Η εμβρυακή μορφή του θεάτρου και η λατρεία του Διονύσου στη χώρα των Ηδωνών

Η μελέτη «Η εμβρυακή μορφή του θεάτρου και η λατρεία του Διονύσου στη χώρα των Ηδωνών» είναι του φιλόλογου συγγραφέα Γ. Κ. Χατζόπουλου.

Θαυμαστή η γη των πατέρων μας. Όπου κι αν γυρίσεις το βλέμμα, όπου κι αν διαβείς, θα σταθείς, θα θαυμάσεις, γιατί θα βρεθείς σε έργα ανθρώπων, χιλιετίες πριν, που δημιούργησαν με νου και γνώση έργα, έργα που έβαλαν τη σφραγίδα τους στον τόπο και στο χρόνο. Αυτό έπαθα κι εγώ τώρα με το συνάδελφο και ανεκτίμητο πια φίλο Γ.Κ. Χατζόπουλο. Ανακάλυψα τη γη της Δράμας.

Χαρά σ' αυτούς που αγαπούν τη μητρίδα τους (= ιδιαίτερη πα­τρίδα) και γράφουν την ιστορία της. Έτσι από τις μικρές πατρίδες αναδεικνύεται η μεγάλη μία, ενιαία ένδοξη στους αιώνες πατρίδα, η Ελλάδα μας.

Ο συγγραφέας σ' αυτό το βιβλίο του προχωρεί μεθοδικά, με πλήρη γνώση των πλουσίων πηγών του και μας εξηγεί βήμα- βήμα , αιώνα- αιώνα, τα διαδραματισθέντα και διαδραματιζόμενα στο χώρο των Ηδωνών (Ήδωνες ή Ηδώνες ή Ηδωνείς).

Στη χώρα των Ηδωνών περιλαμβάνεται και η ευρύτερη πε­ριοχή της Δράμας, της πολύπαθης αυτής γωνιάς της ελληνικής γης, που , όπως γράφει ο συγγραφέας στην εισαγωγή του, κατά τη μαρτυρία του Κ. Παλαμά, «υπήρξε νεροσυρμός λαών κι εθνών καταποτήρας».

Το έργο του στηρίζεται σε έρευνα πολλών χρόνων, αλλά εκεί­νο, που για μένα, τιμά τον συγγραφέα, είναι ότι δεν ξεχνά , δεν παραβλέπει, να απονείμει το χρέος του σε όλους εκείνους, που του πρόσφεραν τις πηγές, που διέσωσαν από τον καιάδα της λήθης τα αδιάσειστα τεκμήρια της διαχρονικής ελληνικότητας της περιο­χής : «Χρέος ευγνωμοσύνης» δικό του το αποκαλεί ο συγγραφέας και όχι μόνο, αλλά αξιώνει και την ευγνωμοσύνη της Ελληνικής Πολιτείας. Κι όποιος φθάσει στο τέλος του βιβλίου, θα συμφωνή­σει με τον συγγραφέα και θα αξιώσει και εκείνος το ίδιο.

Ο συγγραφέας αρχίζει με τον ορισμό της παράδοσης, της αξίας της και της ευεργετικής επίδρασης στο χώρο της ζωής, για να καταλήξει στο πώς έφτασε να γράψει το βιβλίο αυτό.

Στη συνέχεια αναπτύσσει τις έννοιες «τι είναι δρώμενα, ποιες οι ρίζες τους και πώς φτάσανε μέχρι τις ημέρες μας. Όλα αυτά δο­σμένα με απλότητα αλλά και σαφήνεια και ευκρίνεια. Θα πρέπει να διαβάσουν αυτό το βιβλίο, για να γνωρίζουν τα δρώμενα όλοι, όσοι ασχολούνται σήμερα με τα «θεατρικά» για να μη βγάζουμε «σπυράκια» με τις ανακρίβειες τους.

Ο συγγραφέας επιμένει στη διαφύλαξη, στην αναπαράσταση των δρωμένων, τονίζοντας τη σπουδαιότητά τους. «Όποιοι κι αν είναι οι λόγοι σήμερα της αναπαράστασής τους, οφείλουμε να τα προστατεύσουμε από τη λήθη. Γιατί ο τεχνολογικός πολιτισμός, δημιούργημα του προηγμένου ανθρωπίνου εγκεφάλου, αποβλέ­ποντας στην αύξηση της ανθρώπινης υλικής ευτυχίας, νεκρώνει καθημερινά τις απλές χαρές της ζωής, που ανακουφίζουν και ανακουφίζουν πραγματικά τους ανθρώπους, μετριάζουν το άγχος και γεννούν την αισιοδοξία, και οδηγούν το σύγχρονο άνθρωπο πισθάγκωνα στο σύγχρονο Καύκασο των ψυχοφθόρων νευρώσεων, δημιουργώντας έτσι στρατιές δυστυχισμένων υπάρξεων που δέχο­νται αντί του μάνα, τη χολή, αντί του ύδατος, το όξος» (σελ.19).

