Οι Τούρκοι έρχονται στην Σμύρνη

Το πρωί της 9ης Σεπτεμβρίου 1922 κατά τις 11 η ώρα, άρχισαν ν' ακούονται κραυγές τρόμου. Βγαίνοντας στην πόρτα του προξενείου είδα ένα πλήθος από πρόσφυγες, οι περισσότεροι γυναίκες, έτρεχαν κατατρομαγμένοι προς το Προξενείο προσπαθώντας να εύρουν καταφύγιο μέσα σ' αυτό και ότι δεν τους άφηναν να μπουν οι δυο η τρεις ναύτες πού ήσαν προορισμένοι για την υπεράσπιση της προξενικής περιουσίας.

Ένα βλέμμα απ' την ταράτσα πού είχε θέα προς την προκυμαία, εξηγούσε αμέσως την αιτία του τρόμου τους. Το Τουρκικό ιππικό γέμιζε την προκυμαία πηγαίνοντας προς τους στρατώνες του πού ήταν κοντά στο Διοικητή­ριο (Konak) στην άλλη άκρη της πόλεως. Ήταν ρωμαλέοι άνδρες και παρήλαυναν με πλήρη τάξη. Φαίνονταν πώς ήταν καλοθρεμμένοι και ξεκούραστοι. Πολλοί απ' αυτούς ήταν του Μογγολικού εκείνου τύπου πού βλέπει κανείς ανάμεσα στους Μωαμεθανούς της Μικρας Ασίας.

Καμηλοεφοδιοπομπή της ΧΙΙ Μεραρχίας

Εξ αιτίας του ότι δεν ήταν εφοδιασμένα όλα τα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ με τις ωραίες στολές των εκλεκτών του στρατευμάτων πολλά πράγματα ισχυρίσθηκαν φιλότουρκοι κύκλοι σχετικά με τη διαφορά ανάμεσα στους «τακτικούς» και «άτακτους» στρατιώτες του. Οιοσδήποτε είδε το ιππικό εκείνο να παρελαύνει στην προκυ­μαία της Σμύρνης θα βεβαίωνε, εάν είχε κάποια ιδέα από στρατιωτικά πράγματα, ότι αυτοί πού το αποτελούσαν δεν ήταν απλώς στρατιώτες αλλά τω όντι πολύ καλοί στρατιώτες με τέλεια εξάσκηση και κάτω από έναν τέλειο έλεγχο θαυμάσιων αξιωματικών.
 Και οποιοσδήποτε γνωρίζει κάτι απ' τον Τουρκικό χαρακτήρα, θα βεβαιώσει ότι ο Τούρκος είναι πραγματικά ένας στρατιώτης εξαιρετικά πειθαρχικός στις διαταγές των ανωτέρων του. Ο Τούρκος σφάζει όταν διαταχθεί απ' το αρχηγείο του και σταματά σε ένα δευτερόλεπτο, όταν διαταχθεί απ' τους ίδιους αρχη­γούς του να σταματήσει. Ο Μουσταφά Κεμάλ λατρευόταν απ' τον στρατό εκείνο των «τακτικών» και «άτακτων» και ο λόγος του ήταν γι' αυτούς νόμος.

Ενώ το Τουρκικό ιππικό έμπαινε στη Σμύρνη το πρωινό εκείνο της 9ης Σεπτεμβρίου κάποιος ανόητος έριξε μια μπόμπα. Ο Τούρκος αξιωματικός πού διοικούσε την Μεραρχία του ιππικού τραυματίσθηκε ελαφρά κοντά στο κεφάλι του. Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι προχωρούσε με το άλογο του χωρίς προφυλάξεις.
 Αυτό θα έκαμνε κάθε Τούρκος γιατί δεν υπάρχει αμφιβολία για τη γενναιότητα της φυλής. Είπαν ότι η μπόμπα είχε ριχτεί από έναν Αρμένιο, εγώ όμως δεν είδα καμμιά απόδειξη του ισχυρισμού αυτού, ούτε μπορεί να συμβιβασθεί ο ισχυρισμός ότι το ρίξιμο της μπόμπας αυτής επιτάχυνε τη σφαγή των Αρμενίων με τον ισχυρισμό των Τούρκων ότι τα στρατεύμα­τα τους ήταν τόσο εξοργισμένα απ' τις θηριωδίες του Ελληνικού στρατού, ώστε δεν μπορούσε να τα συγκρατήσει κανείς, όταν έφτασαν στη Σμύρνη. Οι Αρμένιοι δεν είναι Έλληνες και η μανία των Τούρκων ξέσπασε στην αρχή εναντίον των συνηθισμένων θυμάτων τους.

  Ελληνικό Νοσοκομείο διακομιδής παρά το Ινλάρ Κατρανζί

Το βράδυ της 9ης Σεπτεμβρίου άρχισε η λεηλασία και η σφαγή. Πυροβολισμοί ακούονταν όλη τη νύχτα σε διάφορα μέρη της πόλης και το άλλο πρωί Αμερικανοί υπήκοοι εκ γενετής, άνδρες και γυναίκες, άρχισαν να ανα­φέρουν ότι είχαν ιδεί πτώματα πεταμένα κάτω στους δρόμους στο εσωτερικό της πόλης.

Νουρεδίν Πασάς

Ο Νουρεδίν πασάς ο Τούρκος αρχιστράτηγος, έβγαλε μια διαταγή, ότι ο καθένας έπρεπε να βλέπει τη δουλειά του και ότι θα ετηρείτο η τάξη. Αυτό προκάλεσε προς στιγμήν ένα αίσθημα ασφαλείας ανάμεσα σε ορισμένα στοι­χεία του μη Μουσουλμανικού πληθυσμού, ούτως ώστε μερικά απ' τα καταστήματα πού είχαν κλείσει ξανάνοιξαν.

