Ποντιακή Μουσική

ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ (μουσική, ποίηση, κινησιολογία) είναι η πατροπαράδοτη πολιτιστική κληρονομιά, που εκφράζει τα ήθη, τα έθιμα, τον χαρακτήρα και υπό μία έννοια την ιστορία του ποντιακού λαού. 
Η διάλεκτος, η ποιητική του λόγου, τα μουσικά όργανα -ιδιαίτερα η λύρα - η κινησιολογία και η λειτουργική αποτελούν τους πρωτογενείς συντελεστές των θεμελιωδών χαρακτηριστικών της μουσικής που συνιστούν το ύφος, το ήθος και τη μορφή της.
Η ποντιακή μουσική έχει τις καταβολές της στους αρχαίους ελληνικούς χρόνους. Ωστόσο, με τη γνωστή της μέχρι σήμερα μορφή αρχίζει να διαφαίνεται από τους μεσο-βυζαντινούς χρόνους. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια των χρόνων - 8ος αιώνας μέχρι και τον σκληρό ξεριζωμό στα 1922 - η μουσική παρακολουθεί στενά τη ροή των ποικίλων καταστάσεων και όλες τις εκφράσεις της ποντιακής ζωής.
 Περιγράφει όλες τις περιστάσεις και διαρθρώνεται σε επίπεδο μορφολογίας, που υπαγορεύει και προσδιορίζει τελικά την ποικιλία των μουσικών μορφωμάτων.Έτσι, στη μακραίωνη ζωή του ποντιακού λαού παράγονται και καλλιεργούνται μουσικές και τραγούδια, όπως είναι οι παραλογές, τα ιστορικά τραγούδια και εκείνα που εκφράζουν όλες τις καθημερινές εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ

* Παραλογές. Είναι καθαρώς αφηγηματικά τραγούδια. Οι υποθέσεις στις παραλογές μπορεί να είναι τελείως πλαστές, φανταστικές, αντλούνται ωστόσο από τρεις πηγές: α) από αρχαίους μύθους και νεώτερες παραδόσεις, β) από περιστατικά της κοινωνικής ζωής (άτυχοι έρωτες, προδοσίες, φόνοι κ.λπ.) και γ) από εθνικές και ιστορικές μνήμες (πόλεμοι, σφαγές, λεηλασίες).

Παραδείγματα

Ακεί πέραν σο Δρακολίμν' ση Τρίχας το γεφύριν

 χίλιοι μαστόροι δούλευαν και μύριοι μαθητάδες.

Έταιρον κι η Λυγερή πάν' όλεν τον ποταμόν

 Έταιρον επέρνιξεν καί η κόρ' κι επόρεσεν

Αητέντς επαραπέτανεν ψηλά σα επουράνια

και τα τζαγκία τ κόκκινα και το τσαρκούλν' ατ'μαυρον

*Ιστορικά: Βασίζονται σε συγκεκριμένα γεγονότα - εθνικά ή κοινωνικά, πολιορκίες, αλώσεις πόλεων, αιχμαλωσίες και άλλα. Στον κύκλο αυτών των τραγουδιών ανήκουν και τα Ακριτικά.

Παραδείγματα

Ακρίτας όντες έλαμεν σην παραποταμέαν 

επέγνεν κι έρχουν'κι έλαμνεν την ώραν πέντ' αυλάκια 

Τραβώδ 'Γαβρά, τραβώδ 'Γαβρά και Γαβροκωσταντίνε

 Εμέν 'κι πρέπ' να τραβωδώ μοιρολογώ κι εσ' ακ'σον

Οι Τούρκ’ όντες εκούρσευαν την Πόλ' την Ρωμανίαν

 επατνανε τα εκκλησιάς κι έπαιρναν τα εικόνας

*Της καθημερινής ζωής: Τα τραγούδια αυτά αναφέρονται στις ποικίλες εκδηλώσεις της ζωής: του γάμου, της ξενιτιάς. του έρωτα, της αγάπης, τα νανουρίσματα, τα μοιρολόγια, τα εορταστικά και πολλά άλλα. Η διαίρεση των ποντιακών τραγουδιών σε τρεις κύκλους γίνεται με βάση το περιεχόμενο και εντάσσεται στον ευρύτερο χώρο της ελληνικής δημοτικής μουσικής.