Στη συνέχεια αναφέρεται στους αρχαίους Ηδωνούς, που λάτρε­ψαν με πάθος το θεό Διόνυσο και γνώριζαν τη χρήση της σταφυλής από τα προϊστορικά χρόνια. Μας πληροφορεί ποιοι ήσαν οι Ηδωνοί, ποιος ο γενάρχης τους, με ποια άλλα ονόματα ήσαν γνωστοί, σε ποιους τομείς διακρίθηκαν, όπως οικονομικό, κοινωνικό, πο­λιτιστικό, πράγμα που οφειλόταν στην εύκολη επικοινωνία με τις άλλες περιοχές και στη διακίνηση των αγαθών.

Επίσης αναφέρει τις διάφορες περιπέτειες, κατακτήσεις τους κ.τ.λ., στο διάβα των αιώνων. Οι Ηδωνοί χαρακτηριζόντουσαν ως έντονα θρησκευόμε­νο έθνος, όπως καταφαίνεται από πολλά στοιχεία που βρέθηκαν. Λάτρεψαν τη Μητέρα Γη, τη θεά της Γονιμότητας και ιδιαίτερα το θεό Διόνυσο.

Ο συγγραφέας αναλυτικά μας δίνει πληροφορίες για την κατα­γωγή, τη γέννηση , την ενηλικίωση του θεού Διονύσου. Ακόμη τους μύθους που υπάρχουν γύρω από το θεό. Πώς και μετά από ποιες περιπέτειες έφτασε στη Θράκη και τέλος, γιατί έγινε γρήγορα συμπαθής στους Ηδωνούς και άσκησε τεράστια επίδραση σε όλες τις μορφές της τέχνης.

Οι Ηδωνοί εκτός από τον ίδιο λάτρεψαν και την ακολουθία του, τους Σειληνούς, τους Σάτυρους, τις Βάκχες, κ.ά. Αναφέρονται οι γιορτές προς τιμήν του Διονύσου, τα ιερά του, η λατρεία του στη Θάσο.

Ο θεός Διόνυσος αγαπήθηκε πολύ από τα λαϊκά στρώματα, γιατί ήταν προστάτης της αμπέλου, και το κρασί που προέρχεται από αυτήν τους αλλάζει τη διάθεση, τους δίνει χαρά και ευθυμία. Όσο για τους μύθους, που αναφέρονται στο θεό, είναι ανεξάντλητοι.

Η αγάπη των Ηδωνών για το θεό Διόνυ­σο τους οδήγησε στην οργανωμένη επίσημη λατρεία του και έτσι προχώρησαν στη συγκρότηση θιάσων. Ο συγγραφέας δίνει ποι­κίλες και διαφωτιστικές πληροφορίες πάνω σ' αυτό το θέμα. Μά­λιστα από τη λατρεία του θεού Διονύσου ξεκίνησε ο Διθύραμβος, που εξελίχθηκε στο δράμα, τον ανυπέρβλητο παγκόσμιο λόγο, με τα είδη του τραγωδία, κωμωδία , σατυρικό δράμα.

Αποτέλεσμα τελικό; Μέχρι σήμερα στη χώρα των Ηδωνών να επιβιώνουν σαφή κατάλοιπα των προ της διονυσιακής λατρείας αγροτοποιμενικών μιμοδραμάτων, τα οποία ενσωματώθηκαν σ' αυτήν, όπως είναι οι Μπαμπούγεροι, οι Αράπηδες, οι Γκελίγκες, που αναβιώνουν κάθε χρόνο από 6-8 Ιανουαρίου.

ΔΡΑΜΑ: Παλιά στοά στο κέντρο της πόλης

Στη συνέχεια ο συγγραφέας κατατάσσει τα δρώμενα σε δύο ομάδες: α) Με βάση το λίκνο της γένεσής τους και β) Με βάση τη θεατρική ή μη πληρότητά τους. Τα δρώμενα με βάση το λίκνο της γένεσης τους τα διακρίνουμε σε γηγενή και σε δρώμενα που μετέφεραν μετά το 1922 πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Θρά­κη. Ο συγγραφέας αναφέρει ποια δρώμενα ανήκουν στα γηγενή και ποια στα προσφυγικά.

β) Με βάση τη θεατρική ή μη πληρότητά τους τα διακρίνουμε: α) στα γηγενή (όπως αναφέρθηκα πιο πάνω) και β) σ' εκείνες τις εκδηλώσεις του λαϊκού μας πολιτισμού που φιλοξενούν θεατρικά στοιχεία, όπως κάλαντα, κουσκουβάρα, το κάψιμο του Γιούδα κ.ά.

