Περισσότερο
και από τις εκκλησίες είναι τα κάστρα που αποτελούν την πιο ισχυρή
μαρτυρία για τη συνεχεία της παρουσίας ενός λαού και του πολιτισμού του
σ' ένα τόπο. Είναι τα κάστρα που διατρανώνουν τη διαχρονική επαλληλία*
και τη συνέχεια. Και η επαλληλία του πολιτισμού στον Πόντο ήταν πάντα
μια ανεξίτηλη μαρτυρία της ελληνικότητας του. Ο ένας «ελληνισμός»
επικαλύπτει τον άλλο. Ο παλαιοχριστιανικός- ιουστινιάνειος επικαλύπτει
τα ίχνη της ελληνικής αρχαιότητας, ο βυζαντινός ελληνισμός επενδύει την
παλαιοχριστιανική φάση.
Αποτελεί μεγάλο ευτύχημα ότι στον Πόντο σώθηκαν σε παρά πολύ καλή κατάσταση πολλά δείγματα- μαρτυρίες του αμυντικού συστήματος : τειχισμένες πολιτείες, κάστρα δυναμάρια* και καλέδες*. Μόνο που έχουν παραμείνει άγνωστα τα περισσότερα.
Και είναι η ομορφιά των ερειπίων που συνεπαίρνει, λες και έχει μέσα της μια μαγική γοητεία. Πρόκειται για μια μυστηριώδη έλξη που μαγνητίζει τον ερευνητή των χαλασμάτων και τον στρατοκόπο εραστή των ερημικών τόπων. Εκεί , στις ακροπόλεις αυτές του Ελληνισμού έχουν ξεχαστεί οι πολυτιμότερες μνήμες της βυζαντινής ρωμιοσύνης. Τα ερείπια και οι λιθοσωροί έχουν παραμείνει τοποτηρητές τις ιστορίας.
Ας αφήσουμε , όμως τον μεγάλο Μικρασιάτη (Αϊβαλιώτη ) λογοτέχνη και ζωγράφο, τον Φώτη Κόντογλου, να περιγράψει με τον απαράμιλλο τρόπο του τα αισθήματα και τις εντυπώσεις του από τις κοπιαστικές περιοδείες του ανάμεσα στα ιερά χαλάσματα του ελληνισμού, όπως αναφέρονταν αυτά στον «Καστρολόγο» του (έκδοση με επιμέλεια Ι. Μ. Φώτη, Αθήνα 1987, σελ. 18,19):
«Ο τόπος μας είναι γεμάτος κάστρα και πύργους. Περνάς ερημιές, από ντερβένια* αγρία και βλέπεις απάνου στα βουνά και στους γκρεμούς χτισμένα τοιχία νεροφαγωμένα που στέκονται βουβά και αμίλητα.
Τα πιο πολλά από την πολυκαιρία έχουνε γίνει ένα με τον βράχο και δεν τα ξεχωρίζει το μάτι από μακριά πως είναι χτισμένα από τον άνθρωπο. Το χτίσμα τ'' ανθρώπου έγινε ένα με το χτίσμα του θεού.
Η γη μας η γερασμένη πατήθηκε από λογής- λογής έθνη. Απάνω στα πρώτα , στα πιο αρχαία θεμέλια, χτίσανε οι κατοπινοί ντόπιοι και ξένοι...κι' επειδή οι ξένοι στρατιώτες δε μπορούσανε να πούνε σωστά τα ονόματα που είχαν παλαιόθεν αυτά τα κάστρα, γιατί δε γύριζε η γλώσσα τους , τα έλεγαν παραμορφωμένα...»
Το πόσο συντηρητική είναι η παράδοση και το πόσο οι «ονομασίες» και τα τοπωνυμία είναι ιερά το δείχνει η ονομασία της βυζαντινής επισκοπής της Χαλδια, τον 14 αιώνα, που διατήρησε το πανάρχαιο όνομα των αρχαίων Χάλδων, που αποτέλεσαν ένα πανάρχαιο πολιτιστικό υπόστρωμα στο φυλετικό αμάλγαμα* της ευρύτερης περιοχής. Και των Χάλδων το εθνικό όνομα πιστεύουν οι ειδικοί επιστήμονες ότι προέρχεται από την πανάρχαια ηλιακή θεότητα των Ούραρτ (των Αλαροδίων της βίβλου) τον Χαλντ που λατρευόταν στις ψηλές βουνοκορφές του Πόντου.