Η εμπιστοσύνη όμως αυτή δεν διήρκεσε πολύ, γιατί η λεηλασία επεκτάθηκε και οι αγριότητες αυξήθηκαν. Στην αρχή, Τούρκοι πολίτες, κάτοικοι της πόλης ήταν οι κυριότεροι πού βιαιοπραγούσαν.
 Ο ίδιος είδα τέτοιους πολίτες οπλισμένους με τουφέκια πού παρακολουθούσαν τα παράθυρα των Χριστιανικών σπιτιών έτοιμοι να πυ­ροβολήσουν μόλις εμφανιζόταν κανένα κεφάλι.
 Αυτό θύμιζε κυνηγούς πού είχαν στήσει καρτέρι και καραδοκού­σαν για τη λεία τους. Εκείνο όμως πού έκαμνε αλησμόνητη εντύπωση ήταν η έκφραση των προσώπων τους. Αυτή έδειχνε μια έκσταση μίσους και αγριότητας. Στην έκφραση αυτή υπήρχε και μια θρησκευτική έξαρση, δεν ήταν όμως καθόλου όμορφη, ήταν η θρησκεία των Δυνάμεων του Σκότους. Έβλεπε επίσης κανείς όλη τη ματαιότητα του ιεραποστολικού έργου και των προσπαθειών προσηλυτισμού.
 Υπήρχε εκεί μια πλήρης πεποίθηση, ο απόλυτος θρίαμβος της πλάνης και το δόγμα του σκοτωμού και της ασπλαχνίας. Υπήρχε κάτι απέραντα νοσηρό στα πελιδνά και συσπαόμενα εκείνα πρόσωπα, πάνω στα οποία φαινόταν να λάμπει το πελιδνό φως της κολάσεως. Δε μπορού­σε κανείς παρά να αισθανθεί οίκτο για τους ανθρώπους εκείνους και όταν ακόμα σκότωναν. Η σκέψη του πήγαινε στις χαμένες ψυχές και στα βασανιστήρια των κολασμένων. Οι φονιάδες εκείνοι ήταν δυστυχισμένοι.

ΣΜΥΡΝΗ: Διοικητήριο

Οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες εξαφανίσθηκαν απ' τη Σμύρνη τη νύχτα της ογδόης Σεπτεμβρίου και οι Τούρκοι γρήγορα κατέλαβαν την πόλη. Έφιπποι περίπολοι και μικρά αποσπάσματα στρατιωτών άρχισαν να εμφανίζονται στους δρόμους χρησιμεύοντας σαν Αστυνομία.

Αυτοί συμπεριφέρονταν αρκετά καλά. Είχαν ίσως αναφερθεί περιπτώσεις κατωτέρων Τούρκων Αξιωματικών πού είχαν συγκρουσθεί με τους λεηλατούντας και τους βιαιοπραγούντας, ακόμα όμως και περιπτώσεις καλής συ­μπεριφοράς πού είχε δειχθεί σε ντόπιους μη Μουσουλμάνους. Εγώ εν πάση περιπτώσει δεν είδα τέτοια καλή συ­μπεριφορά. Εάν είχα ιδεί θα ήμουν πρόθυμος να την αναφέρω, είμαι όμως πρόθυμος να παραδεχθώ τη μαρτυρία άλλων. Ο πανικός ανάμεσα στους ντόπιους Χριστιανούς αύξανε τώρα με μια τρομακτική έκταση.

Καθώς οι λεηλασίες ξαπλώνονταν και οι σκοτωμοί ηύξαναν, τα Αμερικανικά ιδρύματα γέμισαν με ανθρώπους πανικόβλητους. Τα ιδρύματα αυτά της Σμύρνης ήταν το Intercollegiate Institute, μια Σχολή για κορίτσια, η Y.W.C.A. (Χριστιανική Ένωση Νεανίδων) πού στεγαζόταν σε ένα μεγάλο οίκημα και περιβαλλόταν από κήπο και από ένα γήπεδο τένις και η Y.M.C.A. (Χριστιανική Αδελφότης Νέων).

Την νύχτα της 10ης Σεπτεμβρίου ακούονταν ακόμα πυροβολισμοί στις Χριστιανικές συνοικίες και τρομαγμέ­νοι άνθρωποι, πολιορκούσαν τις πόρτες των ιδρυμάτων αυτών ξεφωνίζοντας και ικετεύοντας στο όνομα του Θεού να τους αφήσουν να μπουν μέσα.
 Μερικοί Αμερικανοί ναύτες ήταν τοποθετημένοι και στα δυο ιδρύματα δηλ. το Παρθεναγωγείο και την Χ.Ε.Ν. και αν κανείς απ' αυτούς διαβάσει τις γραμμές αυτές, θα επιβεβαιώσει τα λεγόμενα μου ότι η συμπεριφορά των Αμερικανίδων διδασκαλισσών σε συνδυασμό με τα Αμερικανικά ιδρύματα μέσα στη Σμύρνη και ολόγυρα απ' αυτή ήταν χωρίς εξαίρεση υπεράνω κάθε επαίνου. 
Δεν υπήρχε ούτε μια πού να έδειξε και την ελάχιστη ένδειξη φόβου η νευρικότητας κάτω από τις πιο καταθλιπτικές περιστάσεις. Ούτε μια δεν δείλιασε, ούτε ταλαντεύθηκε έστω και για στιγμή μέσα σε μια κατάσταση πού είναι ζήτημα αν μπορεί να βρεθεί παρόμοια της μέσα στην ιστορία του κόσμου σχετικά με την απαισιότητα και τον κίνδυνο!
 Αντιμετώπισαν κόπους σχεδόν υπεράνθρωπους για να μπορέσουν να κάμουν ότι τους περνούσε απ' το χέρι για ν' ανταποκριθούν στις ευθύνες τους και να δώσουν θάρρος και ενίσχυση στα τρομαγμένα πλάσματα πού καταδιώκονταν και πού είχαν καταφύγει στην προστασία τους. 
Γυναίκες σαν εκείνες προσδίδουν άσβηστη αίγλη στο όνομα των Αμερικανίδων γυναικών. Εφόσον καμμιά απ' αυτές δεν οπισθοχώρησε ούτε έδειξε την παραμικρή δειλία, μπορούμε να συμπεράνουμε πώς ήταν αντάξιες αντιπρόσωποι μιας αξίας αδελφότητας — της Αδελφότητας Αμερικανίδων Γυναικών.