Η κατηγοριοποίηση δεν σταματάει στους τρεις παραπάνω κύκλους· έτσι, ιδιαίτερα στα τραγούδια του τρίτου κύκλου γίνονται, με καθαρώς μουσικά ή περιστασιακά κριτήρια, πιο λεπτές προσεγγίσεις διάκρισης. Με βάση αυτά τα κριτήρια, τα τραγούδια διακρίνονταί: σε επιτραπέζια, χορευτικά και της στράτας. Καθεμιά από αυτές τις κατηγορίες υπαγορεύει το περιεχόμενο, την υφή και τη λειτουργική της μουσικής.

Το τραγούδι:

Κόρη σον τόπον το πατείς λιθάρ’ να εν τσακούται 

Κι εσέναν ποι'τερεί το μάτ πολλά 'κι πάει κορούται

 (πλέκει ένα εγκώμιο για τα κάλλη της γυναικείας φύσης και ταυτόχρονα μπορεί να είναι χορευτικό.)

Το τραγούδι:

Εφτά ζευγάρε στέφανα σα χέρε τα κερία

 Ατά ποίος χωρίζεται να εχ την αμαρτίαν,

(αναφέρεται στον θεσμό της οικογένειας- είναι ταυτόχρονα χορευτικό.)

Οι παραπάνω κατηγορίες υποδηλώνουν, αυτό και μόνο αυτό, τη δυναμική κάθε περίστασης στο πλαίσιο της οποίας ο λαός δημιουργεί τη μουσική του. Η ποντιακή μουσική είναι πάντοτε λειτουργική· αποτελεί συστατικό των τρόπων ζωής και αποκτά δυναμική στα διάφορα κοινωνικά δρώμενα.

 Δεν νοήθηκε ποτέ ως αυτοτελής τέχνη- αυτό, βέβαια, θα αποτελούσε αντίφαση στη γενική ιδέα ότι το δημοτικό τραγούδι το δημιουργεί ο λαός. Η πρακτική και η λειτουργική της, υπαγόρευσαν την ποιότητά της, είτε σε επίπεδο οργανοπαικτών είτε σε επίπεδο μορφολογίας και αισθητικής.

ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ

Το κατ' εξοχήν μουσικό όργανο στην ποντιακή μουσική παράδοση είναι η λύρα· αποτελείται από τρεις χορδές και παίζεται με δοξάρι. Το κούρδισμά της κατά διαστήματα (διάστημα: είναι η απόσταση που αποτελείται από δύο, τρεις, τέσσερις, πέντε ή και περισσότερους φθόγγους), καθαρής τετάρτης (συνεχόμενα) μεταφέρει και παράλληλα μαρτυρεί το αρχαίο επτάχορδο μουσικό σύστημα (Τέρ-πανδρος 7ος αιώνας π.Χ.).

Οι τρόποι παιξίματος της λύρας - με το σύρσιμο ή το χτύπημα του δοξαριού - προδιέγραψαν τη συνολική χροιά και  μορφολογία της μουσικής.

Η τέλεια και σοφή προσαρμογή ήχου και λόγου (ποίησης) αναδεικνύει μουσική σε μία ανώτερη γλώσσα, η οποία εξωτερικεύει τα πιο λεπτά και δυναμικά συναισθήματα του ποντιακού λαού. Υπαγόρευσε και προσδιόρισε ένα ιδιότυπο σύστημα ρυθμών, το οποίο έχει μετουσιωθεί στην κινησιολογία, δημιουργώντας έτσι τις ιδιόμορφες χορευτικές απεικονίσεις. Συνολικά, μουσική, ποίηση και κινησιολογία αποτέλεσαν και αποτελούν έναν κώδικα, όχι μόνο επικοινωνίας αλλά και αυθόρμητης  έκφρασης των μηνυμάτων της ζωής.

 Άλλα μουσικά όργανα στην ποντιακή μουσική παράδοση είναι: το αγγείον, το γαβάλ (είδος φλογέρας), ο ζουρνάς. Αυτά λειτούργησαν ως υποκατάστατα της λύρας στις ανάλογες περιστάσεις του ποντιακού βίου.