Ο Πόντος είναι χώρα κατ' εξοχήν ορεινή. Από τα έσχατα βόρεια άκρα εκεί στο Βαθύ (Βατούμ) στις εκβολές του Ακαμψη, εκεί στην Καραμβια Άκρα της αρχαιότητας, ο Παρύανδρος αποτελεί τη συνεχεία της πανύψηλης οροσειράς του Καύκασου(οι Ποντιακές Άλπεις).Τη διαρκή ελληνική παρουσία στην περιοχή αποδείχνουν και οι συχνές ονομασίες Γκιαβουρ Νταγ επάνω από την Αργυρούπολη, Γκιαβουρ Νταγλαρι(3000 μ.) , Ακ Νταγ(3250 μ.), Τσαλχιλ Νταγ, Χατς ταγ(3290 μ.) και άλλα πανύψηλα και γυμνά ή δασωμένα βουνά που κρύβουν , αλλοιώνουν ή μεταφράζουν πανάρχαιες ελληνικές ονομασίες. Από τις πήγες των Ποντιακών βουνών πηγάζουν τα μεγάλα ιστορικά ποτάμια του Πόντου.
Οι οχυρωμένες πολιτείες και τα κάστρα του Πόντου δεν συνδέονται μόνο με πολεμικά γεγονότα και ανυπέρβλητες πράξεις ηρωισμού.
Ήταν τείχη δυναμάρια* που προστάτεψαν το μόχθο και την προκοπή των Ρωμιών, ήταν πατρίδες τόσων και τόσων αντρών, που τίμησαν το ελληνικό πνεύμα και τα ελληνικά γράμματα, πατρίδες πολλών πατέρων της ορθοδοξίας, που και ο τόπος τους, αλλά ιδιαίτερα ο ελλαδικός ελληνισμός, τους οφείλει πολλά.
Στα έσχατα χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας με τη συρρίκνωση που είχε υποστεί η αυτοκρατορία του Πόντου , η διοικητική διαίρεση αποτελεί εύγλωττη μαρτυρία της αμυντικής μέριμνας και οργάνωσης του Ποντιακού ελληνισμού. Έτσι βλέπουμε τον Πόντο να διαιρείται σε θέματα* και βανδα*, όπως: το θέμα της Μεγάλης Λαζιας και τα βανδα: Ριζαιοι(με κάστρα: Ζερελη,Ριζαιου, Μαπαυρη), Σούρμενων(με κάστρα: Χοτζης,Δρύωνα και Γήμωρα)βανδον Παλαιοματζουκαιων, το θέμα Χαλδιας(με κάστρα: Τζανιχα,Σορώχαινα και Ατρα),το βανδον Τρικωμιας(με κάστρα:Μαγερη,Χώροβη,Κιθάραινα, Αχάντα, Πλάτανα) και το βανδον της Τραπεζούντας.
Τα κάστρα του Πόντου είναι σκαρφαλωμένα σε βουνά πετρώδη, σε άξενα τραχωνια* , σε θέσεις απροσπέλαστες, σε τόπους μαδαρούς*, η επισήμανση και η καταγραφή τους αποτελεί ύψιστο καθήκον του ποντιακού ελληνισμού, σπουδαίο όσο και η διαφύλαξη, η συγκέντρωση και καταγραφή του υλικού των θρησκευτικών μνημείων, των ηθών και των εθίμων.
*επαλληλία= η εμφάνιση ενός πράγματος ύστερα από ένα άλλο.