Για τους άνδρες δεν χρειάζεται να πούμε τίποτε, γιατί όλοι ξέρουμε ότι οι Αμερικανοί άνδρες διακρίνονται στη βαθμολογία σε παρόμοιες περιστάσεις. Ήμουν υπερήφανος για ολόκληρη την παροικία μου στη Σμύρνη.

Ιδιαίτερη μνεία θα έπρεπε να γίνει για τον Διευθυντή της Y.M.C.A. Jacobs. Υπήρξε και είναι άνθρωπος ήρε­μος, σταθερός, περίφημος για το εγκάρδιο χαμόγελο του, πού ο ίδιος το αποκαλεί «το χαμόγελο της Y.M.C.A.». Ενώ προχωρούσε κατά μήκος της προκυμαίας για μια υπόθεση φιλανθρωπίας πού είχε σχέση με τους πρόσφυγες, τον σταμάτησαν πολλοί Τούρκοι στρατιώτες, του έκαμαν έρευνα και του πήραν ένα χρηματικό ποσό. Συνεχίζοντας το δρόμο του χαιρέτησε ένα Τούρκο αξιωματικό στον όποιο και παραπονέθηκε. Ο αξιωματικός τον ρώτησε: «Σας τα πήραν όλα;».

—  «Ευτυχώς όχι» απάντησε ο Jacobs.

—  «Ωραία», είπε ο αξιωματικός «δώστε μου όσα σας έμειναν», πράγμα πού ο Jacobs αναγκάστηκε να κάνει. Εκεί πού έφευγε, τον πυροβόλησαν, χωρίς ευτυχώς να τον πετύχουν. Το περιστατικό αυτό δεν το είδα μόνος μου, αλλά μου το διηγήθηκαν άλλοι Αμερικανοί.

Ύστερα οι Τούρκοι οργάνωσαν σαν προσεκτική και συστηματική δουλειά το σκοτωμό Αρμενίων ανδρών. Τα στρατιωτικά αποσπάσματα, πού είχαν εμπνεύσει στους κατοίκους κάποια δόση εμπιστοσύνης, με το να τους κά­μουν να πιστέψουν πώς ο τακτικός στρατός είχε αρχίσει να ασκεί την εξουσία και ότι θα προστάτευε τους πολίτες, ήταν κυρίως απασχολημένα με την καταδίωξη και τον σκοτωμό των Αρμενίων. 
Μερικοί απ' αυτούς σκοτώνονταν αμέσως ενώ άλλοι μεταφέρονταν έξω στην ύπαιθρο κατά ομάδες και τους πυροβολούσαν εκεί αφήνοντας τα πτώ­ματα τους κατά σωρούς όπου έπεφταν. Οι Αμερικανοί πού ανήκαν στα διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύματα και πού τα καθήκοντα τους τους έφερναν στο εσωτερικό της πόλης ανέφεραν όλο και μεγαλύτερο αριθμό νεκρών και απο­θνησκόντων μέσα στους δρόμους.

Ένας εκ γενετής Αμερικανός υπήκοος ανέφερε ότι είχε ιδεί τους Τούρκους πού χτυπούσαν έναν άνδρα με ρό­παλα ωσότου πέθανε και πώς «δεν του είχε μείνει ούτε ένα κόκκαλο στο σώμα του πού να μην του το είχαν σπά­σει». Η απροθυμία όλων των αυτόπτων μαρτύρων να πουν οτιδήποτε πού θα δυσαρεστούσε τους Τούρκους και έτσι θα εξέθετε τα συμφέροντα τους, δείχνει πόσο δύσκολο ήταν να εξακριβώσει κανείς ολόκληρη την έκταση της ειδεχθούς και επονείδιστης αλήθειας.

Ένας επίσης εκ γενετής Αμερικανός αντιπρόσωπος ενός πασίγνωστου καπνεμπορικού οίκου, ήλθε κάτωχρος και τρέμοντας στο Προξενείο και ανέφερε ότι είχε ιδεί ένα τρομερό θέαμα «ακριβώς στην κοντινή γωνία». Μερι­κοί Τούρκοι στρατιώτες είχαν σταματήσει έναν γέρο και άρχισαν να του μιλούν. Ο γέρος σήκωσε τα χέρια του ψη­λά και άπλωσε τις παλάμες του σε μια χειρονομία ικεσίας, οπότε οι στρατιώτες συνέτριψαν τα χέρια του με τα σπαθιά τους, απέκοψαν τις παλάμες του και τον σκότωσαν με σπαθιές.

Η λεηλασία τώρα ξαπλώθηκε έξω απ' τις αγορές και απ' την Αρμενική συνοικία, την οποία ξεγύμνωναν φορ­τώνοντας τα λάφυρα σε κάρα, καθώς επίσης φόρτωναν κάρα με πτώματα ανθρώπων, σαν να ήταν σφάγια προ­βάτων ή βοδιών και τα έστελναν όλα στην ύπαιθρο.

