Η ΝΕΑ ΣΟΥΜΕΛΑ ΚΑΙ Τ' ΟΣΠΙΤ ΤΗ ΣΑΝΤΑΣ

Κατά το 1930 ο Ξάνθης Πολύκαρπος, Πόντιος ιεράρχης, αντάμωσε στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, που πήγε να προσκυνήσει την εικόνα της Παναγίας. Ο Πολύκαρπος του είπε ότι παρόμοια εικόνα βρίσκεται κρυμμένη έξω από τη Μονή της Παναγίας Σουμελά του Πόντου.
 Τότε έτυχε να επισκεφθεί την Ελλάδα ο Τούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού από τον οποίο ο Βενιζέλος ζήτησε την άδεια να πάει κάποιος για να την μεταφέρει εδώ. Ο Ινονού αμέσως έδωσε την άδεια και ο μοναχός Αμβρόσιος Σουμελιώτης ταξίδευσε και έφθασε στην Τραπεζούντα απ' όπου πήρε συνοδεία δύο χωροφύλακες και τράβηξε για τη Σουμελά. Βρήκε την εικόνα, την μετέφερε στην Αθήνα και την παρέδωσε στο Βυζαντινό Μουσείο.
Την άδοξη αυτή φυλάκιση της εικόνας βαρέως έφερε ο Πόντιος λόγιος και γιατρός Φίλων  Κτενίδης.
Αυτός, από το δεύτερο τεύχος του περιοδικού του Ποντιακή Εστία κάλεσε σε συναγερμό τους Πόντιους για την απελευθέρωση της εικόνας και την ανέγερση Μονής. Ίδρυσε το σωματείο Παναγία Σουμελά που επιφορτίστηκε την ανασύσταση σε κάποιο ύψωμα της Μακεδονίας, όπου έχουν εγκατασταθεί οι περισσότεροι Πόντιοι.
Ο Στάθης Αθανασιάδης (Γεροστάθης) πληροφορήθηκε ότι το Σωματείο ζητεί κατάλληλη τοποθεσία για την ίδρυση της Νέας Σουμελά και έγραψε στον πρόεδρο του Σωματείου:
Κύριε Κτενίδη.
 Έχω πληροφορηθεί ότι ζητείτε κατάλληλη τοποθεσία για τη νέα κατοικία της Παναγίας μας. Σας παρακαλώ να μη πάρετε απόφαση πριν επισκεφθείτε την Καστανιά.
Με εκτίμηση
 Σ.Χ.Α.

Η απλότητα και η λακωνικότητα της επιστολής έκαμε τέτοια εντύπωση, ώστε την αμέσως επομένη Κυριακή τριμελής επιτροπή με επικεφαλής τον ίδιο τον πρόεδρο, επισκέφθηκε την Καστανιά.
 Ήταν Μάιος και όπου αν γύριζες το μάτι, δεν έβλεπες παρά λουλούδια λογής - λογής. Τα πουλιά ξεκούφαιναν τον επισκέπτη με το κελάηδημα τους και η επιτροπή από τον ενθουσιασμό της νόμισε πως βρίσκεται σε κάποιο μέρος της Ματσούκας.
 Χωρίς καμιά επιφύλαξη πήρε την απόφαση της ανέγερσης της Μονής στην Καστανιά, για τους εξής λόγους που αντιγράφω από το τεύχος 17 της Ποντιακής Εστίας

«1. Η Καστανιά ευρίσκεται εις το επίκεντρον περιφέρειας κατοικουμένης υπό ποντιακού πληθυσμού, και οι κάτοικοι της είναι εξ ολοκλήρου Πόντιοι.
2. Υψομετρικώς συμπίπτει με το όρος Μελά τής εν Πόντω Μονής.
3. Κλιματολογικώς επίσης.
4. Ευρίσκεται επί τής κεντρικωτέρας οδικής αρτηρίας πού ενώνει την Βόρειον και Νότιον 'Ελλάδα, και την Ήπειρο με την Μακεδονίαν και Θράκην.
5. Οι κάτοικοι καταγόμενοι όλοι εκ Σάντας, έχουσιν ίσως περισσότερον από κάθε άλλην περιφέρειαν τού Πόντου δεσμούς με την ιστορικήν Mονήν εις την οποίαν και ύπήγοντο εκκλησιαστικώς επί αιώνας
6. Η έκτασις ήτις θα χρειάζεται δια την μονήν, τάς σχολάς και τα παραρτήματα ανήκει είς την κοινότητα Καστανιάς ήτις και την προσφέρει και ούτω δεν θα παρουσιασθεί ανάγκη προσφυγής προς το Δημόσιον δι' απαλλοτριώσεις κλπ».

Έπρεπε όμως η κοινότητα να παραχωρήσει την απαιτούμενη έκταση- συνεκάλεσε λοιπόν γενική συνέλευση των κατοίκων στο σχολείο όπου και χωρίς καμιά αντίρρηση είχαν δεχθεί να παραχωρήσουν την απαιτουμένη έκταση. Ύστερα από αυτό ή κοινότητητα έλαβε την παρακάτω απόφαση:
«Τό Κοινοτικόν Συμβούλιον αποφαίνεται ομοφώνως: εκφράζει την ομόθυμον γνώμην και επιθυμίαν του Κοινοτικού Συμβουλίου, ως και πάντων των κατοίκων όπως  η Μονή Σουμελά (ήτις έν Πόντω εθεωρείτο ώς ανήκουσα είς τήν γενέτειράν μας Σάνταν) ανεγερθή εις την περιοχήν της κοινότητος Καστανιάς. Παρέχει όλην την απαιτουμένην έκτασιν δια την Μονήν και τα παραρτήματα αυτής και είτινα άλλην παροχήν δύναται.
Εγένετο και αναγνωσθείσα υπεγράφη εις δε τον πρόεδρον ανατίθεται η δια τα περαιτέρω ενέργεια.

ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ
Θεόδ. Παυλίδης 
Σωκρ. Τσιρίδης 
Χριστόφ. Κορυφίδης
 Ανέστης Χειμωνίδης
 Κωνστ.  Ανδρεάδης».

Παναγία Σουμελά (Η...Παλιά Εκκλησία)

Τα εμπόδια για την ανέγερση ήσαν πολλά και μεγάλα: έλλειψη χρημάτων, άρνηση του Βυζαντινού Μουσείου για την παραχώρηση της εικόνας, αντιδράσεις Ποντίων που ήθελαν να ανεγερθεί η Μονή γύρω από την Θεσσαλονίκη, και άλλα που μόνο ο ιδρυτής τα γνωρίζει άλλ' αυτός είχε αδάμαστη θέληση· δεν γνώριζε τι είναι υποχώρηση· και με την βοήθεια των Ποντίων πολιτευτών και μάλιστα του Λ. Λαμπριανίδη και τη συνδρομή του στρατού, κατόρθωσε ύστερα από κόπους πολλούς να φέρει εις πέρας το έργο, για το οποίο σεμνύνονται σήμερα οι Πόντιοι.
Η συρροή των προσκυνητών στη Νέα Σουμελά ήταν πολύ μεγάλη. Το 1966 υπολογίζονται ως 30 χιλιάδες· η εξεύρεση στέγης όχι για όλους, αλλά και για μέρος μόνο του αριθμού αυτού είναι αδύνατη.
 Κάποτε ο ιδρυτής της Μονής εξέφρασε τη γνώμη ότι θα ήταν πολύ ευχάριστο αν κάθε περιφέρεια του Πόντου έκτιζε το σπίτι της στον περίγυρο της Μονής, όπου θα μπορούσαν να βρουν καταφύγιο τη νύχτα και σε ώρα κακοκαιρίας οι κάτοικοι της περιφερείας αυτής.
Τη νύξη αυτή την είχε ενστερνιστεί  ο Νικόλαος Τοπαλίδης, εκδότης της Μελισσοκομικής Ελλάδος, ο οποίος με αφάνταστους κόπους (επειδή όλοι οι Σανταίοι είναι φτωχοί) έκτισε το πρώτο πάτωμα πού κόστισε 100.000 δραχμές. Από το 1959 βάλθηκε να τον βοηθήσει και ο Αβραάμ Πηλείδης, που μάζεψε και τα μαγειρικά σκεύη του Μουσείου του σπιτιού αυτού.
Δυστυχώς η υγεία του ήταν κλονισμένη και στο τέλος του '62 πέθανε.

Ο Τοπαλίδης δεν κουράστηκε και δεν απογοητεύτηκε από τους κόπους που έκαμε για το πρώτο πάτωμα και ετοιμάστηκε για το δεύτερο.
Αλλά τότε του συνέβη μεγάλο ατύχημα- πέθανε ή γυναίκα του- αυτή προηγουμένως είχε εκφράσει την επιθυμία να χτίσουν σπίτι στην Καστανιά μετά το θάνατο της ο Τοπαλίδης αποφάσισε να χτίσει το δεύτερο πάτωμα έπ' ονόματι της και το πραγματοποίησε. Οι Σανταίοι θα τον ευγνωμονούν.

Τ' οσπίτ' τη Σαντάς

Είναι πολύ ευχάριστο να βλέπει κανείς τους Σανταίους προσκυνητές, ακόμη και εκείνους που έχουν συγγενείς στην Καστανιά και μπορούν να φιλοξενηθούν από αυτούς, είναι συγκινητικό να τους βλέπει όλους την ημέρα της παραμονής της γιορτής να σπεύδουν προς Τ' οσπίτ' της Σαντάς για να πιάσουν καμιά γωνιά.