Δυναμάρια=υποστηριγματα
Καλές=σκοπια, πύργος
Ντερβενι=περασμα, στενεπός δρόμος
Αμάλγαμα κράμα του υδράργυρου και κάποιου αλλού μέταλλου
Θέμα= μεγάλη διοικητική περιφέρεια
Βανδο= μικρότερη διοικητική περιφέρεια, σημερινός νομός
Τραχωνια= προικιά
Μαδαρος=αδεντρος,φαλακρος
Νίκος Μουτσόπουλος
Καθηγητής Αρχιτεκτονικής Σχολής Θεσσαλονίκης
Αποτελεί μεγάλο ευτύχημα ότι στον Πόντο σώθηκαν σε παρά πολύ καλή κατάσταση πολλά δείγματα- μαρτυρίες του αμυντικού συστήματος : τειχισμένες πολιτείες, κάστρα δυναμάρια* και καλέδες*. Μόνο που έχουν παραμείνει άγνωστα τα περισσότερα.
Και είναι η ομορφιά των ερειπίων που συνεπαίρνει, λες και έχει μέσα της μια μαγική γοητεία. Πρόκειται για μια μυστηριώδη έλξη που μαγνητίζει τον ερευνητή των χαλασμάτων και τον στρατοκόπο εραστή των ερημικών τόπων. Εκεί , στις ακροπόλεις αυτές του Ελληνισμού έχουν ξεχαστεί οι πολυτιμότερες μνήμες της βυζαντινής ρωμιοσύνης. Τα ερείπια και οι λιθοσωροί έχουν παραμείνει τοποτηρητές τις ιστορίας.
Ας αφήσουμε , όμως τον μεγάλο Μικρασιάτη (Αϊβαλιώτη ) λογοτέχνη και ζωγράφο, τον Φώτη Κόντογλου, να περιγράψει με τον απαράμιλλο τρόπο του τα αισθήματα και τις εντυπώσεις του από τις κοπιαστικές περιοδείες του ανάμεσα στα ιερά χαλάσματα του ελληνισμού, όπως αναφέρονταν αυτά στον «Καστρολόγο» του (έκδοση με επιμέλεια Ι. Μ. Φώτη, Αθήνα 1987, σελ. 18,19):
 |
| Τείχη της Τραπεζούντας |
«Ο τόπος μας είναι γεμάτος κάστρα και πύργους. Περνάς ερημιές, από ντερβένια* αγρία και βλέπεις απάνου στα βουνά και στους γκρεμούς χτισμένα τοιχία νεροφαγωμένα που στέκονται βουβά και αμίλητα.
Τα πιο πολλά από την πολυκαιρία έχουνε γίνει ένα με τον βράχο και δεν τα ξεχωρίζει το μάτι από μακριά πως είναι χτισμένα από τον άνθρωπο. Το χτίσμα τ'' ανθρώπου έγινε ένα με το χτίσμα του θεού.
Η γη μας η γερασμένη πατήθηκε από λογής- λογής έθνη. Απάνω στα πρώτα , στα πιο αρχαία θεμέλια, χτίσανε οι κατοπινοί ντόπιοι και ξένοι...κι' επειδή οι ξένοι στρατιώτες δε μπορούσανε να πούνε σωστά τα ονόματα που είχαν παλαιόθεν αυτά τα κάστρα, γιατί δε γύριζε η γλώσσα τους , τα έλεγαν παραμορφωμένα...»
Το πόσο συντηρητική είναι η παράδοση και το πόσο οι «ονομασίες» και τα τοπωνυμία είναι ιερά το δείχνει η ονομασία της βυζαντινής επισκοπής της Χαλδια, τον 14 αιώνα, που διατήρησε το πανάρχαιο όνομα των αρχαίων Χάλδων, που αποτέλεσαν ένα πανάρχαιο πολιτιστικό υπόστρωμα στο φυλετικό αμάλγαμα* της ευρύτερης περιοχής. Και των Χάλδων το εθνικό όνομα πιστεύουν οι ειδικοί επιστήμονες ότι προέρχεται από την πανάρχαια ηλιακή θεότητα των Ούραρτ (των Αλαροδίων της βίβλου) τον Χαλντ που λατρευόταν στις ψηλές βουνοκορφές του Πόντου.