Ο συγγραφέας γνωρίζει πολύ καλά την περιοχή, όλους τους συ­νοικισμούς, αναπτύσσει βάσει επισήμων στοιχείων τη σύνθεση του πληθυσμού, τις μετακινήσεις τους σε διάφορα χρονικά διαστή­ματα, την προέλευσή τους, την ονομασία που είχαν κατά καιρούς, αλλά και την τελική τους. Έχει δικό του αρχείο φωτογραφιών από τις διάφορες εκδηλώσεις.

Το πιο σπουδαίο, κατά τη γνώμη μου. Στη διάρκεια των ερευνών του έκανε γνωριμίες, απέκτησε φίλους, που του εμπιστεύτηκαν και που του ανέφεραν ό,τι σχετικό ήξεραν με τα δρώμενα του τόπου από τους παππούδες, από τα παλιά. Έτσι πολύτιμα εθνολογικά στοιχεία δεν πήραν το δρόμο της λησμονιάς. Τα δρώμενα των περιοχών που αναπτύσσει είναι από: α) Καλή Βρύση, β) Πύργους, γ) Βώλακα, δ) Πετρούσα, ε) Μοναστηράκι, στ) Ξηροπόταμο, ζ) Παγονέρι, η) Χωριστή, θ) Νικήσιανη.

Στη συνέχεια έχομε τα προσφυγικά δρώμενα, ποντιακά, θρα­κιώτικα κ.ά.

Ο συγγραφέας όντας «γέννημα ξεριζωμένης γενιάς» ακούει τις ιστορίες των ξεριζωμένων από το στόμα των γερόντων, αφουγκρά­ζεται το χτύπο της καρδιάς τους, κατανοεί τα μύχια της ψυχής τους αποτυπώνει στο χαρτί ό,τι άφησαν πίσω στη χαμένη , αλλά αλησμόνητη πατρίδα, αλλά και ό,τι έφεραν μαζί τους.

Και έφεραν πολλά μαζί τους. Η ύλη χάθηκε, το πνεύμα όμως έμεινε. Ήθη, έθιμα, ορθόδοξη πίστη, τραγούδια, θρύλοι και παρα­δόσεις, παραμύθια κ.ά , και μέσα στο παρόν βιβλίο, ξεχώρισε και πήρε τα κομμάτια αυτά που ενδιαφέρουν την έρευνά του και τα συνέδεσε και τα συνδύασε με τα προαιώνια ελληνικά δρώ­μενα, όπως μπορεί να διαπιστώσει ο προσεκτικός μελετητής του βιβλίου.

Και φθάνομε στα «ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ- ΠΟΝΤΙΑ­ΚΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΩΤΙΚΑ».

Εδώ υπάρχουν τα δρώμενα που δεν είδαν το φως της γέννησής τους στη δραμινή γη, την αρχαία Ηδωνίδα γη, κατά το Θουκυ­δίδη και Ηρόδοτο, ή την Ηδωνίδα αία, κατά τον Αισχύλο.

Εδώ μεταφυτεύτηκαν δρώμενα από την Ελληνική Ανατολή, την Ανατο­λική Θράκη και τον Πόντο, μετά τη γενοκτονία και τον ξεριζωμό. Στην αρχή είχαν την ορμή της χαμένης πατρίδας, μετά το 1960 με τη μετανάστευση από τα χωριά προς το εξωτερικό ή προς τα αστικά κέντρα, τα δρώμενα άρχισαν να ξεθωριάζουν και να γίνο­νται απολιθώματα, ιδίως αυτά του Πόντου.

Δεν ακολούθησαν την ίδια πορεία με αυτά της Ανατολικής Θράκης, αν και έχασαν τον αρχικό χαρακτήρα τους, που ήταν γονιμικός και ευετηρικός και αποκτήσανε νέα ιδιότητα, τη φολκλορική.

Κι εδώ έχομε αναλυτι­κά τις περιοχές όπου λαμβάνουν χώρα, με όλα τα στοιχεία τους: συνοικισμός, όνομα, πολιτιστικά, ασχολίες κατοίκων κ.ά. Καθώς και αναλυτική περιγραφή των δρωμένων. Αυτά τα μέρη είναι: Α) το Περιθώρι (Μωμόγεροι) Β) Πλατανιά α) Τη Χουσπαντιών β) Τ' αιιδίτσας γ) Η κουσκουβάρα Γ) Καλαμπάκι (τα καλογέρ'κα) Δ) Μαυρολεύκη (τα αναστενάρια).

