Ακ Νταγ Μαντέν

Το Ακ Νταγ Μαντέν χτίστηκε σε κοιλάδα των βουνών Μεσελίκ και Ναλπάν νταγ. Διασχίζεται από έναν παραπόταμο του Ίρη, που τέμνει την πόλη σε δύο μέρη· από τη μια ο συνοικι­σμός Γατσάχ (Αγίου Γεωργίου) και από την άλλη οι υπόλοιποι συνοικισμοί. Με τα νερά του ποταμού, που ήταν πεντακάθαρα, κινούνταν τέσσερις υδρόμυλοι (χαμαιλέτες) για το άλεσμα των δημητριακών. Κάθε καλοκαίρι, το ποτάμι μάζευε πολλά παι­διά, που κολυμπούσαν στα βατά του σημεία.

Τα γύρω βουνά

1.  Ακ Νταγ, στα νότια της πόλης.

2. Άχτσαλ, στα βόρεια, σε δίωρη απόσταση, με πολλά νερά και άφθονη βλάστηση (θάμνοι και χόρτα), όπου έβοσκαν τα άλο­γα.

3. Εκούσταμον Νταγ, δασώδες και με χλοερά βοσκοτόπια, από όπου έπαιρναν πολλοί τα ξύλα τους για τις ανάγκες των σπιτιών τους τον χειμώνα.

Νερά

Σε κάθε συνοικία υπήρχαν και αρκετές βρύσες, δημόσιες για να παίρνει ο κόσμος, και ωραίες κρήνες, στις αυλές των πλουσί­ων. Οι βρύσες ήταν χρισμένες με πέτρες, είχαν μεγάλη στέρνα και το νερό έρρεε από έναν χοντρό σιδερένιο σωλήνα.

Κάπως απόμερα, στην άκρη του ποταμού, ήταν μια ωραιότατη κρήνη — τη Χατσή Βασίλ' το πεγάδ' — που μάζευε πολύ κόσμο, ιδίως το καλοκαίρι, για το κρύο και εύγευστο νερό της. Χτίστηκε με χορηγία του Χατζηβασίλη Τοπαλίδη.

Ξενοδοχεία

Στο Ακ Νταγ Μαντέν λειτουργούσαν τρία ξενοδοχεία και δύο χάνια, με αυλές και στάβλους για τους αγωγιάτες, τους πε­ραστικούς και τους ταξιδιώτες. Ωραιότερο όλων ήταν το χάνι — πανδοχείο του προύχοντα Ευστάθιου Μαυρόπουλου, γνωστού και ως Ισεΐν εφέντη, με νεοκλασικά στοιχεία. Ο Ισεΐν εφέντης ήταν Σταυριώτης — κρυπτοχρισταινός,  παππούς του Ευριπίδη Βαμβακίδη, εξάδελφου, από τη μητέρα του Αθηνά, της μητέ­ρας μου.

 Τον Ισεΐν εφέντη τον σκότωσε, για λόγους τιμής, μέσα στο σπίτι του, ένας Αιγύπτιος, αδελφός της αρραβωνιαστικιάς του γιου του Παναγιώτη. Το χάνι το κατάσχεσαν οι κεμαλικοί Τούρκοι και το μετέτρεψαν σε φυλακή, όπου αρκετοί ομογενείς βασανίστηκαν κατά την περίοδο των διωγμών.

Δημόσια Λουτρά

Υπήρχαν, ακόμη, και τρία δημόσια λουτρά — χαμάμ , κοινά για Τούρκους και Έλληνες. Οι γυναίκες πήγαιναν στα λουτρά νωρίς την ημέρα και οι άντρες κατά το ηλιοβασίλεμα. Το ένα λουτρό ανήκε στην Εκκλησία, που το διαχειριζόταν με τους

επιτρόπους της, και τα κέρδη πήγαιναν για τη συντήρηση των εκκλησιών και των σχολείων.

Αρχοντικά

Πολλά ήταν και τα αρχοντικά της πόλης, όπως του Μιχαήλ Εφραιμίδη (Μιχαήλ αγά), εύπορου ομογενή, έξαρχου του μη­τροπολίτη Χαλδίας για αρκετά χρόνια. Του Νικόλαου Μουρατίδη (Νικολάφεντη), του εθνομάρτυρα, που απαγχονίστηκε στην Αμάσεια.

