Ο Ελληνισμός του Καυκάσου

... πόνεσα την αιώνια σταυρωνόμενη ράτσα μου που κι­ντύνευε και πάλι στο προμηθεϊκό βουνό του Καυκάσου. Δεν ήταν ο Προμηθέας, ήταν η Ελλάδα καρφωμένη πάλι από το Κράτος και τη Βία στον Καύκασο -αυτός είναι ο σταυρός ο δικός της- και φωνάζει. Φωνάζει τους ανθρώ­πους, τα παιδιά της να τη σώσουν

Νίκος Καζαντζάκης («Καύκασος», Αναφορά στον Γκρέκο)

Η παρουσία και η πολιτική δράση των Ελλή­νων στον Καύκασο κατά το 19ο και 20ό αι­ώνα, αποτελούν μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Ενεπλάκησαν σ' όλες τις μεγάλες συγκρούσεις που συνέβησαν στις αρχές του 20ου αιώνα. Από τα ρωσικά κινήματα και τις επαναστατικές ανατροπές, μέχρι την παρέμβαση στις μεταοθωμανικές εξελίξεις στο Νότο και την προσπάθεια πολιτικής χειραφέτησης του ποντιακού ελληνισμού στον ιστορικό χώρο. Για εκείνη την εποχή, ο Χριστόφορος Τσέρτικ, ένας από τους πρωτεργάτες του ελληνικού κινήματος, έγραψε:

 "Πρέπει να ομολογήσουμε ότι εμείς οι Έλληνες του Καυκάσου, που αποτελούσαμε τη φάλαγγα του Ελληνισμού στην κοντινή Ανα­τολή, κατά την χαώδη  "κείνη περίοδο του Καυκάσου, αγωνιστήκα­με με πρωτοφανή ορμή, για τη φυσική μας ύπαρξη και την εθνική μας οντότητα, που ανάβλυζε μεσ' απ' τους πυρήνες των κοινοτή­των μας".

Η μαζική μετοίκηση των Ελλήνων, αλλά και των Αρμενίων, από την Οθωμανική Αυτοκρατορία (κυρίως από το μικρασιατικό Πό­ντο) στον Καύκασο υπήρξε φαινόμενο ευθέως ανάλογο της επέ­κτασης των Ρώσων προς το Νότο, της συνεπακόλουθης ανάγκης επάνδρωσης των συνοριακών περιοχών από φιλικό πληθυσμό και συγχρόνως οικονομικής ανάπτυξης των περιοχών που εγκατέλει­ψαν οι μουσουλμάνοι κάτοικοι τους.

Ο Ν. Βορομπιόφ που ήταν ο υπεύθυνος του εποικισμού γρά­φει: "Το πρόγραμμα συστηματικού εποικισμού άρχισε το 1864... Στόχος ήταν να καλυφθούν οι άδειες περιοχές και να ξαναρχίσουν οι καλλιέργειες, που διακόπηκαν όταν οι βουνίσιοι έφυγαν στην Τουρκία ή εξορίστηκαν... Αυτή η περιοχή απαιτούσε ανώτερη αγροτική κουλτούρα και σκέφτηκαν να καλέσουν τους Έλληνες και τους Αρμένιους που ταιριάζουν σ' αυτές τις συνθήκες." Ένα από τα κίνητρα που χρησιμοποιούσαν οι Ρώσοι για να προσελκύσουν ελ­ληνικούς πληθυσμούς ήταν η παραχώρηση οικονομικών προνομί­ων. Απαιτούσαν όμως την πολιτογράφηση των μεταναστών, όπως επίσης και τον έκρωσισμό των επιθέτων τους. Σημαντική ώθηση στη μετανάστευση Ελλήνων από τον Πόντο έδωσε το στέρεμα των μεταλλείων.

Με το τέλος των γεγονότων 1917-1922, οι Έλληνες παρέμειναν ως μία ισχυρή εθνική ομάδα στον Καύκασο.

Απόλαυσαν τους καρ­πούς της Νέας Οικονομικής Πολιτικής και υπέστησαν τα δεινά των σταλινικών διώξεων. Κατά το μεσοπόλεμο ανέπτυξαν τον ελληνικό πολιτισμό και διεκδίκησαν και πολιτικά δικαιώματα στις περιοχές που υπήρχε συμπαγής εγκατοίκηση.

 Όμως από το 1937 θα αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση. Οι Έλληνες της Σοβιετικής Ένωσης, μαζί με αρκετές άλλες μικρές εθνότητες του Καυκάσου θα βρεθούν στο στόχαστρο του σταλινικού ολοκληρωτισμού.

Μόνο κατά την εποχή της περεστρόικα θα τους επιτραπεί να εκφραστούν ως εθνική ομάδα και να διεκδικήσουν και πάλι τα στοιχειώδη δικαιώματα τους. Όμως η κατάρρευση της Σοβιετι­κής Ένωσης θα ξαναβάλει και πάλι τους τροχούς της ιστορίας σε κίνηση.

Ο εθνικισμός θα σαρώσει κάθε γωνιά του Καυκάσου. Οι ένοπλες συγκρούσεις θα δώσουν το τελικό χτύπημα στις ελληνι­κές κοινότητες. Από το Ναγκόρνο Καραμπάχ, την Αμπχαζία, την Τσετσενία και την Οσσετία θα εμφανιστεί ένα σύγχρονο ελληνικό προσφυγικό ρεύμα, το οποίο ο ελλαδικός ελληνισμός ελάχιστα θα κατανοήσει και συμπαρασταθεί.

Βλάσης Αγτζίδης 
Φυσικομαθηματικός, 
δόκτορας ιστορίας και συγ­γραφέας

Πηγή: Βλάση Αγτζίδη: «Παρευξείνιος Διασπορά. Οι ελληνικές εγκαταστά­σεις στις βορειοανατολικές ακτές του Εύξεινου Πόντου», βραβείο Ακαδημί­ας Αθηνών, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1995