Στο ημερολόγιο μου και με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου 1922 ηύρα γραμμένα τα εξής: «μερικοί Αμερικανοί είδαν εννιά κάρα φορτωμένα με πτώματα πού μεταφέρονταν απ' την περιοχή πού είναι γύρω στο Διοικητήριο (Konak) και άλλοι πάλι είδαν τρία τέτοια φορτωμένα κάρα στην περιοχή του Αστυνομικού Τμήματος».

Ο λοχαγός Herburn, Αξιωματικός του Ναυτικού μέτρησε τριάντα πέντε πτώματα, επάνω στο δρόμο πού πή­γαινε προς τον Παράδεισο, ένα μικρό χωριό κοντά στη Σμύρνη όπου βρίσκεται το Διεθνές Αμερικανικό Κολλέγιο.

Ο σιδηροδρομικός Σταθμός στον Παράδεισο του Μπουτζά

Στον Μπουτζά, ένα άλλο χωριό πού είχε πολλούς κατοίκους Άγγλους και άλλους ξένους, υπήρχε μια πασί­γνωστη και πλούσια Ολλανδική οικογένεια ονομαζόμενη De Jong. Μου διηγήθηκαν ότι ο κος και η κα De Jong είχαν φονευθεί από Τούρκους στρατιώτες. Σχετικά με την υπόθεση αυτή οι εξής λεπτομέρειες μου δόθηκαν απ' τον κ. Francis Blackler, ένα απ' τα εξέχοντα μέλη της Αμερικανικής Παροικίας της Σμύρνης, διευθυντή του πασίγνω­στου εμπορικού οίκου Griffith and Company, πού είχε πολύ σημαντικές συναλλαγές με την Αμερική. Πρέπει να τονιστεί ότι ούτε ο κ. Blackler ούτε η σύζυγος του, μια κυρία εξαιρετικής μορφώσεως και λεπτότητας, έχουν σκο­πό να επιστρέψουν στη Σμύρνη τουλάχιστον όσο διαρκούν οι σημερινές συνθήκες.

«Πιστεύω ότι ήμουν ο πρώτος» μου είπε, «πού βρήκα και αναγνώρισα τα πτώματα των De Jong. Περνούσα απ' το δρόμο απ' τον οποίο είχε περάσει το Τουρκικό ιππικό και είδα δύο πτώματα πού ήταν πεσμένα χάμω επάνω στο δρόμο. Έσκυψα και κοίταξα και αμέσως φώναξα: «Μπα! Αυτός είναι ο κ. De Jong!». Κοίταξα και προς το άλλο πτώμα και είδα πώς ήταν η κα De Jong. Τα πτώματα είχαν πολλές τρύπες από σφαίρες. Ειδοποίησα τους συγ­γενείς των, τους πήραμε απ' εκεί και τους θάψαμε»

Την ίδια ώρα ο διακεκριμένος και ικανός Γενικός Πρόξενος της Αγγλίας Sir Harry Lamb ήλθε και με είδε και με παρεκάλεσε να στείλω δυο αυτοκίνητα στο Bournabat για να πάρουν τον Δόκτορα Murphy και τις γυναίκες της οικογενείας του. Εκτός απ' το δικό μου αμάξι, υπήρχαν και αρκετά αλλά αυτοκίνητα στη διάθεση μου, γιατί οι Α­μερικανοί της Σμύρνης είχαν πολλά, τα οποία στην πραγματικότητα είχαν θέσει στη διάθεση του Προξενείου και της Οργανώσεως Περιθάλψεως (Relief Organisation).

Ο Δρ Murphy ήταν ένας απόστρατος στρατιωτικός ιατρός πού είχε υπηρετήσει στις Βρετανικές Ινδίες. Ήταν γέρος με πολύ μεγάλη υπόληψη και ζούσε μαζί με τις δυο κόρες του απ' τη σύνταξη του στο Bournabat. 
Ο Sir Harry μου διηγήθηκε ότι οι Τούρκοι είχαν μπει στο σπίτι των Murphy και είπαν στο γιατρό να μη φοβηθεί, γιατί δεν είχαν σκοπό να βλάψουν κανένα. Είχαν έρθει μόνο για να βιάσουν τις γυναίκες. 
Οι κόρες τους ευτυχώς είχαν κρυφτεί σε ένα δωμάτιο του επάνω ορόφου, αλλά τα μάτια των Τούρκων έπεσαν επάνω σε μια νόστιμη υπηρέτρια. Δοκίμασαν να την πιάσουν, κι εκείνη γονάτισε, αγκάλιασε τις κνήμες του γέρου ιατρού και τον ικέτευε να την σώ­σει. 
Ο γέρο ήρωας προσπάθησε να προστατεύσει την κοπέλα, όσο του επέτρεπαν οι ασθενείς δυνάμεις του, αλλά οι Τούρκοι τον χτύπησαν με τα τουφέκια τους στο κεφάλι και απέσπασαν την κοπέλα απ' τα χέρια του. 
Ύστερα πραγματοποίησαν τον αισχρό τους σκοπό. Ο Sir Harry πρόσθεσε ότι ο γιατρός βρισκόταν σε απελπιστική κατά­σταση και οι γυναίκες κόντευαν να πεθάνουν απ' το φόβο. Έστειλα τα αυτοκίνητα και μετέφεραν τους Murphys στη Σμύρνη. Ο γιατρός πέθανε απ' τα τραύματα του.

Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος ήλθε στο Προξενείο λίγο πριν απ' τον θάνατο του μαζί με τον Αρμένιο Αρχιε­πίσκοπο. Ο Χρυσόστομος φορούσε μαύρα ράσα. Το πρόσωπο του ήταν ωχρό. Ήταν η τελευταία φορά πού είδα το σεβάσμιο και εύγλωττο αυτόν άνδρα ζωντανό. Ήταν σταθερός φίλος των Αμερικανών και των Αμερικανικών Ι­δρυμάτων και χρησιμοποιούσε όλη του την επιρροή μαζί με την Κυβέρνηση και τον κλήρο χάριν της ενισχύσεως των σχολείων μας, της Y.W.C.A. και της Y.M.C.A. μας.
 Αμφιβάλλω αν υπάρχει κανείς απ' τα μέλη των Ιεραπο­στολών μας του Εξωτερικού η των εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων μας πού θα αμφισβητούσε αυτή τη βεβαίωση μου. Επισκεπτόταν όλα αυτά τα ιδρύματα και συχνά μιλούσε στα μέλη τους. Έτσι πού καθόταν εκεί δα μέσα στο Προξενικό γραφείο, η σκιά του θανάτου του πού πλησίαζε σκέπαζε το πρόσωπο του.
 Μερικοί απ' ό­σους διαβάζουν τις γραμμές αυτές — πολύ λίγοι ίσως — θα καταλάβουν τι εννοώ. Δυο φορές τουλάχιστο στη ζωή μου έχω ιδεί τη σκιά αυτή επάνω σε ανθρώπινο πρόσωπο και ήξερα πώς ο άνθρωπος επρόκειτο να πεθάνει γρήγο­ρα.

Ο Σεβασμιότατος Χρυσόστομος επιθυμούσε την ένωση των Χριστιανικών Εκκλησιών με κοινές προσπάθειες στο Όνομα του Χριστού και την καλύτερη εκπαίδευση του κλήρου στην Ανατολή. Ούτε ο ίδιος, ούτε και ο Αρμέ­νιος επίσκοπος μου είπαν τίποτε για τον κίνδυνο της δικής των ζωής, αλλά με ρώτησαν αν θα ήταν δυνατό να γίνει τίποτε για τη σωτηρία των κατοίκων της Σμύρνης.

Οι διηγήσεις ποικίλλουν σχετικά με τον τρόπο πού πέθανε ο Χρυσόστομος, αλλά είναι πρόδηλη η πιθανότης ότι τον βρήκε ο θάνατος στα χέρια του Οθωμανικού όχλου. Ένας Τούρκος αξιωματικός πήγε μαζί με δυο στρατιώ­τες στα γραφεία της Μητρόπολης και τον οδήγησε στον Νουρεδίν Πασά, τον Τούρκο Αρχιστράτηγο, ο οποίος, όπως λέγουν, είχε υιοθετήσει τη μεσαιωνική ιδέα να παραδώσει τον Μητροπολίτη στον φανατικό όχλο για να τον κάνει ότι ήθελε. 
Δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις της ορθότητας αυτής της διαπιστώσεως, είναι όμως βέβαιο, ότι ο Μητροπολίτης θανατώθηκε απ' τον όχλο. Εβιαιοπράγησαν επάνω του, του ξερίζωσαν τη γενειάδα του, τον εχτύπησαν με ρόπαλα και με μαχαιριές, ωσότου πέθανε και υστέρα τον έσυραν σβαρνίζοντάς τον επάνω στους δρό­μους.

Το μοναδικό του φταίξιμο ήταν ότι ήταν ένας Έλλην με μεγάλο πατριωτισμό και ευγλωττία πού επιθυμούσε την πρόοδο της φυλής του και εργαζόταν για το σκοπό αυτό. Του είχαν προσφέρει καταφύγιο στο Γαλλικό Προξε­νείο και τη διαφυγή με πλοίο του Γαλλικού Ναυτικού, εκείνος όμως δεν δέχθηκε λέγοντας ότι το καθήκον του ή­ταν να μένει κοντά στο ποίμνιο του. Μου είπε: «Είμαι ποιμένας και οφείλω να μείνω κοντά στο ποίμνιο μου». Πέ­θανε σαν μάρτυρας και αξίζει να του απονεμηθούν ύψιστες τιμές από την Ελληνική Εκκλησία και την Ελληνική Κυβέρνηση. Είναι άξιος του σεβασμού όλων των ανδρών και γυναικών απ' τους οποίους θ' απαιτείτο να δείξουνγενναιότητα αντιμετωπίζοντας ένα φρικτό θάνατο.

Ο προστάτης άγιος της Σμύρνης Πολύκαρπος πέθανε επάνω στην πυρά μέσα στο στάδιο πού βρίσκεται στο επάνω μέρος της πόλεως. Ο Τούρκος επικάθηται επάνω στη χώρα των επτά Πόλεων και δεν υπάρχει κανείς πού να του εναντιωθεί σ' αυτό, η τελευταία όμως σκηνή της τελειωτικής εξοντώσεως του Χριστιανισμού δοξάσθηκε απ' τον ηρωικό θάνατο του τελευταίου Χριστιανού Επισκόπου.

Ενώ κοίταζα απ' την πόρτα του Προξενείου είδα έναν αριθμό από αξιοθρήνητους πρόσφυγες μαζί με τα παι­διά τους, τα δέματα τους και τους αρρώστους τους να τους σκουντούν σαν αγέλη πολλοί Τούρκοι στρατιώτες προς την προκυμαία. Μια γκριζομάλλα γριά βάδιζε παραπατώντας πίσω πίσω, κι ήταν τόσο εξαντλημένη, ώστε δεν μπορούσε να συνεχίσει την πορεία και ένας Τούρκος στρατιώτης τη σκουντούσε από πίσω με τον υποκόπανο του τουφεκιού του. Στο τέλος της έδωσε ένα τόσο δυνατό χτύπημα ανάμεσα στις ωμοπλάτες ώστε έπεσε και ξαπλώθη­κε χάμω μπρούμυτα επάνω στο λιθόστρωτο.