Το κατάσχεσαν οι κεμαλικοί και εγκατέστη­σαν εκεί το αρχηγείο τους, όπου, με συνοπτικές διαδικασίες, καταδίκαζαν και εκτελούσαν πολλούς αντιφρονούντες.

Στην άκρη του αίθριου — εσωτερική αυλή με φυσικό φωτισμό - της έπαυλης απαγχονίστηκε και ο δήμαρχος του Ακ Νταγ Μαντέν Σουκρή εφέντης.

Το σπίτι του Γεώργιου Κιουπτσίδη στο Ακ Νταγ Μαντέν

 Άλλο αρχοντικό ήταν του πλούσιου έμπορου Γεωργίου Ισιδώρου Κιουπτζίδη, που τον κρέμασαν οι Τούρκοι στην Αμάσεια.

Ήταν Σταυριώτης (κρυπτοχρισταινός), με το όνομα Σεκίρ εφέντης και πεθερός του Νικολάου Μουρατίδη. Αρχοντικό είχε και ο εξάδελφος του κρυπτοχριστιανός Νικόλαος Κιουπτζίδης ή Μουσταφά αγάς, δωρητής μιας από τις μεγαλύτερες κρήνες στην αγορά του Ακ Νταγ Μαντέν.

Ανάμε­σα στα άλλα ωραιότατα σπίτια, που τα έχτισαν άριστοι ντόπιοι τεχνίτες και μηχανικοί, ήταν, τέλος, και του Ιωάννη Χαμαλίδη (Σαρήγιαννες — ξανθός Γιάννης), εύπορου προύχοντα, που τον κρέμασαν οι Τούρκοι στην Αμάσεια.

Αλλα χωριά

Εκτός από τα υπαγόμενα στη Μητρόπολη Χαλδίας 30 ελληνόφωνα ποντιακά μαντεμοχώρια της περιφέρειας του Ακ Νταγ Μαντέν, αναφέρουμε και πέντε ακόμη χωριά της Μητρόπολης Καισάρειας, λόγω των στενών σχέσεών τους με το Ακ Νταγ Μαντέν, από τα οποία, το ένα είναι ποντιακό μεταλλοχώρι, και τα άλλα καραμαλήδικα, στα βόρεια του ποταμού Άλυ.

 Το ποντιακό είναι το Καριπλέρ, που  ανήκε στο νομό Άγκυρας, το μουτεσαριφλίκι Υοσγάτης.

Τα καραμαλήδικα είναι: Το Τσατ, το Ρούμκαβακ, το Τασλίκ και το Τσουκούρ. Τα δύο πρώτα ανήκαν στον νομό Άγκυρας και στο μουτεσαριφλίκι της Υοσγάτης, ενώ τα δύο τελευταία ανήκαν και αυτά στο νομό Άγκυρας, αλλά διοικητικά ανήκαν στο μουτεσαριφλίκι της Καισάρειας.

Οι κάτοικοι των χωριών αυτών, λόγω της κοντινής μεταξύ τους απόστασης, είχαν αρκετές σχέσεις με τα ποντιακά μεταλλοχώρια του Ακ Νταγ Μαντέν. Οι Καραμαλήδες αγόρα­ζαν από τα καταστήματα του Ακ Νταγ Μαντέν κυρίως ξύλα, σχοινιά, τσουβάλια, πετρέλαιο, είδη νεωτερισμών, και πουλού­σαν στους Μαντεντζήδες γεωργικά προϊόντα, ασβέστη, κάρ­βουνα, πετμέζι κ. ά.

 Επίσης, αρκετοί χτίστες από το Ακ Νταγ Μαντέν εργάστηκαν, κατά καιρούς, στα χωριά αυτά. Ανάμεσά τους έγιναν και κάποια συνοικέσια, όπως και μετακινήσεις οι­κογενειών.

Το Ακ Νταγ Μαντέν είχε 5.000 κατοίκους, τέσσερις ναούς, τέσσερα σχολεία αρρένων και ένα θηλέων.

Κώστα Νικολαΐδης

Οικονομολόγος-Συγγραφέας