Ταυτόχρονα, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, εκεί όπου τα κείμενα αφορούν τους πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης, της Μ. Ασίας και του Πόντου, διαφαίνεται και η ευαισθησία του συγγρα­φέα. Πονάει για την τύχη των προσφύγων, ξεσπάει και ξεπηδάει αυθόρμητα το παράπονο και ξεχειλίζει ο καημός για τους ξεριζω­μένους. Αγανακτεί για τους Μεγάλους της γης, που λόγω οικονο­μικών συμφερόντων ξεσπίτωσαν και δεν άφησαν τους ανθρώπους να πεθάνουν στη γη που γεννήθηκαν και εγκατέλειψαν τα ιερά και τα όσιά τους, την προαιώνια κληρονομιά τους.

Στη συνέχεια ο συγγραφέας αναπτύσσει « Τη γενετήσια ορμή στα λαϊκά δρώμενα της Ηδωνίδας Γης». Στα δρώμενα που τελού­νται ή και συνεχίζονται να τελούνται σε ορισμένα χωριά, τα οποία και αναφέρει. Περιγράφει τον τρόπο που τελείται το δρώμενο, τις ρίζες του, το λόγο που συνετέλεσε στην παρουσίαση της γενετή­σιας ορμής στα μαγικοθρησκευτικά μιμοδράματα.

Ακόμη παραθέτει το κεφάλαιο. «Η μεταμφίεση ως έκφραση της ψυχοσύνθεσης των κατοίκων της Ηδωνίδας γης».

Αναπτύσσει με εμβρίθεια το θέμα αυτό της αμφίεσης (φορε­σιάς), ποιες οι ρίζες της, οι μεταβολές που υπέστη στο διάβα του χρόνου, η αντιμετώπιση που είχε κατά καιρούς από ανθρώπους της εξουσίας, ο σκοπός που γινότανε, τα υλικά, η βαφή.

Ακόμη εξετάζει το προσωπείο και το ρόλο που έπαιξε ή παίζει, τη λοιπή σκευή, τα κουδούνια κ.τ.λ., για να καταλήξει ξορκίζοντας το κακό και τονίζοντας «Λαοί, οι οποίοι με τη θέλησή τους ή και χωρίς τη θέλησή τους λησμονούν τη ζωογόνα παράδοση κινδυ­νεύουν να αφομοιωθούν και να χαθούν», και τελειώνει: «μακριά λοιπόν από μας ένα τέτοιο κακό».

Κτίριο Πολιτιστικού κέντρου στη Δράμα

Το βιβλίο κοσμούν 36 εικόνες που κάνουν τα κείμενα πιο ελκυ­στικά. Εχει ευρετήριο ονομάτων. Εχει πλούσια ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, ίδιον αρίστου επιστήμονα, αφού αυτή γίνεται οδη­γός και στήριγμα στον κάθε ερευνητή να προστρέξει στις πηγές και να συνεχίσει τις έρευνες.

Όσο για τα άλλα χαρίσματα του βιβλίου, διέκρινα δυνατή περι­γραφή, αρχαιογνωσία και αρίστη κατοχή των αρχαίων τραγικών ποιητών μας, γνώση του γεωγραφικού χώρου στον οποίο κινείται, σεβασμό στα όσια και ιερά του τόπου. Τρομερή ευαισθησία σε ό,τι αφορά την παράδοσή μας και τους ξεριζωμένους προγόνους μας, που εγκαταστάθηκαν στην Ηδωνίδα γη. Ακόμη αγάπη στα δημο­τικά μας τραγούδια και τα μουσικά όργανα που τα συνόδευαν.

Το ύφος του, δωρικό κυρίως, χωρίς όμως να λείπει ο λυρισμός σε ειδικά σημεία όπου και επιβάλλεται. Η δε γλώσσα του γλυκόφθογγη σε παρακινεί να τελειώσεις το διάβασμα του βιβλίου.

Ο συγγραφέας με το έργο του αυτό, με τις διεξοδικές αναλύ­σεις του, στηριζόμενος σε επιστημονικά τεκμήρια, συμβάλλει στην απόδειξη, την ατράνταχτη, ότι ο τόπος αυτός είναι ελληνικός.

Και θα επαναλάβω από τον πρόλογο τα λόγια του νομάρχη Δράμας Κωνσταντίνου Ευμοιρίδη, που ενέ­κρινε την έκδοση αυτού του βιβλίου, συμφω­νώντας κι εγώ, ότι: «...Το νέο πόνημα του συμβάλλει στη θωράκιση της ελληνικότητας της περιοχής μας, αλλά και προβάλλει με υπευθυνότητα τη μεγάλη πολιτιστική προ­σφορά στο διάβα των επτά περίπου χιλιε­τηρίδων».

Εύχομαι από καρδιάς στον συγγραφέα Γ.Κ Χατζόπουλο υγεία και δύναμη να συ­νεχίζει να μας προσφέρει τους όμορφους και πολύτιμους πνευματικούς του καρπούς.

Έλσα Γαλανίδου- Μπαλφούσια

Φιλόλογος-Λαογράφος