Μια άλλη γριά ήλθε σε μένα κλαίοντας τρελή από τη θλίψη και ξεφωνίζοντας: «Το παιδί μου! Το παιδί μου!» Το φόρεμα της από μπροστά ήταν γεμάτο αίματα. Δεν είπε τι είχε συμβεί στο γιό της, αλλά το άφθονο αίμα διηγόταν το δράμα της.

Η κα Cass Arthur Reed, σύζυγος του Διευθυντού του Αμερικάνικου Κολλεγίου στο χωριό Παράδεισος κοντά στη Σμύρνη, περιγράφει ως εξής το ξεγύμνωμα και τον ξυλοδαρμό του πατέρα της του αϊδέσιμου προέδρου του Κολλεγίου, καθώς και του Λοχία Crocker, αξιωματικού του Αμερικάνικου Ναυτικού:

«Στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, Αμερικανοί ναύτες πού ήταν σκοποί cavco στη στέγη του Κολλεγίου ειδοποίησαν τον αρχηγό τους ότι Τούρκοι στρατιώτες λεηλατούσαν το οίκημα της Αμερικανικής παροικίας πού ήταν ιδιοκτησία του Κολλεγίου.
 Γι αυτό ο αρχηγός τους και ο αιδέσιμος κληρικός μπήκαν στο αυτοκίνητο του Κολλεγίου πού έφε­ρε την Αμερικανική σημαία και πήγαν στο οίκημα της παροικίας. Είπαν στους Τούρκους στρατιώτες ότι αυτό πού λεηλατούσαν ήταν Αμερικανική περιουσία και τους ρώτησαν γιατί το έκαμναν αυτό.
 Ο ίδιος κληρικός τους εξήγη­σε ακόμα ότι το οίκημα ήταν της Αμερικανικής Παροικίας και εξυπηρετούσε τόσο τους Χριστιανούς όσο και τους Τούρκους. Οι Τούρκοι στρατιώτες συνέλαβαν τους δυο άνδρες τους πήραν τα φορέματα τους, τα χρήματα, τα πα­πούτσια, τις κάλτσες και ότι άλλο είχαν πού είχε κάποια αξία και τους χτύπησαν και τους δυο με ένα ρόπαλο μή­κους πέντε ποδιών και πάχους τριών ιντσών.
 Ο Λοχίας Crocker ήταν ο Αξιωματικός πού έδειραν. Ο ίδιος μετέφερε αργότερα το ρόπαλο στο Κολλέγιο. Προτού να του βγάλουν τα φορέματα του, έβγαλε από δική του πρωτοβουλία το περίστροφο του, το έδειξε στους Τούρκους και τους είπε ότι δεν είχε έρθει για να τους χτυπήσει. 
Οι Τούρκοι χτύπησαν άσχημα και τους δυο άνδρες και τους χώρισαν τον έναν απ' τον άλλο, ούτως ώστε δεν μπορούσαν να βοηθήσουν ο ένας τον άλλο. Τους χτύπησαν με τον υποκόπανο των τουφεκιών τους και με το μεγάλο ρόπαλο πού ανέφερα παραπάνω. 
Ύστερα ζήτησαν απ' το Δ/ρα Mac Lachlan να τους παραδώσει τους ναύτες πού φύλαγαν το κολλέγιο του. Εκείνος είπε ότι δεν ήταν στρατιωτικός και δεν ασκούσε έλεγχο επάνω στους ναύτες, τους οποίους είχε στείλει η Αμερικανική Κυβέρνηση για να προστατεύσουν την Αμερικανική ακίνητη περιουσία και τους πρό­σφυγες πού ήταν μέσα σ' αυτή. 
Τον χτύπησαν στο κεφάλι και σε διάφορα μέλη του σώματος του, του έσπασαν το μεγάλο δάκτυλο του δεξιού του ποδιού και διαρκώς τον τρυπούσαν με τη λόγχη από πίσω για να τρέξει, πράγμα πού εκείνος αρνήθηκε να κάνει γιατί ήξερε πώς θα τον πυροβολούσαν από πίσω αν το έκαμνε. 
Αυτό, πού κατά τη γνώμη του έσωσε τη ζωή του, ήταν το ότι διατήρησε την ψυχραιμία, του σε όλη τη διάρκεια της περιπέτειας του, λέγοντας ότι μπορούσαν να τον σκοτώσουν αν ήθελαν, αλλά ότι επιθυμούσε να τους εξηγήσει γιατί ήταν εκεί και γιατί τους ζητούσε να παύσουν να λεηλατούν την Αμερικανική περιουσία. 
Ένας απ' τους στρατιώτες έτεινε τη λόγ­χη του για να τον λογχίσει και ο κληρικός άπλωσε το χέρι του για να την πιάσει και κόπηκε στην παλάμη του. Ό­ταν ο στρατιώτης τραβήχτηκε προς τα πίσω για να του δώσει κι άλλο χτύπημα με τη λόγχη, η λόγχη έμεινε στο χέρι του ιερωμένου. 
Όλο αυτό το διάστημα ήταν ολόγυμνος. Ύστερα του αχρήστευσαν το αριστερό πόδι, σπάζο­ντας τους τένοντας από πίσω απ το γόνυ του και τότε εκείνος έπεσε χάμω. Σ' όλη τη διάρκεια της περιπέτειας του προσπαθούσε να προφυλάξει τα πόδια του και απέφυγε τα χτυπήματα στο κεφάλι του βάζοντας τα χέρια του από πάνω. Πολλές φορές στάθηκαν όρθιοι αντίκρυ του σε απόσταση λίγων γιαρδών και απείλησαν να τον πυροβολή­σουν.

