Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ (190αι. -1923)

Πριν από το διάταγμα ανεξιθρησκείας, το «Χάττι Χουμαγιούν» (1856), η παιδεία στον Πόντο παρέχεται μόνο από την Εκκλησία και ιδιαίτερα από τα Μοναστήρια Παναγίας Σουμελά, Αγ. Γεωργίου Περιστερεώτα, Αγ. Ιωάννη Βαζελώνα, Παναγίας Γουμερά, Αγ. Γεωργίου Χουτουρά, Αγ. Γεωργίου Χαλιναρά, Αγ. Γεωργίου Χάρσερας κλπ.
 Η παρεχόμενη παιδεία, σ' αυτό το διάστημα, περιοριζόταν στην ανάγνωση και στη γραφή.
Μετά το «Χάττι Χουμαγιούν», κυρίως μετά το 1880, η παιδεία αρχίζει να παρέχεται σε ειδικά διδακτήρια, στα σχολεία, από ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό, τους δασκάλους.
 Η παρεχόμενη παιδεία παίρνει πια ευρύτερο περιεχόμενο. Έτσι, στα 1890 υπήρχαν στον Πόντο γύρω στα 500 σχολεία, με πάνω από 20.000 μαθητές και πάνω από 500 δασκάλους.
Στον 20ό αιώνα η παιδεία γνωρίζει αλματώδη ανάπτυξη στον Πόντο, όπου λειτουργούν σχολεία ακόμη και στα μικρότερα χωριά. Στις αρχές, ακόμη, του αιώνα λειτουργούν περίπου 1.050 σχολαρχεία, αστικές σχολές και δημοτικά σχολεία, δύο γυμνάσια (Τραπεζούντας και Αμισού) και εφτά ημιγυμνάσια (Αργυρούπολης, Κερασούντας, Σουρμένων, Κοτυώρων, Σινώπης, Πάφρας, Ακ Νταγ Μαντέν).
 Οι μαθητές ανέρχονταν σε 70.000 και οι δάσκαλοι σε 1.230. Από τα διδακτήρια του Πόντου ξεχωρίζουν για τη μεγαλοπρέπεια και την παιδεία που παρείχαν: το Φροντιστήριο Τραπεζούντας, το φροντιστήριο Αργυρούπολης, το Ημιγυμνάσιο Κερασούντος, τοΤσι-νέκειο Γυμνάσιο Αμισού, το Ημιγυμνάσιο της Πάφρας, η Ψωμιάδειος Σχολή Κοτυώρων, η Ελληνική Σχολή της Σινώπης, η Κεντρική Σχολή της Νικόπολης, η Αστική Σχολή της Σάντας, η Σχολή της Ίμερας, το Ημιγυμνάσιο του Ακ Νταγ Μαντέν, το Ημιγυμνάσιο Σουρμένων κ.ά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1918 η εκπαιδευτική κίνηση εμφανίζεται ως εξής κατά μητροπολιτικές επαρχίες:

Εκπαιδευτική κίνηση στον Πόντο (παραμονές της Ανταλλαγής)

Μητροπολιτικές­	Ελλη­νικός πληθυ­σμός	Εκκλησίες	Αρρεναγωγεία			Παρθενα­γωγεία
επαρ­χίες
			Σχολεία	Δάσκαλοι	Μαθητές	Σχολεία	Δάσκαλοι	Μαθητές
Αμασείας	173.683	351	279	376	10.256	19	15	2.251
Νεοκαισαρείας	77.907	153	177	198	2.823	15	37	1.123
Τραπεζούντος	94.348	227	103	214	7.205	8	30	1.000
Χαλδίας	108.730	191	169	322	9.915	4	10	304
Κολωνίας	67.585	124	94	178	4.295
Ροδοπόλεως	57.850	66	56	120	3.787
ΣΥΝΟΛΟ	580.103	1.112	878	1.408	38.281

(Κ. Λαμέρα, «Το Μικρασιατικό πρόβλημα», Αθήναι 1918)