Ο Πόντος είναι χώρα κατ' εξοχήν ορεινή. Από τα έσχατα βόρεια άκρα εκεί στο Βαθύ (Βατούμ) στις εκβολές του Ακαμψη, εκεί στην Καραμβια Άκρα της αρχαιότητας, ο Παρύανδρος αποτελεί τη συνεχεία της πανύψηλης οροσειράς του Καύκασου(οι Ποντιακές Άλπεις).Τη διαρκή ελληνική παρουσία στην περιοχή αποδείχνουν και οι συχνές ονομασίες Γκιαβουρ Νταγ επάνω από την Αργυρούπολη, Γκιαβουρ Νταγλαρι(3000 μ.) , Ακ Νταγ(3250 μ.), Τσαλχιλ Νταγ, Χατς ταγ(3290 μ.) και άλλα πανύψηλα και γυμνά ή δασωμένα βουνά που κρύβουν , αλλοιώνουν ή μεταφράζουν πανάρχαιες ελληνικές ονομασίες. Από τις πήγες των Ποντιακών βουνών πηγάζουν τα μεγάλα ιστορικά ποτάμια του Πόντου.
Οι οχυρωμένες πολιτείες και τα κάστρα του Πόντου δεν συνδέονται μόνο με πολεμικά γεγονότα και ανυπέρβλητες πράξεις ηρωισμού.
Ήταν τείχη δυναμάρια* που προστάτεψαν το μόχθο και την προκοπή των Ρωμιών, ήταν πατρίδες τόσων και τόσων αντρών, που τίμησαν το ελληνικό πνεύμα και τα ελληνικά γράμματα, πατρίδες πολλών πατέρων της ορθοδοξίας, που και ο τόπος τους, αλλά ιδιαίτερα ο ελλαδικός ελληνισμός, τους οφείλει πολλά.
Στα έσχατα χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας με τη συρρίκνωση που είχε υποστεί η αυτοκρατορία του Πόντου , η διοικητική διαίρεση αποτελεί εύγλωττη μαρτυρία της αμυντικής μέριμνας και οργάνωσης του Ποντιακού ελληνισμού. Έτσι βλέπουμε τον Πόντο να διαιρείται σε θέματα* και βανδα*, όπως: το θέμα της Μεγάλης Λαζιας και τα βανδα: Ριζαιοι(με κάστρα: Ζερελη,Ριζαιου, Μαπαυρη), Σούρμενων(με κάστρα: Χοτζης,Δρύωνα και Γήμωρα)βανδον Παλαιοματζουκαιων, το θέμα Χαλδιας(με κάστρα: Τζανιχα,Σορώχαινα και Ατρα),το βανδον Τρικωμιας(με κάστρα:Μαγερη,Χώροβη,Κιθάραινα, Αχάντα, Πλάτανα) και το βανδον της Τραπεζούντας.
Τα κάστρα του Πόντου είναι σκαρφαλωμένα σε βουνά πετρώδη, σε άξενα τραχωνια* , σε θέσεις απροσπέλαστες, σε τόπους μαδαρούς*, η επισήμανση και η καταγραφή τους αποτελεί ύψιστο καθήκον του ποντιακού ελληνισμού, σπουδαίο όσο και η διαφύλαξη, η συγκέντρωση και καταγραφή του υλικού των θρησκευτικών μνημείων, των ηθών και των εθίμων.
*επαλληλία= η εμφάνιση ενός πράγματος ύστερα από ένα άλλο.
Δυναμάρια=υποστηριγματα
Καλές=σκοπια, πύργος
Ντερβενι=περασμα, στενεπός δρόμος
Αμάλγαμα κράμα του υδράργυρου και κάποιου αλλού μέταλλου
Θέμα= μεγάλη διοικητική περιφέρεια
Βανδο= μικρότερη διοικητική περιφέρεια, σημερινός νομός
Τραχωνια= προικιά
Μαδαρος=αδεντρος,φαλακρος
Νίκος Μουτσόπουλος
Καθηγητής Αρχιτεκτονικής Σχολής Θεσσαλονίκης