«Σ' αυτό το διάστημα ένας απ' τους Τούρκους μαθητές του Κολλεγίου, πού είχε ιδεί όλη την περιπέτεια απ' το Κολλέγιο, έτρεξε προς τα εκεί. Όταν οι στρατιώτες σκόπευαν εναντίον του κληρικού, ρίχθηκε μπροστά στις κάννες των τουφεκιών και ικέτευσε τους άνδρες να μη τον σκοτώσουν γιατί ήταν καλός άνθρωπος. Αυτοί τότε τον κατηγόρησαν ότι ήταν άπιστος, εκείνος όμως ορκίσθηκε πώς ήταν πιστός Μουσουλμάνος και είχε την εικόνα του Κεμάλ επάνω στο μπράτσο του και ότι φορούσε επίσης φέσι. Ο Crocker είχε δώσει διαταγή στους άνδρες του πού ήταν επάνω στη στέγη του Κολλεγίου να μη πυροβολήσουν ούτε να χρησιμοποιήσουν τα πολυβόλα τους. Δυο απ' τους ναύτες όρμησαν για να βοηθήσουν όταν είδαν τι συνέβαινε. 
Ο Crocker τους διέταξε να σταματήσουν για να σωθεί η ζωή του Δ/ρος Mac Lachlan και η δική του. Οι Τούρκοι έστησαν όρθιο τον Δ/ρα Mac Lachlan μπροστά σ' ένα τοίχο και ήταν έτοιμοι να τον πυροβολήσουν, οπότε την τελευταία στιγμή, παρουσιάσθηκε ένας νέος Τούρκος αξιωματικός επάνω σ' ένα άλογο και τους διέταξε να μην το κάμουν».

«Εκείνοι αμέσως υπάκουσαν και απομακρύνθηκαν αποδεικνύοντας με την άμεση υπακοή τους ότι ήταν τα­κτικοί στρατιώτες με πολύ καλή πειθαρχία».

Ένας άλλος αυτόπτης μάρτυρας της σκηνής μου έδωκε τις έξης πληροφορίες σχετικά με τις λεπτομέρειες της επιθέσεως εναντίον του Δ/ρος Mac Lachlan και του Λοχίου Crocker:

«Όταν οι ναύτες πού ήταν στο κεντρικό οίκημα του Κολλεγίου είδαν τη δύσκολη θέση του αρχηγού τους και ότι κινδύνευε να κακοποιηθεί έτρεξαν για να τον σώσουν. Ο Sergeant Crocker άπλωσε τα χέρια του και τους έκα­με νεύμα να υποχωρήσουν, λέγοντας: «Γυρίστε! Γυρίστε! Μην πυροβολείτε! Γυρίστε!».

«Οι ναύτες συμμορφώθηκαν και αφού διέτρεξαν ένα διάστημα υποχωρώντας, εκείνος τους έδωσε το παράγ­γελμα: «Μεταβολή και τροχάδην!».

«Εκείνοι υπάκουσαν και τότε οι Τούρκοι στρατιώτες άρχισαν ένα ζωηρό τουφεκίδι εναντίον των ναυτών πού έτρεχαν και οι πυροβολισμοί ήταν τόσο γρήγοροι και συνεχείς, ώστε μου θύμιζαν πολυβολισμό. Ευτυχώς κανένας απ' τους Αμερικανούς δεν πληγώθηκε».

Η εξής λεηλασία Αμερικανικής περιουσίας έγινε στο χωριό Παράδεισος όπως μου περιέγραψε μια Αμερικανίς κυρία πού είχε σύνδεσμο με το Κολλέγιο:

«Τον Σεπτέμβριο του 1922 κάθε Αμερικανικό σπίτι στον Παράδεισο είχε μια Αμερικανική σημαία στην πρό­σοψη και μια στην οπίσθια πλευρά, όλα όμως παραβιάσθηκαν εκτός από δυο.

«Αργότερα, ενώ ο αρχηγός του Τούρκικου στρατού πού είχε εγκατασταθεί στο σπίτι του Προέδρου του Κολλεγίου έτρωγε εκεί, η δε στρατιωτική του μουσική έπαιζε στο γήπεδο του Κολλεγίου, οι Τούρκοι λεηλάτησαν το σπίτι του Διευθυντού του Κολλεγίου πού είναι δεξιά απ' το γήπεδο».

Εν τω μεταξύ μέσα στη Σμύρνη την ίδια ώρα, το κυνηγητό και οι σκοτωμοί των Αρμενίων ανδρών είτε με σφάξιμο, είτε με άγριο ξυλοκόπημα, είτε με την απαγωγή κατά ομάδες στην εξοχή και με τουφεκισμό, προξένησαν αφάνταστο πανικό. Δεν υπήρχε κανένας τρόπος σωτηρίας. Τα πολεμικά των Μεγάλων Δυνάμεων, περιλαμβανο­μένης και της Αμερικής, δεν μπορούσαν να επέμβουν για διάφορους λόγους και υπήρχαν περιπτώσεις προσώπων πού είχαν φθάσει σ' αυτά και στάλθηκαν πίσω στην παραλία.

Στο ανθρωποκυνηγητό αυτό έπαιρναν τώρα μέρος και αποσπάσματα του Τούρκικου στρατού. Οι Αρμένιοι εξαφανίσθηκαν γρήγορα απ' τους δρόμους, είτε γιατί τους είχαν σκοτώσει, είτε γιατί είχαν κρυφτεί. Είχε βγει μια προκήρυξη ότι οποιοσδήποτε έκρυβε έναν Αρμένιο στο σπίτι του, θα παραπεμπόταν στο Στρατοδικείο — ένα δι­καστήριο πού δικαιολογημένα το έτρεμαν όλοι. Ένα παράδειγμα θα δείξει πόσο μεγάλο τρόμο ενέπνευσε στις καρ­διές όλων — ακόμη και των ξένων υπηκόων:

Ένας σημαίνων Ολλανδός υπήκοος διηγήθηκε το εξής περιστατικό το οποίο είδε ο ίδιος απ' το κατάστρωμα της μικρής ιδιωτικής θαλαμηγού του:

«Επάνω προς το Κορδελιό (προάστιο της Σμύρνης) είδα ένα ζευγάρι να προχωρεί με δυσκολία μέσα στη θά­λασσα. Ήταν ένα αξιοπρεπές και χαριτωμένο ζευγάρι και ο άνδρας είχε στην αγκαλιά του ένα μικρό παιδάκι. 
Ενώ προχωρούσαν τσαλαβουτώντας όλο και βαθύτερα μέσα στο νερό, ωσότου αυτό έφτανε μέχρι τους ώμους των, ξαφνικά διαπίστωσα ότι θα πνιγόντουσαν. Γι αυτό πήγα βιαστικά κοντά τους με μια βάρκα και αφού τους υποσχέ­θηκα ότι θα έκαμνα ότι μπορούσα για να τους σώσω, κατόρθωσα να τους βγάλω στην παραλία.
 Μου εξήγησαν ότι ήταν Αρμένιοι και επειδή ήξεραν πώς ο άνδρας θα σκοτωνόταν σίγουρα και η γυναίκα πού ήταν όμορφη και νέα η θα βιαζόταν η θα μεταφερόταν σε χαρέμι και το παιδί τους θα αφηνόταν να πεθάνει, είχαν αποφασίσει να πνίγουν όλοι μαζί. 
Τους πήγα σε διάφορα μέρη και προσπάθησα να τους βάλω μέσα, χωρίς να κατορθώσω τίποτε. Στο τέλος τους οδήγησα σε ένα μεγάλο σχολείο του οποίου το οίκημα και ο κήπος ήταν γεμάτα από κόσμο, χτύ­πησα το κουδούνι και όταν ήρθε μια αδελφή στην πόρτα, της εξήγησα την κατάσταση. Όταν εκείνη άκουσε πώς ήταν Αρμένιοι, έκλεισε, την πόρτα. Τότε έφυγα αφήνοντας τους να κάθονται στα σκαλιά του σχολείου.» Και εκεί θα τους αφήσαμε κι εμείς με την ελπίδα ότι σώθηκαν με ένα θαύμα, πράγμα πολύ απίθανο.
 Το περιστατικό αυτό δεν το διηγήθηκα για να κατηγορήσω το προσωπικό του ξένου σχολείου. Σκέπτονταν, ότι, εάν δέχονταν μέσα ένα ζευγάρι Αρμενίων θα έβαζαν σε κίνδυνο την ασφάλεια των εκατοντάδων ανθρώπων, τους οποίους προστάτευαν και οι περισσότεροι απ' τους οποίους ήταν της ίδιας θρησκείας με αυτούς και επομένως είχαν ιδιαίτερη ευθύνη γι αυτούς.

Όταν όλοι οι Αρμένιοι είχαν εξαφανισθεί απ' τους δρόμους θα υπέθετε κανείς ότι οι άνδρες πού είχαν διαφύγει είχαν βρει καταφύγιο στην δική τους συνοικία, ένα καλοχτισμένο και εξευρωπαϊσμένο τμήμα της πόλεως μέσα σε καλά καθορισμένα όρια. Προτού να διηγηθούμε το τι συνέβη έπειτα, πρέπει να εξηγήσουμε ότι τους στρατιώτες τους βοηθούσαν στη σύλληψη των Αρμενίων μέσα στους δρόμους ντόπιοι κατάσκοποι, πού τους συνόδευαν και υπεδείκνυαν τα θύματα. 
Δεν μπορούσα ν' αναγνωρίσω την εθνικότητα των ελεεινών και αισχρών αυτών ερπετών, των κατασκόπων. Μερικοί μου είπαν ότι ήταν Εβραίοι, δεν έχω όμως καμμιά απόδειξη γι' αυτόν τον ισχυρισμό. Βέβαια πολλοί απ' τους πληροφοριοδότες ήταν Τούρκοι και είναι δυνατό να ήταν όλοι απ' αυτήν την Φυλή, όπως ήταν φυσικό να βοηθούν το στρατό τους.

Όταν το κυνηγητό των Αρμενίων μέσα στους δρόμους της Σμύρνης δεν απέδιδε πια παρά πενιχρά αποτελέ­σματα, η περιοχή τους αποκλείσθηκε για όλους εκτός των Τούρκων, με στρατιώτες πού φρουρούσαν στις εισόδους των οδών και ύστερα η σφαγή και η λεηλασία γίνονταν ποια μεθοδικά. Δεν αποπειράθηκα να μπω στην Αρμενικήσυνοικία, αλλά με πληροφόρησαν επανειλημμένα άνθρωποι με τους οποίους είχα επαφή ότι δεν επιτρεπόταν να μπει κανείς εκεί. 
Αμερικανοί πού έμεναν στη συνοικία εκείνη και κοίταζαν απ' τα παράθυρα των σπιτιών τους, διηγήθηκαν, ότι δεν είχε διαφύγει τη λεηλασία ούτε ένα σπίτι σε όση απόσταση μπορούσαν να ιδούν. 
Όλα παρα­βιάσθηκαν, λεηλατήθηκαν, τα έπιπλα έγιναν κομμάτια και πετάχτηκαν στους δρόμους. Το τι συνέβη στους ένοι­κους των σπιτιών μπορεί εύκολα να το φανταστεί κανείς. Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς τις οικογένειες εκεί­νες, να κάθονται ζαρωμένοι στα σπίτια τους μαζί με τις γυναίκες τους, τις κόρες τους και τα μωρά τους περιμένο­ντας ν' ακούσουν τον κρότο ενός υποκόπανου τουφεκιού στις πόρτες τους.

GEORGE HORTON 

 Προξένου και Γενικού Προξένου των Ήνωμ. Πολιτειών στην Εγγύς Ανατολή επί τριάντα χρόνια.