάτοικοι .

3) Μαγαρατζίκ 1.300 Έλληνες κάτοικοι .

4) Αρτός 1.200 Έλληνες κάτοικοι .

5) Βεζίνκιοϊ 1.200 Έλληνες κάτοικοι.

 6) Καράκλησε (Γαρά-κιλισέ) 1.200 Έλληνες κάτοικοι.

 7) Σουμπατάν 850 Έλληνες κάτοικοι .

8) Χατζήβελη 1.000 Έλληνες κάτοικοι.

 9) Χαλίφογλου 550 Έλληνες κάτοικοι.

10) Χαραμί-βαρτάν 600 Έλληνες κάτοικοι.

11) Ισλαμσόρ 700 Έλληνες κάτοικοι .

12) Χιντζιρίκ 500 Έλληνες κάτοικοι. 

13) Μασουρτσίκ 950 Έλληνες κάτοικοι.

 Υποδιοίκηση Σογανλούκ 

14) Σαρίκαμις 600 Έλληνες κάτοικοι.

 15) Σελίμκιοϊ 300 Έλληνες κάτοικοι.

 16) Αλί-σοφη 700 Έλληνες κάτοικοι.

 17) Τσατάχ 600 Έλληνες κάτοικοι.

 18) Γιαγπασάν 700 Έλληνες κάτοικοι.

 19) Γιολκετσμέζ 800 Έλληνες κάτοικοι.

 20) Τιβίτ 800 Έλληνες κάτοικοι.

 21) Πελίκπας 1.000 Έλληνες κάτοικοι.

 22) Σαλούτ 500 Έλληνες κάτοικοι.

 23) Λάλογλη 1.000 Έλληνες κάτοικοι.

 24) Τσιπλαχλί 800 Έλληνες κάτοικοι· 

25) Καμισλί 500 Έλληνες κάτοικοι.

 26) Βερισιάν 600 Έλληνες κάτοικοι.

27) Πεζιρκιάνκετσιτ 700 Έλληνες κάτοικοι·

28) Εμιρχάν 500 Έλληνες κάτοικοι·

 29) Ζιάλατσα 1.400 Έλληνες κάτοικοι.

 30) Γέιτσα (ή Κέιτσα) 700 Έλληνες κάτοικοι· 

31) Τοϊγούν 800 Έλληνες κάτοικοι.

Β) Διοίκηση Αρνταχάν. 

Υποδιοίκηση Αρνταχάν

 32) Αρνταχάν 250 Έλληνες κάτοικοι· 

33) Τοροσκόφ 800 Έλληνες κάτοικοι.

 34) Χάσκιοϊ 500 Έλληνες κάτοικοι. 

35) Σιντισκόμ 1.200 Έλληνες κάτοικοι·

 36) Πεπερέκ 1.000 Έλληνες κάτοικοι· 

37) Μπαγτάτ 800 Έλληνες κάτοικοι·

 38) Γκιουλιαμπέρτ 2.000 Έλληνες κάτοικοι. 

39) Φαχρέλ 800 Έλληνες κάτοικοι.

 40) Γανάχ (Κανάκ) 1.000 Έλληνες κάτοικοι.

 Υποδιοίκηση Κιόλιας

 41) Μερτινίκ 350 Έλληνες κάτοικοι.

 42) Κιασσιάρ 700 Έλληνες κάτοικοι.

 43) Μουζαράτ 700 Έλληνες κάτοικοι.

 44) Ζεμπερέκ 500 Έλληνες κάτοικοι.

 45) Τουρκεσσιέν 1.000 Έλληνες κάτοικοι.

 46) Κογκ 800 Έλληνες κάτοικοι.

 47) Τορτ-κιλισέ (Ντορτ-κιλισέ - Τέσσερις εκκλησίες) 750 Έλληνες κάτοικοι.

 48) Σαλουτ 850 Έλληνες κάτοικοι.

 49) Σιαράφ 750 Έλληνες κάτοικοι.

 50) Ταχτάγι-ραν 750 Έλληνες κάτοικοι.

 51) Βαρκενέζ 850 Έλληνες κάτοικοι.

 52) Ουτσ-κιλισέ (Τρεις εκκλησίες) 400 Έλληνες κάτοικοι·

 53) Ντεμίρ-καπου (Σιδερένια πύλη) 700 Έλληνες κάτοικοι.

Γ) Διοίκηση Καγκισμάν. 

Υποδιοίκηση Καγκισμάν

 54) Καγκισμάν 250 Έλληνες κάτοικοι.

 55) Σιλαχανά 300 Έλληνες κάτοικοι.

 56) Ορτάκιοϊ 600 Έλληνες κάτοικοι.

 57) Κετσηβάν 500 Έλληνες κάτοικοι.

 58) Ατκόζ 400 Έλληνες κάτοικοι.

 59) Τσιαπίκ (Ταπάν [πάνω] και ταφκά [κάτω]) 1.200 Έλληνες κάτοικοι.

 60) Γιαλαούτσαμ 900 Έλληνες κάτοικοι.

 61) Ιβάνπολ (Μελά Μουσταφά) 1.200 Έλληνες κάτοικοι.

 62) Ολουχλί 1.000 Έλληνες κάτοικοι. 

Υποδιοίκηση Χοροσάν

 63) Καρακούρτ 900 Έλληνες κάτοικοι.

 64) Γιζίλ-κιλισέ (Κόκκινη εκκλησία) 300 Έλληνες κάτοικοι.

 65) Κιζίλ 300 Έλληνες κάτοικοι.

 66) Αμπουλμπάρτ 1.100 Έλληνες κάτοικοι.

 67) Σουρμπασάν 550 Έλληνες κάτοικοι.

 68) Κιόρογλι ή Κιόρογλου 350 Έλληνες κάτοικοι.

 69) Μετζιτλί 1.000 Έλληνες κάτοικοι.

 70) Χάνταρα 850 Έλληνες κάτοικοι.

 71) Μουζιγκέρτ 1.300 Έλληνες κάτοικοι.

Δ) Διοίκηση Όλτης. 

Υποδιοίκηση Όλτης 

72) Όλτη 150 Έλληνες κάτοικοι.

 73) Ναρμάν 500 Έλληνες κάτοικοι. 

74) Αρσανάκ 300 Έλληνες κάτοικοι. 

75) Μερενίζ (Τ'απάν [πάνω] και τ' αφκά [κάτω]) 600 Έλληνες κάτοικοι. 

76) Παντζαρότ 600 Έλληνες κάτοικοι

 77) Ποσίκ 500 Έλληνες κάτοικοι·

 78) Παρτούζ 800 Έλληνες κάτοικοι.

 79) Τσορμίκ (Ταπάν και ταφκά) 1.000 Έλληνες κάτοικοι.

 Σύνολο 56.350 Έλληνες κάτοικοι σ’ ολόκληρο το κυβερνείο του Καρς.

Ο Γ. Γρηγοριάδης δικαιολογεί το δικό του πιο πάνω νούμερο 75.000, από το γεγονός ότι στο κυβερνείο, μετά το 1914 και ως το 1918 προστέθηκαν κι άλλοι μετανάσιες Πόντιοι.

Τέλος παραθέτουμε από το βιβλίο που εκδόθηκε το 1924, του Γεωργίου Βαλαβάνη ένα στατιστικό πίνακα, με τίτλο: «Ο εν Καυκάσω καί λοιπή Ρωσία ποντιακός πληθυσμός κατανέμεται ώς εξής»:

Ονόματα περιφερειών και πόλεων             Πληθυσμός      Χρονολογία συνοικισμού

72 χωριά του Καρς και Σαρίκαμις                    40.000                       1878-1884

43 χωριά της Τσάλκας Τιφλίδας                    50.000                          1825-1864

Τιφλίδα και μεταλλεία Αλάχβερτι                        4.000                      1828-1864

Συνοικισμοί στο Βατουμ                                    15.000                          1828-1878

Συνοικισμοί στο Πότι                                              1.000                        1828-1878

Συνοικισμοί στο Σαμιράτ                                        500                          1828-1878

Συνοικισμοί στην Κουταΐδα                                 800                             1828-1878

Συνοικισμοί στο Αρνταχάν                             2.500                               1878-1884

Συνοικισμοί στην Τσιάτουρα                          2.000                              1828-1878

Συνοικισμοί στην

Αλεξανδρούπολη (Αρμενίας)                            2500                              1858-1862

 Συνοικισμοί στο Βακού

(Αζερμπαϊτζάν)                                                15.000                             1878-1884

 Συνοικισμοί σιο Βλαδικαυκάζ

(Γροζνάμας, Γεωργίας)                                   10.000                                1878-1884

 Συνοικισμοί στη Σταυρούπολη κλπ.          20.000                       1858-1864, 1878-1880

 Συνοικισμοί στο Κουμπάν                             30.000                       1858-1864 και 1884 κ.ε.

 Συνοικισμοί στο Κυβερνείο

Μαύρης Θάλασσας                                        25.000                       1858-1864 και 1884 κ.ε.

Συνοικισμοί σιο Σοχούμ με 48 χωριά         35.000                             1858-1864 και 1884 κ.ε.

Συνοικισμοί στην Κριμαία                            40.000                            από το 1775

Συνοικισμοί στη Χερσώνα,

Νικολάιεφ, Οδησσό                                        25.000                             1775-1828

Συνοικισμοί στη Μαριανούπολη                30.000                              1828-1858

Σύνολο                                                          348.300

Χρήστος Σαμουηλίδης