Το σύστημα της ευρωπαϊκής μουσικής γραφής, ενώ αποτυπώνει με μεγάλη ακρίβεια την ποντιακή μουσική, ταυτόχρονα απεικονίζει κατά κάποιον τρόπο την ιδιομορφία της, όπως φαίνεται στα παραπάνω δείγματα.

ΣΤΙΧΟΙ, ΡΥΘΜΟΙ, ΤΡΟΠΟΙ

Στην ποντιακή δημοτική ποίηση, ο πιο διαδεδομένος στίχος είναι ο 15σύλλαβος ιαμβικός και εν μέρει ο τροχαϊκός. Ωστόσο, υπάρχουν κι άλλοι στίχοι όπως ο 16σύλλαβος, ο 14σύλλαβος, ο 13σύλλαβος.

*15σύλλαβοι ιαμβικοί στίχοι (8σύλλαβο + 7σύλλαβο ημιστίχιο) είναι:

Ακρίτας όντες έλαμνεν/ σην παραποταμέαν

 Επήγεν κι έρθεν κι έλασε / εποίκεν ττέντ' αυλάκια

σην γέφυραν σην γέφυραν / ση τρίχας το γεφυρι

 χίλιοι μαστόροι έχτιζαν/και μύριοι μαθητάδες

όνταν ακούς το λαλόπο μ / αρνόπο μ' πως κοιμάσαι

 'κι λες γιοργάν - ιμ' άκλερον/από 'παν - ιμ' να χάσε

16σύλλαβοι τροχαϊκοί στίχοι (8σύλλαβο + 8σύλλαβο ημιστίχιο) είναι:

ακεί πέραν σ’ ορμανόπον / έστεκεν κι εποίνεν ξύλα

 τα ξύλα τ'ς έταν οξέας / κι άντρας ατ'ς έτον μυξέας

❖ 14σύλλαβοι τροχαϊκοί στίχοι (7σύλλαβο + 7σύλλαβο ημιοτίχιο) είναι:

πάμε κόρ' σα κάστανα /κάστανα σερεύωμε

 σεπεπί τη καστανί/ 'πεκεί μασκαρεύωμε

❖ 13συλλαβοι στίχοι τροχαϊκοί (8σύλλαβο + 5σύλλαβο ημιστίχιο) είναι:

Μέντσον κι έπαρμε πολόπο μ'/σην οντά σ' κεκά

 αγκαλέστ' και φίλ' με ρίζα μ /ξάι μη με ρωτάς

Οι ρυθμοί στην ποντιακή δημοτική μουσική είναι: 

α) διμερείς: με μέτρο 5/8, 7/16, 9/16, 2/4 και αναλυτικότερα (3:2), (4:3), (5:4), (1:1)

β) τριμερείς: με μέτρο 3/8 ή 3/4 και αναλυτικότερα (1:1:1)

 γ) τετραμερείς: με μέτρο 9/8 ή αλλιώς (2:2:2:3).

Γλέντι στη Νέα Σάντα

Με βάση τους παραπάνω ρυθμούς αποδίδονται όλοι οι χοροί της ποντιακής μουσικής παράδοσης· το Τικ (μονόν, διπλόν, τρομαχτόν, σο γόνατον), ο χορός Κοτς, ο χορός Σέρρα (πυρρίχιος), των μαχαιριών, ο χορός Σερανίτσα, το Ομάλ (μονόν, διπλόν, κοτσιχτόν έμπρ' - οπίσ', το Διπάτ, ο χορός Τρυγόνα, Τάμζαρα, Σαρήκουζ, Κοτσαγγέλ, θήμιγμαν και τα υπόλοιπα.

Η ποντιακή μουσική αποτυπώνεται βασισμένη σε μια μικρή ομάδα τρόπων (σε σύνολο, δηλαδή, χαρακτηριστικών συστατικών που συνιστούν κατά μεγάλο μέρος το είδος της μουσικής- τέτοια συστατικά είναι: το μουσικό σύστημα, η κλίμακα, το γένος, η μουσική έκταση, οι δεσπόζοντες φθόγγοι, η τονική βάση, η μελωδική κατάληξη, οι με-λωδικοί σχηματισμοί, η συνήχηση κ.ά.). Επικρατέστερο: είναι ο διατονικός τρόπος Ρε (αρχαίος Φρύγιος).

Παύλος Γαϊτανίδης

Μουσικολόγος

Δρ Μουσικολογίας Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών