Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΒΑΣΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ (Μάιος 1919)

Γύρισα στη Σμύρνη στα 1919 λίγον καιρό μετά την απόβαση του Ελληνικού στρατού στην πόλη αυτή. Επει­δή το Τουρκικό σχέδιο εξοντώσεως είχε τεθεί σε πλήρη εφαρμογή πριν απ' την άφιξη των Ελληνικών στρατευμά­των, οι Έλληνες χωρικοί είχαν διωχθεί απ' όλη την περιφέρεια με εξαίρεση, μόνο της ίδιας της πόλεως, και πολλοί κάτοικοι είχαν εξαφανιστεί όπως είχαν καταστραφεί και τ' αγροκτήματα τους και τα χωριά τους. Είχαν διασκορπι­στεί μέσα στα Ελληνικά νησιά, καθώς και στην ηπειρωτική Ελλάδα και στη Θεσ/νίκη όπου η Ελληνική κυβέρνηση είχε κατασκευάσει παραπήγματα για τη στέγαση τους και είχε λάβει χώρα ένας σημαντικός εποικισμός από αυ­τούς.

Πολλά έχουν λεχθεί για ωμότητες και σφαγές πού διέπραξαν τα Ελληνικά στρατεύματα κατά την απόβαση τους στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919. Στην πραγματικότητα τα συμβάντα πού έλαβαν χώρα την ημέρα της αποβάσεως και τις λίγες μέρες πού ακολούθησαν, έχουν μεγαλοποιηθεί ωσότου μεταφέρθηκαν στην δημόσια γνώμη σε πολύ μεγαλύτερες αναλογίες από ότι είχε γίνει με την προσχεδιασμένη εξόντωση ολοκλήρων εθνών απ' τους Τούρκους και δεν φαίνεται να έχει δοθεί καμιά προσοχή στην ταχεία εξάλειψη των ταραχών απ' τις Ελληνικές αρχές και στην άμεση τιμωρία των κυριοτέρων δραστών, μερικών απ' τους οποίους και με θάνατο.

Τα σχετικά συμβάντα όπως μετεδόθησαν από Αμερικανούς Ιεραποστόλους, επιχειρηματίες και άλλα αμφιβόλου αξιοπιστίας άτομα, έχουν ως έξης: Το βράδυ της προτεραίας της αποβάσεως έλαβε χώρα μια συγκέντρωση των ναυτικών διοικητών και όπως ανακοίνωσε ένας απ' αυτούς πού έλαβαν μέρος στη συγκέντρωση, έγινε συζήτη­ση σχετικά με το σχέδιο, βάσει του οποίου έπρεπε να εκτελεστεί η επιχείρηση αυτή.

 Εκείνος πού έδωσε τις πληρο­φορίες μου δήλωσε ότι ο Αμερικανός ναυτικός διοικητής ήταν της γνώμης ότι έπρεπε να συνεργασθούν με τους Έλληνες στην αστυνόμευση των διαφόρων τομέων της πόλεως δια του ναυτικού των συμμάχων, αλλ' ότι ο Άγγλος υποστήριξε την γνώμη ν' αφήσουν τους Έλληνες «να κάμουν μόνοι τους τη δουλειά όλη». Η πληροφορία αυτή μου εδόθη από δεύτερο χέρι και η ακρίβεια της δεν μπορεί να εξακριβωθεί ασφαλώς, φαίνεται όμως πιθανή.

Όπως κι αν έχει το πράγμα, η συμβουλή πού αποδίδεται στον Αμερικανό ήταν ορθή από πρακτική άποψη, δεν μπορούσε όμως να εφαρμοστεί για προφανείς λόγους. Δεν μπορούσαμε να αποβιβασθούμε γιατί είμαστε, όπως συνήθως συνέβαινε, «παρατηρηταί» και υπήρχε μια τόσο ισχυρή αντιζηλία μεταξύ των συμμάχων σχετικά με τη Μικρά Ασία, ώστε δεν ημπορούσαν να βγουν στην ακτή είτε μαζί, είτε χωριστά. Αυτό ήταν η πρώτη ένδειξη ελ­λείψεως επαρκούς βοηθείας πού τελικά επέφερε την Ελληνική συμφορά και την καταστροφή της Σμύρνης.

Γι αυτό ολόκληρη η ευθύνη επιρρίφθηκε στους Έλληνες, οι οποίοι είχαν αποβιβαστεί ανάμεσα σε πληθυσμό, ιδιαίτερα όσον αφορά τους Τούρκους, πού είχε προσβληθεί απ' τον ερχομό τους περισσότερο από όσο θα προ­σβάλλονταν οι λευκοί πολίτες του Mobile, εάν είχε δοθεί η εντολή γι αυτό σε στρατεύματα Νέγρων. Για τους Τούρκους ο Έλληνας δεν είναι μόνο ένας «άπιστος σκύλος», αλλά και ο άλλοτε σκλάβος.

Την ώρα πού οι Έλληνες προχωρούσαν στη διεύθυνση του Konak δηλ. του Διοικητηρίου πού ήταν στην Τουρκική συνοικία, πυροβολήθηκαν από κρυψώνες. Όπως με πληροφόρησαν πολυάριθμοι αυτόπτες μάρτυρες, όχι Σμυρναίοι, οι πυροβολισμοί είχαν εξελιχθεί σε καταιγισμό πυρός.

Ο Υγιεινολόγος του Αμερικανικού Νοσοκομείου πού βρισκόταν στην περιοχή του Διοικητηρίου μου διηγή­θηκε το έξης περιστατικό: Μόλις άκουσε τους πυροβολισμούς, βγήκε τρέχοντας στην αυλή του Νοσοκομείου, για­τί φοβήθηκε, ότι, αν οι πυροβολισμοί προέρχονταν απ' εκεί, θα ήταν δυνατό να προκαλέσουν αντίστοιχα πυρά απ' τους Έλληνες. Είδε τότε έναν Τούρκο επάνω σ' ένα δένδρο της αυλής του Νοσοκομείου πού είχε στα χέρια του ένα τουφέκι. Τον σημάδεψε με ένα περίστροφο και του είπε να κατέβει κάτω. Ο Τούρκος υπάκουσε. Αυτός πού μου έδωσε την παραπάνω πληροφορία ήταν Αμερικανός πολίτης όχι Ελληνικής ή Αρμενικής καταγωγής.

Οι Έλληνες συνέλαβαν μερικούς αιχμαλώτους, τους οποίους έβαλαν να βαδίσουν κατά μήκος της παραλίας, ώστε να φαίνονται απ' τα πολεμικά των Συμμάχων και των Αμερικανών, και τους ανάγκασαν να σηκώσουν προς τα επάνω τα χέρια τους. Μερικοί είπαν ότι οι Έλληνες στρατιώτες χτύπησαν με τις λόγχες τους μερικούς απ' τους αιχμαλώτους των πράγμα πού έβλεπαν οι άνθρωποι πού ήταν μέσα στα σπίτια και επάνω στα πλοία. Δεν έγινε σφαγή με την έννοια του γενικού σκοτωμού αιχμαλώτων, αλλά κάτι λίγοι εσκότωσαν μερικούς με τον τρόπο πού είπαμε. Η πράξη αυτή είναι βέβαια δολοφονική, αξιόμεμπτη και βλακώδης και στους Έλληνες απόκειται να την δικαιολογήσουν όπως μπορούν.

Μέσα στην πόλη έλαβε χώρα κάποια ανταρσία κάτι σαν οχλαγωγία και σκοτώθηκαν κάπως περισσότεροι Τούρκοι. Αμερικανοί πού ήταν παρόντες έκαμαν διάφορους υπολογισμούς σχετικά με τον αριθμό των σκοτωμένων πού αναβιβάζονται από 50 μέχρι 300 ψυχές. Ο δεύτερος αριθμός είναι υπερβολικός. Έγινε επίσης και σημαντική λεηλασία και μέσα στη Σμύρνη και στις γύρω περιοχές.

Μιλώντας για το ζήτημα αυτό σ' ένα φυλλάδιο με τον τίτλο «Οι Μεγάλες Δυνάμεις και οι Χριστιανοί της Α­νατολής» ο William Pember Reeves λέγει:

«Σχετικά με τα άτομα πού σκοτώθηκαν στη Σμύρνη, αυτά ήσαν Τούρκοι και ανήρχοντο, όπως μου διηγήθηκαν, σε εξήντα εξ, πού σκοτώθηκαν εν μέρει από Έλληνες στρατιώτες, εν μέρει απ' τον όχλο της πόλεως. Σκοτώ­θηκαν επίσης και καμιά εκατοστή από άλλες εθνικότητες. Οι πρωτουργοί των σκοτωμών αυτών εκτελέσθηκαν απ' τις Ελληνικές Αρχές, πληρώθηκαν δε και αποζημιώσεις στις οικογένειες των θυμάτων».

Από που είχε τις πληροφορίες του ο κ. Reeves μου είναι άγνωστο, αλλά αυτές συμπίπτουν με όσα μου είπαν Αμερικανοί πού ήσαν παρόντες και τους οποίους είδα λίγον καιρό μετά την απόβαση των Ελληνικών στρατευμά­των. Ήμουν όμως και εγώ παρών στη Σμύρνη όταν οι πρωτουργοί των ταραχών της 2ας Μαΐου καταδικάσθηκαν και εκτελέσθηκαν.

Τότε ήταν πού ο Έλλην Γενικός Διοικητής ανακοίνωσε την σχετική απόφαση του και έδειξε την ικανότητα πού χαρακτήριζε όλη του τη Διοίκηση στη Σμύρνη. Κατέστειλε εντελώς τις ταραχές σε ελάχιστο διάστημα και τι­μώρησε αυστηρά τους κακοποιούς. Τρεις απ' τους αρχηγούς των ταραξιών, Έλληνες, μεταφέρθηκαν σε μια πλα­τεία δίπλα απ' τη σιδηροδρομική γραμμή πού συνδέει τη Σμύρνη με τον Μπουτζά, εκτελέσθηκαν δημοσία και θά­φτηκαν σε μέρος πού μπορούσαν να ιδούν τους τάφους των όλοι οι άνθρωποι πού περνούσαν μεταξύ του κέντρου παραθερισμού πού είπαμε και της κυρίας πόλεως. Οι τρεις αυτοί αρχηγοί των ταραξιών είχαν δικαστεί προηγουμέ­νως από ένα στρατοδικείο και η απόφαση εκτελέσθηκε αμέσως.

Και άλλοι πολλοί είχαν δικαστεί και καταδικάσθηκαν σε μικρότερες ποινές. Ο λαός πληροφορήθηκε ότι οι Έλληνες πού θα διατάρασσαν την τάξη θα τιμωρούνταν αυστηρότερα απ' τους Τούρκους, αυτή δε η πολιτική ε­φαρμόστηκε καθ' όλη τη διάρκεια της Ελληνικής κατοχής και συνέβαλε πάρα πολύ στην έλλειψη δημοτικότητας του Γενικού Διοικητού μεταξύ του ντόπιου 'Ελληνικού πληθυσμού.

Αρ. Στεργιάδης -Υπατος Αρμοστης

Ο κ. Στεργιάδης, ο Έλλην Γενικός Διοικητής, έβγαλε διαταγή όλοι όσοι είχαν στην κατοχή τους προϊόντα λεηλασίας να τα αποδώσουν αμέσως, γιατί αλλιώτικα θα τιμωρούνταν βαρειά και όρισε ένα μεγάλο εμπορικό κατάστημα στην οδό Franque, όπου έπρεπε να παραδίδονται αυτά τα είδη και στην πραγματικότητα παραδόθηκαν όλα τα προϊόντα λαφυραγωγίας. Όλοι οι Τούρκοι πού ισχυρίζονταν ότι είχαν ληστευθεί προσεκλήθησαν να υποβά­λουν τα παράπονα τους στη Γενική Διοίκηση και τα παράπονα αυτά γίνονταν δεκτά με τόσο μικρή διερεύνηση, ώστε πολλοί Τούρκοι εκμεταλλεύτηκαν τεράστια την ευκαιρία και υπέβαλαν ψεύτικες η μεγαλοποιημένες απαιτή­σεις. 

Επί πλέον είχαν αποβιβαστεί πολλοί Έλληνες κτηματίες και εξέχοντες κάτοικοι μικρότερων πόλεων οι οποίοι επήγαν στην επαρχία κι εκεί φοβερίζοντας τους χωρικούς και προστατεύοντας τους Τούρκους συνέβαλαν σε μεγά­λο βαθμό στην αποκατάσταση της τάξεως, στις αγροτικές περιοχές.

Ανάμεσα σ' αυτούς διακρίθηκε κάποιος κ. Αδαμόπουλος, ιδιοκτήτης πολύ μεγάλης περιουσίας στο Ντεβελίκιοϊ, ένα χωριό πού βρίσκεται σε απόσταση 35 μιλίων απ' τη Σμύρνη, ο οποίος επήγε εκεί και ανάγκασε τους χωρι­κούς να επιστρέψουν πρόβατα και άλλα πράγματα απειλώντας με βαρεία τιμωρία κάθε Έλληνα πού θα πείραζε Τούρκους.

Υπήρχε επίσης και ένας δικηγόρος λεγόμενος Αθηνογένης πού καταπράυνε τους Έλληνες χωρικούς κατοίκους του Μπουτζά πού ήταν έτοιμοι να κάμουν ανταρσία με το να τους εξηγήσει την πραγματική σημασία της Ελληνι­κής αποβάσεως. Ο κ. Αθηνογένης επήγε στην Αμερική και έκαμε ενέργειες για την αυτονομία της Μικράς Ασίας και έκαμε πολύ καλή εντύπωση εκεί.

Σ' αυτούς πρέπει να προστεθεί και κάποια Κα Μπαλτατζή, σύζυγος ενός πού είχε γίνει Αμερικανός πολίτης, η οποία επισκέφθηκε ένα αγρόκτημα της κοντά στη Σμύρνη και εξασφάλισε την τάξη ανάμεσα στους χωρικούς. Πο­λύ γρήγορα αποκαταστάθηκε η ησυχία, αφ' ενός χάρις στην επίδραση των Ελλήνων καλής κοινωνικής τάξεως και αφ' ετέρου χάρις στα αυστηρά μέτρα πού έλαβε η Ελληνική πολιτική διοίκηση.

 Η αποκατάσταση αυτή της τάξεως αποτελούσε σχεδόν θαύμα όταν λάβει κανείς υπ' όψη τους διωγμούς πού είχαν υποστεί οι Έλληνες πριν από τόσο λίγο καιρό. Πολλοί απ' τους Έλληνες χωρικούς είχαν ληστευθεί και κακοποιηθεί απ' τους ίδιους Τούρκους με τους οποίους τώρα έπρεπε να συμβιούν ειρηνικά και αγαπημένα.

Το έξης περιστατικό είναι αρκετό για να δείξει ποιο ήταν εκείνο πού ήταν επώδυνο στην μνήμη των Χριστια­νών χωρικών: Ένας μικρός αγροκτηματίας με πολύ μεγάλη οικογένεια είχε σπείρει ένα χωράφι με φασόλια για τη διατροφή της συζύγου και των παιδιών του γιατί τα φασόλια αποτελούσαν ένα απ' τα κυριότερα είδη τροφής για τους ανθρώπους αυτούς. Ένας Τούρκος αξιωματικός έδεσε το άλογο του μέσα στο χωράφι αυτό και ο γεωργός τον παρακάλεσε αν ήταν δυνατόν να βάλει το άλογο του σ' ένα λιβάδι, όπου υπήρχε εξαίρετο χορτάρι για βοσκή. 

Η απάντηση ήταν ένα γερό μαστίγωμα εκ μέρους του αξιωματικού πού συνοδευόταν από υβριστικά και περιφρονητικά επίθετα μπροστά στην οικογένεια του γεωργού και στους άλλους χωρικούς. Αυτό είναι ένα απ' τα πιό ήπια πε­ριστατικά πού δείχνει τη γενική συμπεριφορά των Τούρκων απέναντι των Χριστιανών. Το ανέφερα γιατί υπέπεσε στην προσωπική μου αντίληψη και γιατί γνώριζα τον γεωργό πού ήταν πολύ αξιοπρεπής και αξιοσέβαστος άνθρω­πος.

Πολυάριθμοι Έλληνες είχαν υποστεί προσβολές και αδικίες πού ήταν πολύ δύσκολο να λησμονήσουν και πού κρυφόκαιγαν μέσα στις καρδιές τους. Απ' τον εξώστη του Προξενείου οπού βρισκόμουν, είδα μια μέρα έναν Τούρκο αμαξά να προσπερνά έναν Έλληνα συνάδελφο του και να τον χτυπά με το μαστίγιο του, πράγμα πού απο­τελούσε άνανδρη πράξη γιατί η αντίσταση εκ μέρους του Έλληνα θα είχε σαν αποτέλεσμα το θάνατο του και γιατί δεν υπήρχε κανείς στον οποίο θα μπορούσε να καταφύγει ο ίδιος για να βρει το δίκιο του.

 Σε πολλές περιπτώσεις οι Έλληνες πού έπαιρναν πρόβατα απ' τους Τούρκους προσπαθούσαν να πάρουν πίσω δικά τους πρόβατα πού τους είχαν αφαιρέσει εκείνοι.

Ένα απαίσιο συμβάν συνέβη σε ένα χωριό όχι μακριά απ' τη Σμύρνη και θα το εννοήσουν σ' αυτή τη χώρα (τις Ηνωμένες Πολιτείες) και ιδιαίτερα στις Νότιες Πολιτείες. Κάποιος ισχυρός Τούρκος είχε βιάσει πολλά κορί­τσια Χριστιανών και λίγο καιρό ύστερα απ' την Ελληνική απόβαση οι πατέρες και αδελφοί των κοριτσιών τον έ­πιασαν και τον κρέμασαν. Η αγνότητα των γυναικών τους αποτελεί ένα πολύ ευαίσθητο σημείο ανάμεσα στους Έλληνες.

Ο κ. Στεργιάδης, ο Έλλην Ανώτατος Αρμοστής η Γενικός Διοικητής ήταν ένας αξιοσημείωτος άνθρωπος από πολλές απόψεις. Ήταν Κρητικός, όπως και ο κ. Βενιζέλος, ο οποίος τον επέλεξε για το αξίωμα αυτό, δυσκολότερο του οποίου θα ήταν δύσκολο να φαντασθεί κανείς.

 Είχε πολύ βαθύ το αίσθημα της δικαιοσύνης και μια πολύ ανώ­τερη ιδέα του καθήκοντος και ζούσε σαν ερημίτης, χωρίς να δέχεται προσκλήσεις σε δεξιώσεις η να εμφανίζεται στην κοινωνία. Επιθυμούσε, όπως μου έλεγε, να μη δέχεται φιλοφρονήσεις και να μη δημιουργεί δεσμούς, έτσι ώστε να μπορεί να εφαρμόζει την ίδια δικαιοσύνη απέναντι όλων, ανεξάρτητα απ' την κοινωνική των τάξη. Πολύ γρήγορα είχε γίνει γνωστό ότι όταν εξέδιδε μια διαταγή εννοούσε χωρίς άλλο να την εφαρμόσουν όλοι.

Σε μια περίσταση παρευρέθηκα σε μια σπουδαία ιεροτελεστία πού έγινε στον Ελληνικό Μητροπολιτικό Ναό, στην οποία είχαν προσκληθεί οι αντιπρόσωποι των διαφόρων δυνάμεων καθώς και οι κυριότερες Ελληνικές Αρ­χές. 

Ο ανώτατος Αρμοστής είχε δώσει διαταγή η ιεροτελεστία να είναι αυστηρά θρησκευτική και χωρίς πολιτική χροιά. Δυστυχώς ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος, ο οποίος αργότερα δολοφονήθηκε απ' τους Τούρκους, ανακάτεψε λίγη πολιτική στο κήρυγμα του, πράγμα πού συνήθιζε πάρα πολύ να κάμει. Ο Στεργιάδης πού στεκόταν κοντά του τον διέκοψε λέγοντας: «Σάς είπα όμως πώς δεν επιθυμούσα τίποτε απ' αυτά».

Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος Καλαφάτης

Ο Μητροπολίτης κοκκίνισε, ξεροκατάπιε και διακόπτοντας απότομα τον λόγο του τελείωσε με το «Εν ονό­ματι του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος Αμήν» και κατέβηκε από το βήμα.

Ο Αρμοστής πήγαινε μια μέρα σε ένα χωριό της επαρχίας για να παραστεί στα εγκαίνια ενός σχολείου όταν ένας απ' τους συνοδούς του είπε: «Διηγούνται μερικές άσχημες ιστορίες για τον παπά εδώ πέρα. Ότι αρνήθηκε να τελέσει την κηδεία για το παιδί μιας φτωχής χήρας πού είχε πεθάνει, γιατί δεν είχε η μητέρα του τα χρήματα πού χρειάζονταν για την αμοιβή του και έτσι το παιδί θάφτηκε χωρίς να γίνει η εκκλησιαστική ιερουργία».

Ο Αρμοστής δεν απάντησε τίποτε σ' αυτά και δεν εξέφρασε τη γνώμη του. Όταν έφτασε στο χωριό πήγαν σε προϋπάντηση του μια επιτροπή απ' τον Δήμαρχο, τον ιερέα κλπ. Όταν του συνέστησαν τον ιερέα ο Αρμοστής του έδωσε ένα γερό μπάτσο στο πρόσωπο λέγοντας: «Παλιάνθρωπε! Δεν θέλω να σας ξέρω. Ντροπιάζετε την Εκκλη­σία και το Ελληνικόν Έθνος».

«Δεν είναι όμως εκείνος ο παπάς εξοχότατε» εξήγησαν οι παριστάμενοι. «Αυτός είναι καλός άνθρωπος. Τον άλλο τον διώξαμε».

«Δώστε του εκατό δραχμές για τους φτωχούς του», είπε τότε η εξοχότης του στον γραμματέα του και έτσι το επεισόδιο έληξε. Όπως κι αν έχει το πράγμα είχε εκδηλώσει πολύ δραστικά τη γνώμη του για το είδος του ανθρώ­που πού ήταν ο ένοχος ιερεύς.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ (Από τις 15 Μαΐου 1919 ως τις 9 Σεπτεμβρίου 1922)

Παρά τις πολλές δυσκολίες, οι Ελληνικές πολιτικές Αρχές κατά το μέτρο πού εκτεινόταν η επιρροή τους πέ­τυχαν να δώσουν στη Σμύρνη και σε ένα μεγάλο τμήμα του κατεχομένου εδάφους, την πιό ήσυχη, πολιτισμένη και προοδευτική διοίκηση πού υπήρχε εκεί σε όλη τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων. 

Ο κ. Στεργιάδης πού εξακο­λουθούσε μέχρι τέλους να εφαρμόζει την πολιτική του να τιμωρεί αυστηρά όλους τους παρανομούντας Ελληνικής καταγωγής, έχασε απ' αυτόν το λόγο την δημοτικότητα του στη Μικρά Ασία. Όταν έφυγε απ' τη Σμύρνη μετά την ήττα των Ελληνικών στρατευμάτων γιουχαΐστηκε απ' τον λαό της πόλεως πού δεν είχε προσφερθεί νομοταγώς να τον βοηθήσει. 

Ήταν πράγματι ένας μεγάλος άνδρας ο οποίος κατέβαλε μια υπέρτατη προσπάθεια για να εκπληρώ­σει ένα υπεράνθρωπο καθήκον και ο οποίος υποφέρει από τη δυσφήμηση πού συνοδεύει πάντοτε την αποτυχία.

Ιδού μερικές απ' τις πολιτιστικές μεταρρυθμίσεις πού η Ελληνική Διοίκηση είχε εισαγάγει στην περιοχή της Σμύρνης:

1. Διαρκούντος του πολέμου, κάτω απ' την Τουρκική κυριαρχία, η ηθική στάθμη των Χριστιανών κατοίκων όλων των εθνοτήτων είχε χειροτερέψει σε μεγάλο βαθμό. Ο Τούρκος δεν είχε κανένα σεβασμό η υπόληψη απένα­ντι των μη Μουσουλμάνων γυναικών, τις οποίες θεωρούσε σαν νόμιμη λεία του. Στη διάρκεια της εποχής εκείνης όλοι οι Αμερικανοί πού έμεναν στη Σμύρνη θα ενθυμούνται τα όργια, στα όποια εντρυφούσε ένας ανώτατος Τούρ­κος αξιωματούχος και οι φίλοι του και το παράδειγμα πού έδινε στην Ευρωπαϊκή παροικία μια επιφανής Αγγλολεβαντίνα κυρία πού είχε γίνει πασίγνωστη ερωμένη του και μπροστά στην κοινωνία. 

Η κυρία αυτή περηφα­νευόταν για τη θέση της και αργότερα δικαιολόγησε τη συμπεριφορά της λέγοντας πώς είχε δεχτεί τη θέση εκείνη για να μπορεί ν' ασκεί την επιρροή της για την πρόληψη διωγμών και πώς θα 'πρεπε να στηθεί ένα μνημείο προς τιμήν της.

Με μια απ' τις πρώτες συνομιλίες πού είχα με τον κ. Στεργιάδη μετά την άφιξη του, ο Γενικός διοικητής μου είπε ότι οι Χριστιανοί είχαν διαφθαρεί απ' τους Τούρκους και είχαν χάσει τον αυτοσεβασμό και την ηθικότητα τους και ότι είχαν ανάγκη από μια αφύπνιση της εθνικής τους περηφάνειας και των θρησκευτικών τους ενστίκτων.

1.  Μια απ' τις πρώτες του ενέργειες ήταν να καταργήσει τους «οίκους ανοχής» πού βρίσκονταν σε κεντρικές περιοχές της πόλεως και στο ζήτημα αυτό αντιμετώπισε την αποφασιστική αντίδραση διαφόρων ξένων προξένων, των οποίων υπήκοοι διηύθυναν τα «σπίτια» αυτά πού αποτελούσαν ιδιοκτησία των.

 Επειδή δεν μπορούσε να επι­βάλλει την εφαρμογή μιας διαταγής του έναντι ενός Ευρωπαίου υπηκόου, έβαλε να σταθμεύουν χωροφύλακες α­πέναντι των καταστημάτων πού είπαμε παραπάνω και να σημειώνουν τα ονόματα και τις διευθύνσεις όλων των ατόμων πού εσύχναζαν σ' αυτά και έτσι περιορίστηκε τόσο πολύ η πελατεία τους, ώστε αναγκάσθηκαν να κλεί­σουν.

Ο μπακαράς και άλλα είδη χαρτοπαιγνίου με μεγάλα ποσά είχαν καταντήσει μια πολύ μεγάλη συμφορά στη Σμύρνη, γιατί είχε σαν αποτέλεσμα την καταστροφή πολλών ανθρώπων, ακόμα δε και αυτοκτονιών. Ο κ. Στεργιάδης απαγόρευσε το χαρτοπαίγνιο στις λέσχες και στα ιδιωτικά σπίτια μόλις λάμβανε γνώση ότι γινόταν εκεί αυτό το πράγμα.

2.  Η Ελληνική Διοίκηση υποστήριζε και βοηθούσε με κάθε τρόπο εκπαιδευτικά ιδρύματα. Η υποστήριξη και η ενθάρρυνση των Αμερικανικών εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων θα τονισθεί αργότερα. Πρέπει όμως ιδιαίτερα να επαινεθεί για τα μέτρα πού είχε πάρει με δαπάνη του Ελληνικού Δημοσίου για τη συντήρηση και τη βελτίωση των Τουρκικών σχολείων. Εξακολούθησε τη λειτουργία των Μουσουλμανικών Γυμνασίων με έξοδα της, γιατί οι φόροι πού ήταν προορισμένοι για τη συντήρηση τους εισπράττονταν απ' το Οθωμανικό Δημό­σιο Χρέος σαν εγγύηση ενός δανείου πού είχε συνάψει η Οθωμανική Κυβέρνηση.

Η Ελληνική Διοίκηση υποστήριζε με κεφάλαια εκ του Ταμείου της δύο Μουσουλμανικά Γυμνάσια στη Σμύρ­νη, δυο στη Μαγνησία και στο Οδεμίσι και δυο σεμινάρια στις επαρχίες πληρώνοντας γι' αυτά εβδομήντα χιλιάδες τούρκικες λίρες. Διατήρησε σε ισχύ το Τούρκικο σύστημα στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, διορίζουσα προκρίτους Μουσουλμάνους στα διάφορα χωριά για να εποπτεύουν στην εφαρμογή του. 

Διατήρησε ένα Πολυτεχνείο στη Σμύρνη στο όποιο εκπαιδεύονταν και συντηρούνταν διακόσια δέκα άπορα παιδιά Μουσουλμάνων και πλήρωνε γι' αυτό τριάντα εξ χιλιάδες τουρκικές λίρες το χρόνο.

Εκτός απ' αυτά η Ελληνική Διοίκηση βοηθούσε ειδικά τα Αμερικανικά ιδρύματα και σχολεία πού λειτουρ­γούσαν στην Τουρκική συνοικία και για παιδιά Τούρκων.

3.  Η Ελληνική Διοίκηση κατέβαλε σοβαρή και επιτυχή προσπάθεια για την οργάνωση υγειονομικής υπηρεσί­ας, για την κατάρτιση στατιστικών, την βελτίωση των υγειονομικών συνθηκών και την καταπολέμηση επιδημιών και μεταδοτικών ασθενειών π. χ. της ελονοσίας, της συφιλίδος κλπ.

Ιδρύθη μικροβιολογικό εργαστήριο για τη διάγνωση μεταδοτικών νόσων πού εξοπλίσθηκε και με υγειονομικά αυτοκίνητα, τα οποία μετέφεραν τους ασθενείς από μεγάλες αποστάσεις και με μικρά αμάξια για τη μεταφορά μο­λυσμένων ειδών και φορητών συσκευών για την επιτόπια απολύμανση.

 Μόνο για την περιγραφή του έργου αυτής της υπηρεσίας πού είχε οργανωθεί σε μεγάλη κλίμακα και είχε εφοδιαστεί με άφθονα μέσα, σε χρήματα και σε υ­λικό, θα χρειαζόταν ένα φυλλάδιο αρκετά μεγάλο. Αποτέλεσμα των μέτρων αυτών ήταν ότι ετέθησαν υπό έλεγχο στην κατεχόμενη ζώνη η πανούκλα, ο εξανθηματικός τύφος και η ευλογιά και εξαλείφθηκαν σαν επιδημικές ασθέ­νειες. Περιττό να πούμε ότι συστηματικός πόλεμος είχε διεξαχθεί εναντίον της ψείρας και των αρουραίων.

Ένα Ινστιτούτο Παστέρ είχε ιδρυθεί στη Σμύρνη απ' τους Έλληνες στις 18 Αυγούστου 1919 κάτω απ' τη διεύ­θυνση ενός ειδικού, πού εργαζόταν με την συνεργασία ενός επιτελείου εμπειρογνωμόνων. Στο Ινστιτούτο αυτό βρήκαν περίθαλψη στη διάρκεια των δύο πρώτων μηνών της λειτουργίας του επάνω από δυόμιση χιλιάδες παθό­ντες πού τους είχαν δαγκώσει σκύλοι, τσακάλια , λύκοι και απ' αυτούς πέθαναν μόνο τέσσερις. Η περίθαλψη σ' αυτό το ίδρυμα γινόταν δωρεάν. 

Προηγουμένως οι παθόντες ήταν αναγκασμένοι να ταξιδέψουν στην Κωνσταντι­νούπολη η στην Αθήνα, και κείνοι πού δεν μπορούσαν να βρουν τα λεφτά πού χρειάζονταν για το ταξίδι αυτό πέ­θαιναν. Εγώ ο ίδιος είχα βοηθήσει φτωχούς Τούρκους πού ήταν τρελοί απ' τον φόβο να κάνουν το ταξίδι για την Κωνσταντινούπολη για να υποβληθούν σε θεραπεία.

Ένα τμήμα του Πανεπιστημίου Σμύρνης πού είχε ιδρυθεί απ' την Ελληνική Διοίκηση ήταν το Ίδρυμα Υγιεινής πού αποτελείτο από δύο τμήματα, το ένα της Υγιεινής και το άλλο της Βακτηριολογίας. Το ίδρυμα αυτό ήταν έτοι­μο να λειτουργήσει όταν οι Τούρκοι έκαψαν τη Σμύρνη και είχε στη διάθεση του εγκαταστάσεις παρόμοιες προς εκείνες των μεγάλων Πανεπιστημίων της Ευρώπης, καθώς και μια καλή βιβλιοθήκη και πλήρη εξοπλισμό σε εργα­λεία.

 Ουδέποτε θα του έλειπαν χρήματα η βοήθεια και θα ήταν στην υπηρεσία όλων των τάξεων, ανεξάρτητα από το δόγμα η τη φυλή στην οποία θ' ανήκαν.

Παρακάτω εκθέτουμε το πρόγραμμα πού είχε ετοιμαστεί για να τεθεί σε εφαρμογή:

Δωρεάν εξετάσεις βακτηριολογικές, υγιεινολογικές και βιομηχανικές για όλες τις τάξεις της κοινωνίας.

Η παρασκευή και δωρεάν διανομή όλων των θεραπευτικών και διαγνωστικών εμβολίων, ορρών, αντιτοξινών, αντιγονοκόκκου κλπ.

Η εξυγίανση της πόλεως σ' εκτεταμένη κλίμακα, (αποχετευτικό δίκτυο, υδραγωγεία, δρόμοι κλπ.).

Υγειονομικά έργα για την καταπολέμηση της ελονοσίας, την αποξήρανση ελών κλπ.

Η καταπολέμηση του τραχώματος.

Η καταπολέμηση της φθίσεως σε μεγάλη κλίμακα (φαρμακεία, άσυλα, αναρρωτήρια, ειδικά νοσοκομεία, α­πολύμανση σπιτιών κλπ.).

Για τα βρέφη: Φαρμακεία απόρων, gouttes de lait, creches, άσυλα για τα έκθετα κλπ.

Για παιδιά: Διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύματα.

Για μητέρες: Παρακολούθηση των εγκύων γυναικών.

Εκπαίδευση και εξάσκηση ιατρών για την ίδρυση υπηρεσίας δημοσίας Υγιεινής.

Εκπαίδευση μαιών και νοσοκόμων.

Οργάνωση ειδικής ιατρικής στατιστικής υπηρεσίας.

4.  Οικονομική βοήθεια σε μεγάλη κλίμακα παρεχόταν (π.χ. διανομή αλεύρου, ιματισμού κλπ.) σε πρόσφυγες πού είχαν δημιουργηθεί απ' τις επιδρομές των Κεμαλικών στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας κι απ' την καταστροφή στα 1919 των πόλεων Αϊδινίου και Ναζλί. Ανάμεσα σ' αυτούς πού βοηθούνταν υπήρχαν και χιλιάδες Τούρκων.

5.  Όλοι οι Αμερικανοί ιεραπόστολοι, καθώς και όσοι εργάζονται σε εκπαιδευτικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα στη Σμύρνη και στο εσωτερικό κατά τη διάρκεια της Ελληνικής κατοχής, θα επιβεβαιώσουν την εξακρίβωση ότι η Ελληνική Διοίκηση φάνηκε πολύ χρήσιμη και ενισχυτική με διαφόρους τρόπους, βοηθώντας τα ιδρύματα αυτά στη δράση τους ανάμεσα στους Τούρκους καθώς και ανάμεσα στους Χριστιανούς.

Παραθέτω εδώ κατάλογο μερικών φιλανθρωπικών πράξεων απέναντι των ιδρυμάτων αυτών:

Ο Ανώτατος Αρμοστής δώρισε στην Y.M.C.A (Χριστιανική Αδελφότητα των Νέων) ένα μεγάλο οίκημα στην προκυμαία, ένα απ' τα μεγαλύτερα και ωραιότερα της Σμύρνης, για να χρησιμοποιηθεί σαν «Σπίτι του Στρα­τιώτη». Την βοήθησε επίσης στη διοργάνωση της με διαφόρους τρόπους αποσπώντας Έλληνες στρατιώτες για τις υπηρεσίες της.

Ένα κατάλληλο οίκημα δωρίθηκε επίσης για να χρησιμοποιηθεί ως «Σπίτι του Στρατιώτη» στη Μαγνησία, οπού παρασχέθηκαν επίσης πολλές διευκολύνσεις.

Το τμήμα της Y.M.C.A. για πολίτες είχε ανάγκη ενός καταλλήλου οικήματος για την εγκατάσταση του. Οι Ελληνικές Αρχές έκαμαν για τον σκοπό αυτό επίταξη ενός καφενείου πού ανήκε σε έναν Έλληνα. Το τμήμα αυτό λειτουργούσε ακόμα όταν κάηκε. η πόλη.

Η Y.M.C.A. οργάνωσε επίσης μέσα σ' ένα μεγάλο κτήμα κοντά στη Σμύρνη μια εγκατάσταση για γεωργικές σπουδές για νέους. Η Ελληνική Διοίκηση βοήθησε την οργάνωση αυτή εφοδιάζοντας την με σκηνές, κουβέρτες και αλλά χρήσιμα είδη για το τμήμα διαχειρίσεως και με ένα αυτοκίνητο για τις μεταφορές.

Η Y.M.CA. είχε οργανώσει επίσης στη Φώκαια κοντά στη Σμύρνη μια θερινή κατασκήνωση για αγόρια. Η Ελληνική Διοίκηση βοήθησε και σ' αυτό με το να χορηγήσει ξυλεία, μια βάρκα και άλλα υλικά και επέτρεψε την ατελή εισαγωγή ενός αυτοκινήτου.

H Y.W.C.A. (Χριστιανική Αδελφότης Νεανίδων) πού διευθυνόταν από την Δίδα Nancy Me Farland, ενισχύ­θηκε με πολλούς τρόπους από την Ελληνική Διοίκηση δηλ. με σημαντικά χρηματικά ποσά, έπιπλα και αλλά εφό­δια.

Miss  Minnie Mills

Ένας κλάδος της Σχολής Νεανίδων πού ήταν γνωστός με το όνομα Intercollegiate Institute, είχε αρχίσει να λειτουργεί στο Γκιόζ Τεπέ κάτω απ' τη διεύθυνση της Miss Minnie Mills για τις Μουσουλμανίδες νεανίδες. Ο Α­νώτατος Αρμοστής χορήγησε και γι αυτόν ένα μέρος του εξοπλισμού του.

Επίσης ο Ανώτατος Αρμοστής χορήγησε πεντακόσιες Τουρκικές λίρες στην οργάνωση Νέων East Relief για την ενίσχυση απόρων Μουσουλμανίδων γυναικών.

Το Αμερικανικό Κολλέγιο βρισκόταν κοντά στη Σμύρνη σε μια θέση συνεχόμενη με ένα έλος πού ήταν πλημ­μυρισμένο από στάσιμα νερά πού προκαλούσαν ελονοσία. Η Ελληνική Διοίκηση αποξήρανε το έλος και επισκεύ­ασε το δρόμο πού περνούσε δίπλα απ' το κολλέγιο.

Όλα τα γεωργικά εργαλεία πού εισάγονταν για τις ανάγκες των Ελλήνων προσφύγων πού παλιννοστούσαν ή για να ξαναπωληθούν σε τιμή κόστους η επί πιστώσει για την αποκατάσταση των κατεστραμμένων περιοχών, αγο­ράζονταν απ' την Αρμοστεία αποκλειστικά από Αμερικανικά εργοστάσια υστέρα από αίτηση μου. Έτσι είχαν εισα­χθεί χιλιάδες άροτρα για να διανεμηθούν σε Τούρκους και Χριστιανούς.

Ένα αγρόκτημα 12.000 στρεμμάτων πού βρισκόταν στο Τεπέκιοϊ αγοράστηκε απ' την Ελληνική Διοίκηση για σπουδές μηχανικής καλλιέργειας και χρησιμοποιούσε αποκλειστικά Αμερικανικά μηχανικά άροτρα. Αποτέλεσμα αυτού ήταν οι σπουδαστές πού τελείωναν τις σπουδές τους να συνιστούν στους αγροκτηματίες τη χρήση Αμερικα­νικών μηχανικών αρότρων.

Κατά την διάρκεια της Ελληνικής Κατοχής ταξίδευα συχνά στο μεγαλύτερο τμήμα του κατεχόμενου εδάφους και επισκέφθηκα πολλά χωριά του εσωτερικού. Εύρισκα παντού πλήρη ασφάλεια και τους ντόπιους Έλληνες και Τούρκους να συμβιώνουν ειρηνικά και φιλικά. Συνήθως σε κάθε χωριό υπήρχε ένα μικρό διοικητικό γραφείο κάτω απ' τη διεύθυνση ενός μικρού αξιωματούχου πού είχε και δυο η τρεις βοηθούς.

 Εξακρίβωσα την επίμονη προσπά­θεια πού κατέβαλαν όλοι αυτοί για την συναδέλφωση με τους Τούρκους και για τον κατευνασμό τους. Πολύ συχνά έπαιρνα τον καφέ μου στην κεντρική πλατεία της κωμοπόλεως μαζί με τις Ελληνικές Αρχές, τον Τούρκο Χότζα* και με πολλούς Μουσουλμάνους προκρίτους. Ιδιαίτερα ενθυμούμαι ότι λίγο πριν από την Ελληνική ήττα καθόμου­να έτσι μαζί με έναν ευσεβέστατο Χότζα και έναν Έλληνα στρατιωτικό γιατρό κάτω από έναν πλάτανο για να γιορτάσουμε τον τέταρτο γάμο του Χότζα, πού είχε τελεσθεί την προηγούμενη μέρα.

Η σκοτεινή πλευρά της φαινομενικά ειδυλλιακής αυτής εικόνας είναι ότι πολύ συχνά οι δυο ή τρεις Έλληνες υπάλληλοι συνήθως βρίσκονταν ένα πρωί με τους λαιμούς κομμένους, και ότι ύστερα απ' αυτό συνήθως στελλόταν μια διαταγή στο χωριό να φανερωθούν τα ονόματα των δολοφόνων γιατί αλλιώς το χωριό θα καιγόταν. Στο ζήτη­μα αυτό ακολουθήθηκε, αν ενθυμούμαι καλά, το παράδειγμα των λεγομένων «επιδρομών τιμωρίας» στις Φιλιππί­νες, πράγμα πού οι Ελληνικές Αρχές μου ανέφεραν συχνά, όταν μιλούσαμε για το ζήτημα αυτό.

 Σε καμιά περί­πτωση οι Τούρκοι δεν φανέρωναν τα ονόματα των δραστών και τουλάχιστον δυο φορές εισέβαλαν στο γραφείο μου οι πρόκριτοι ενός χωριού πού παραπονούνταν ότι το χωριό τους είχε πυρποληθεί. Σε κάθε μια απ' τις περιπτώ­σεις αυτές ρωτούσαν: «Δεν δολοφονήθηκαν χθες την νύχτα οι Έλληνες υπάλληλοι στο χωριό σας;». Και η απά­ντηση και στις δυο περιπτώσεις ήταν: «Μάλιστα, αλλά δεν μπορούσαμε να πούμε τα ονόματα των δραστών, γιατί δεν ξέραμε ποιοι ήταν».

Διαπράττονταν επίσης σποραδικά και πράξεις μεγάλης θηριωδίας εις βάρος ειρηνικών Χριστιανών κατοίκων της υπαίθρου οι οποίες πάντοτε αποδίδονταν απ' τους Τούρκους στις ληστρικές συμμορίες των Γκέτων. Ποιοί ήταν αυτοί οι Γκέτες δεν ξέρω, είμαι της γνώμης ότι δεν ερχόντουσταν από πολύ μακριά. Ενθυμούμαι δε μια ιδιαίτερα θηριώδη περίπτωση — το σφάξιμο και ξεκοίλιασμα ενός Έλληνα μυλωνά μαζί με την γυναίκα του και δυο παιδιά του.

Ελληνικές Αρχές και από τότε αυτές έδειχναν άριστες διαθέσεις προς τους ιεραποστόλους και τους βοηθού­σαν με πολλούς τρόπους. Ύστερα από πρόσκληση μου ο μακαρίτης βασιλεύς Αλέξανδρος ήλθε στη Θεσσαλονίκη και επισκέφθηκε τα διάφορα ιεραποστολικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα και διαβεβαίωσε τις διευθύνσεις των για τις φιλικές του διαθέσεις απέναντι τους και για την πρόθεση του να τα ενισχύσει.

* Δάσκαλος σε Τουρκικό Γυμνάσιο πού αποτελούσε παράρτημα του Τζαμιού.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ (1922)

Επί μερικά χρόνια ο Ελληνικός στρατός κρατούσε μια γραμμή μεγάλου μήκους χωρίς επαρκή τροφή και ιμα­τισμό. Πολλές απ' τις στρατιωτικές αυτές μονάδες είχαν σταλεί απ' τους Συμμάχους να πολεμήσουν γι αυτούς στη Ρωσία, οπού είχαν υποστεί βαρείες απώλειες. Είχαν περιέλθει σε μια κατάσταση βαρύτατης απώλειας του ηθικού τους.

Προσπαθούσαν να διαφύγουν από έναν αμείλικτο εχθρό, απ' τον οποίο δεν μπορούσαν να περιμένουν κανένα οίκτο, εάν αιχμαλωτίζονταν. Όσοι απ' αυτούς διέφυγαν κάλυψαν την απόσταση απ' το μέτωπο μέχρι την παραλία μέσα σε χρονικό διάστημα εξαιρετικά μικρό. 

Ολόκληρος ο Μουσουλμανικός πληθυσμός ανάμεσα στον οποίο περ­νούσαν ήταν εχθρικός και καλά εξοπλισμένος. Φαίνεται απίθανο να βρήκαν καιρό να διαπράξουν σοβαρές σφαγές ή να είχαν τη διάθεση και την ψυχραιμία να σταματήσουν στον δρόμο και να κακοποιήσουν γυναίκες. Μπορεί να παραδεχτεί κανείς ότι έκαψαν και ερήμωσαν τον τόπο απ' τον οποίο περνούσαν. 

Οι Έλληνες ισχυρίσθηκαν ότι ή­ταν στρατιωτική ανάγκη να το κάμουν αυτό και νομίζω ότι θα μπορούσαν να υποστηρίξουν μια τέτοια ανάγκη αν είναι δυνατό κατ' αρχήν — να υποστηρίξει κανείς κάτι τέτοιο. Ηταν πρόδηλα περισσότερο δικαιολογημένοι να ε­ρημώσουν τον τόπο ανάμεσα σ' αυτούς και στους Κεμαλικούς πού προήλαυναν εναντίον τους, παρ' όσο ήταν ο δικός μας Sherman στην «Πορεία του προς τη Θάλασσα».

Ένα είναι το γεγονός, πού οιοσδήποτε έχει ταξιδέψει ανάμεσα από περιοχές πού διετέλεσαν κάτω απ' την Τουρκική κυριαρχία, θα το προσέξει αμέσως. Οπουδήποτε υπήρχε ένας πυρήνας πολιτισμού μέσα στην Οθωμανι­κή Αυτοκρατορία έξω απ' την Κωνσταντινούπολη ήταν Ελληνικός, Αρμενικός ή οτιδήποτε άλλο εκτός από Τουρ­κικός. Οι μη Μουσουλμάνοι έχτιζαν τα καλά σπίτια και τα καλύτερα τμήματα των πόλεων. Πολλά χριστιανικά σπίτια και πόλεις είχαν ήδη καταστραφεί απ' τους διαδόχους του Ταλαάτ, και του Εμβέρ, πού δεν άφησαν παρά πολύ λίγα πράγματα με κάποια μόνιμη αξία στον δρόμο πού ακολούθησε ο Ελληνικός στρατός.

Το σπίτι ενός Τούρκου χωρικού αποτελείται συνήθως από ένα δωμάτιο χωρίς καθόλου έπιπλα. Στη μια πλευ­ρά υπάρχει ένας «γιούκος» δηλ. ένας σωρός από στρώματα και παπλώματα στοιβαγμένα το ένα επάνω στο άλλο σχεδόν σε όλο το ύψος του τοίχου. 

Όταν πρόκειται να πλαγιάσει κατεβάζει μερικά απ' αυτά και κοιμάται επάνω στο πάτωμα, η στα καλύτερα σπίτια, επάνω σε έναν σοφά πού είναι τοποθετημένος κατά μήκος του τοίχου. Όταν τρώγει, κάθεται πάνω στο πάτωμα «σταυροπόδι». Μαγειρεύει στο τζάκι. 

Τα μαγειρικά σκεύη αποτελούνται από μια πήλινη χύτρα, μια μεγάλη λεκάνη μέσα απ' την οποία η οικογένεια τρώγει το πιλάφι της, από ένα μεγάλο κου­τάλι για κάθε μέλος της οικογένειας και από ένα μικρό για το ανακάτεμα του καφέ. Ένα «μπρίκι» δηλ. καφελίκι με το μακρύ χερούλι, αποτελεί σπουδαίο μέρος της εγκαταστάσεως του.

Πολλοί πού έχουν γευματίσει στα σπίτια Τούρκων της Κων/πόλεως με ριζικά αλλαγμένη νοοτροπία ή στο σπίτι κανενός Πασά, θ' αμφισβητήσουν την ακρίβεια της εικόνας πού περιγράψαμε παραπάνω, και όμως είναι βα­σικά σωστή και περιγράφει τα σπίτια των 99/100 οιουδήποτε Τούρκικου χωριού.

 Για το λόγο αυτό ο Τούρκος μπορεί να ζήσει για πολύν καιρό χωρίς δουλειά, χωρίς βιομηχανικά είδη και εισαγωγές και χωρίς οιοδήποτε απ' τα εξαρτήματα του πολιτισμού. Η πρωτόγονη γεωργία του είναι αρκετή για τις πρωτόγονες ανάγκες του. Εάν η περιο­χή, την οποία καταλαμβάνει, ανήκει πραγματικά σ' αυτόν, τότε μπορεί να πει πώς έχει κάποιο δικαίωμα στο είδος πολιτισμού ή στην έλλειψη τέτοιου πού του ταιριάζει καλύτερα και για το οποίο είναι καλύτερα προσαρμοσμένος.

 Το γιατί ο Χριστιανικός κόσμος μπόρεσε να γίνει θεατής και να βοηθήσει τους Τούρκους καθ' όλη τη διάρκεια πού αυτοί εξόντωναν τον μη Μουσουλμανικό πληθυσμό της Μικράς Ασίας είναι άλλο ζήτημα.

Οι δυσκολίες της Ελληνικής υποχωρήσεως απεικονίζονται πολύ καλά από ένα περιστατικό πού μου διηγήθη­κε ο Αιδεσ. Dana Getchell πού ήλθε στο γραφείο μου απ' το εσωτερικό της Μ. Ασίας λίγες μέρες πριν απ' την άφι­ξη των Κεμαλικών.

 Μου είπε, ότι όταν το βράδυ της προηγουμένης μέρας πλάγιασε για να κοιμηθεί στο μικρό του ξενοδοχείο όλα ήταν ήσυχα, το πρωί όμως τον ξύπνησε ο θόρυβος της αναταραχής πού γινόταν στους δρόμους και βλέποντας απ' το παράθυρο, είδε όλους τους Χριστιανούς κατοίκους να τρέχουν με ορμή προς τον σιδηροδρομικό σταθμό κουβαλώντας μαζί τους όσα πράγματα τους είχαν προφτάσει ν' αρπάξουν. 

Ρώτησε τι συνέβαινε και του είπαν ότι οι Τούρκοι έρχονταν. Πήγε ο ίδιος στον σταθμό και είδε μια μακριά σειρά βαγονιών, επάνω στα οποία ένα μικρό απόσπασμα Ελλήνων στρατιωτών προσπαθούσε να επιβιβάσει το τρομαγμένο πλήθος. 

Ενώ το εγχείρημα αυτό ήτο ακόμα υπό εκτέλεση, βγήκαν από τα σπίτια των όλοι ένοπλοι οι Μουσουλμάνοι χωρικοί και άρχισαν να πυροβολούν τους στρατιώτες και το τραίνο. Επακολούθησε μάχη κατά τη διάρκεια της οποίας ο αξιωματικός πού ήταν επί κεφαλής του αποσπάσματος και αρκετοί απ' τους στρατιώτες του σκοτώθηκαν. Οι στρατιώτες όμως αγω­νίστηκαν με γενναιότητα και τελικά κατώρθωσαν να διαφύγουν μαζί με τους περισσότερους απ' τους Χριστιανούς.

Το ειδικό αυτό επεισόδιο ρίχνει φως επάνω στην Ελληνική υποχώρηση με το να δείχνει πώς οι Μουσουλμάνοι γενικά είχαν στην κατοχή τους κρυμμένα όπλα και ότι δεν δίσταζαν καθόλου να τα χρησιμοποιήσουν.

ΤΙ ΗΤΑΝ Η ΣΜΥΡΝΗ

Η πυρπόληση της Σμύρνης και η σφαγή και ο διασκορπισμός των κατοίκων της διήγειρε εκτεταμένο ανθρω­πιστικό και θρησκευτικό ενδιαφέρον σχετικά με τις πρωτοφανείς δοκιμασίες των λαϊκών μαζών πού τις είχαν υπο­στεί. Υπάρχει όμως και ένας άλλος κύκλος ανθρώπων στις Ηνωμένες Πολιτείες, όχι πολυάριθμος πού εθλίβει βα­θύτερα απ' την τύχη της αρχαίας αυτής πόλεως: οι κλασικοί λόγιοι και ιστορικοί.

Τα βλέμματα των λογίων ήδη αφότου έγιναν οι μεγάλες ανακαλύψεις του Schliemann, στράφηκαν προς την νήσο Κρήτη, όπου, όπως τώρα είναι γνωστό, υπήρξε ένας πολιτισμός ανωτέρου επιπέδου, πού ήταν σύγχρονος με τον πρώιμο Αιγυπτιακό και του οποίου προφυλακές αποτελούσαν οι αρχαίες πόλεις Τύρινς και Μυκήναι. 

Είναι πιθανό, ότι οι πρόγονοι των βασιλικών οίκων των πόλεων αυτών είχαν έλθει αρχικά απ' την Μικρά Ασία και είναι δυνατό η σύλληψη της ιδέας των αγριωπών μεγάλων λεόντων πού είναι στημένοι υπεράνω της πόλεως τών Μυκη­νών να συμβόλιζαν το θάρρος των βασιλέων της πόλεως αυτής και να είχαν εισαχθεί απ' την Μικρά Ασία.

 Ο Θη­σέας, ο θελκτικός και ρομαντικός αυτός ήρωας, πού τελικά έγινε ένας απ' τους ηγεμόνες της μυθικής εποχής των Αθηνών έχει σχέση με την Μικρά Ασία δια μέσου των Αμαζόνων, οι οποίες ήσαν ιέρειες της αρχαίας λατρείας της πολύστηθης θεάς της φύσεως της Εφέσου.

Από την Ιωνία ο αρχικός αυτός πολιτισμός ξαπλώθηκε στην Αρχαία Ελλάδα, στην Σικελία, στην Ιταλία και σε όλο το μήκος των ακτών του Ευξείνου Πόντου και τελικά στην Ευρώπη και στην Αμερική. 

Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Όμηρος ήταν Σμυρνιός ή κάτοικος της Μικράς Ασίας και επί αμέτρητα χρόνια τα έπη του ήταν ένα είδος Ιεράς Βίβλου ή Αγίας Γραφής και διαμόρφωναν τον χαρακτήρα εκατομμυρίων ανθρώπων. 

Ίσως η πρωϊμότερη σύλληψη της ιδέας της μονογαμίας και ασφαλώς η ομορφότερη προέρχεται απ' τα έπη του Όμηρου. Η ιδέα μας για την οικογένεια είναι Ελληνική και την πήραμε απ' την Οδύσσεια, πού γράφηκε πιθανότατα στη Σμύρνη πριν από χιλιάδες χρόνια.

Κατά τη διάρκεια της ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της λαμπρής, ρομαντικής και τραγικής αυτής Δυ­νάμεως, η οποία ανέπτυξε ένα μεγαλοπρεπή πολιτισμό και διατήρησε αναμμένη τη φλόγα της μαθήσεως σ' όλη τη διάρκεια του σκότους του Μεσαίωνος, η Μικρά Ασία ήκμαζε και ήταν η επαρχία πού συνέβαλε περισσότερο απ' όλες στη σταθερότητα και στη δύναμη του όλου κράτους. 

Τα κατορθώματα του Νικηφόρου Φωκά και ο μύθος του Διγενή Ακρίτα, πού έχουν απαθανατιστεί σε στίχους, είναι πολύ γνωστά ακόμα και σε κείνους τους λογίους πού δεν είναι ειδικοί στις Βυζαντινές σπουδές. Εκείνη ήταν η εποχή των μεγάλων χωροκομήτων πού είχαν κοινωνική θέση ηγεμόνος και των οποίων η λησμονημένη ιστορία θα έπρεπε να είναι ένας ανεξάντλητος θησαυρός για τους ρομαντικούς νουβελίστες.

 Αργότερα η Ιωνία είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για ολόκληρο το Χριστιανικό κόσμο. Είναι η χώρα των πέντε Πόλεων της Αποκαλύψεως, των Επτά Εκκλησιών και του θαυμαστού μυστικιστικού ποιή­ματος του Ευαγγελιστού Ιωάννη. Έξη απ' τις κανδήλες έσβησαν για πάντα πριν από πολλά χρόνια, η κανδήλα ό­μως της Σμύρνης έκαιε με μεγάλη λάμψη μέχρι την καταστροφή της στις δέκα τρεις Σεπτεμβρίου 1922 απ' τους Τούρκους του Μουσταφά Κεμάλ και το θάνατο του τελευταίου των μεγάλων Ιεραρχών της, του οποίου το μαρτύ­ριο έκλεισε με τρόπο επάξιο την ένδοξη Χριστιανική ιστορία της.

Ο Πολύκαρπος, ο προστάτης άγιος της Σμύρνης, στη διάρκεια της υπάρξεως της σαν Χριστιανικής πόλεως εί­χε καεί ζωντανός σε ένα αρχαίο στάδιο, του οποίου το περίγραμμα είναι ακόμα ορατό, στις 26 Φεβρουαρίου του 156 μ.Χ. 

Ο Χρυσόστομος βασανίστηκε και κατατεμαχίστηκε απ' τον Τουρκικό όχλο μπροστά στο στρατηγείο των Κεμαλικών δυνάμεων στη Σμύρνη στις 9 Σεπτεμβρίου 1922. Στη Μικρά Ασία είχαν συνέλθει οι μεγάλες Χριστια­νικές Σύνοδοι της Νίκαιας, της Εφέσου και της Χαλκηδόνος και εκεί γεννήθηκαν οι πατέρες της Εκκλησίας από­στολος Παύλος, και οι δύο Γρηγόριοι. Στήν Έφεσο επίσης κοντά στη Σμύρνη ο Απόστολος Παύλος πάλεψε με θηρία σαν να ήταν άνθρωποι.

Ελληνικός πολιτισμός είχε αναπτυχθεί πολλές φορές στη Μικρά Ασία και συντριβόταν από Ασιατικές εισβο­λές: Στην πιό μεγάλη ακμή του δημιούργησε τις αθάνατες πόλεις της Περγάμου, Σμύρνης, Κολοφώνος, Φιλαδέλ­φειας, Εφέσου και Αλικαρνασσού. Η όλη χώρα είχε προικιστεί με μικρότερες πόλεις στολισμένες με σχολεία Κα­λών τεχνών και ωραιότατους ναούς, κι από πολλές απ' αυτές γεννήθηκαν φημισμένοι ποιητές και φιλόσοφοι. 

Η Ιωνία αποτελεί νεκροταφείο αρχαίων Ελληνικών πόλεων και καλλιμάρμαρων κωμοπόλεων σχετικά με τις οποίες το ενδιαφέρον των Αμερικανών λογίων άρχισε να αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο. Ένας εκ των πρωτοπό­ρων στο πεδίο αυτό υπήρξε ο J. R. Sitlington Sterret, πού άφησε μια αλησμόνητη φήμη ανάμεσα στους Αμερικα­νούς αρχαιολόγους. Το κλίμα της Σμύρνης μοιάζει παρά πολύ με το κλίμα της Νότιας Καλιφόρνιας. Σπάνια χιονί­ζει το χειμώνα αν όχι και καθόλου και το καλοκαίρι η περιοχή δροσίζεται καθημερινά από την αύρα της θάλασσας, τον «μπάτη», όπως λέγεται στη Σμυρναϊκή διάλεκτο.

Η πορεία των πλοίων απ' την Αθήνα στη Σμύρνη πηγαίνει ανάμεσα στην Εύβοια και στην Άνδρο και ανάμεσα στα νησιά της Χίου και της Μυτιλήνης, της αρχαίας Λέσβου, περίφημης σαν πατρίδας της Σαπφούς. Περιτρέχει το μεγάλο ακρωτήρι του Καρά Μπουρνού και μπαίνει στον κόλπο του Ερμού. Αριστερά βρίσκεται η αρχαία πόλη της

Φώκαιας. Άποικοι απ' τη Φώκαια ίδρυσαν την Μασσαλία στη Γαλλία πριν μερικές χιλιάδες χρόνια. Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι η σφαγή και η εκδίωξη των κατοίκων της Φώκαιας τον Ιούνιο του 1914 είχε προκαλέσει ιδιαίτε­ρο ενδιαφέρον και συμπάθεια στη νεώτερη αυτή Γαλλική πόλη.

Ο λιμένας της Σμύρνης είναι ένας απ' τους καλύτερους του κόσμου και μπορεί να συγκριθεί προς εκείνον του Vancouver. Στο μυχό του κόλπου του Ερμού βρίσκεται ένα στενό πού αποτελεί την είσοδο στον ίδιο το λιμένα, μέσα στον οποίο μπορεί ν' αγκυροβολήσει ασφαλώς το μεγαλύτερο πλοίο ανοικτής θάλασσας. Η Σμύρνη είχε απο­χτήσει τα τελευταία χρόνια μεγάλη σπουδαιότητα σαν εμπορικός λιμένας. Ενώ άλλοι λιμένες και ιδιαίτερα ο λιμέ­νας της Εφέσου της παλαιάς αντιζήλου της, έχουν κατακλυστεί από φερτές ύλες που κατέβασαν οι ποταμοί, ο λι­μένας της Σμύρνης δεν έπαθε το ίδιο γιατί η ιλύς του Δέλτα του Ερμού είχε σαν αποτέλεσμα να στενέψει το στόμιο του.

Ανάμεσα στα πρώτα πράγματα πού κάμνουν εντύπωση στον ταξιδιώτη όταν μπαίνει στον κόλπο είναι τα «Δυο Αδέλφια» δηλ. οι δίδυμες βουνοκορφές πού έχουν το ίδιο εντελώς σχήμα. Στα δεξιά βρίσκεται το αρχαίο φρούριο πού είχε βομβαρδιστεί στη διάρκεια του πολέμου απ' τον Βρετανικό στόλο και του οποίου τα κανόνια μπορούν να δουν καθαρά οι επιβάτες των ατμόπλοιων.

 Αμέσως αφού προσπεράσει κανείς το φρούριο, εμφανίζεται η Σμύρνη πού βρίσκεται στον μυχό ενός επιμήκους, άσπρου και ημικυκλικού όρμου πού μοιάζει με κείνον της Νεαπολέως, με τον οποίο έχει σχεδόν την ίδια ομορφιά, και σκαρφαλώνει τις πλαγιές του βουνού Πάγου, στην κορυ­φή του οποίου βρίσκονται ένα τείχος και ένα κάστρο. Η ίδια η πόλη μαζί με τα προάστια της απλώνεται σε μεγά­λο μήκος γύρω στο ημικύκλιο και απ' τα δύο μέρη.

Τον καιρό της καταστροφής της είναι πιθανό ότι οι κάτοικοι της ξεπερνούσαν τις πεντακόσιες χιλιάδες. Η τε­λευταία επίσημη στατιστική δίνει τον αριθμό των τετρακοσίων χιλιάδων ατόμων, απ' τα οποία εκατόν εξήντα πέντε χιλιάδες ήταν Τούρκοι, εκατόν πενήντα χιλιάδες Έλληνες, είκοσι πέντε χιλιάδες Εβραίοι, είκοσι πέντε χιλιάδες Αρμένιοι και είκοσι χιλιάδες ξένοι δηλ. δέκα χιλιάδες Ιταλοί, τρεις χιλιάδες Γάλλοι, δύο χιλιάδες Άγγλοι και τρεις χιλιάδες Αμερικανοί.

Ο κυριότερος τόπος για περίπατο ήταν η προκυμαία, όπου βρίσκονταν το Αμερικανικό θέατρο, το ομορφότερο κτίριο του είδους του σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, πολλοί κινηματογράφοι, τα καλύτερα ξενοδοχεία, πολλά μοντέρνα και καλοχτισμένα μέγαρα για γραφεία και εκτός απ' αυτά τα σπίτια των πλουσιοτέρων εμπόρων, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν Έλληνες, Αρμένιοι και Ολλανδοί. Στον ίδιο δρόμο (της προκυμαίας) υπήρχαν πολλά απ' τα προξενεία, ανάμεσα στα οποία το ιδιόκτητο προξενείο της Γαλλίας αποτελούσε μια επιβλητική οικο­δομή, κατάλληλη ακόμα και για πρεσβεία.

Τα κτίρια πού αναφέραμε παραπάνω ήταν πολύ όμορφα στην εμφάνιση και περιείχαν θησαυρούς από χαλιά, πολύτιμα έπιπλα, έργα τέχνης και σπάνια αντικείμενα της Ανατολής.

Η πόλη ήταν χωρισμένη βασικά σε συνοικίες, αν και αυτό δεν αποτελούσε αυστηρό κανόνα. Η Τουρκική συ­νοικία βρισκόταν προς Ανατολάς και προς το Νότο και, όπως συμβαίνει συνήθως σε όλες τις Οθωμανικές πόλεις, με ανάμικτο πληθυσμό, κατείχε το υψηλότερο τμήμα της πόλεως, και εκτεινόταν πάνω στις πλαγιές του ορούς Πά­γου (όπως είναι και σήμερα, γιατί αυτή δεν κάηκε). 

Από αρχιτεκτονική άποψη αποτελεί ένα τυπικό σύμφυρμα από ετοιμόρροπα φτωχόσπιτα με πολύ λίγες οικοδομές ανώτερου είδους (αν μπορούμε να πούμε πώς υπήρχαν τέτοιες). Προς Ανατολάς είναι συγκεντρωμένοι οι περισσότεροι απ' τους Εβραίους, ενώ η Αρμενική συνοικία βρισκόταν προς Βορραν της Τουρκικής και σε συνέχεια μ' αυτή. Η Ελληνική περιοχή βρισκόταν βορειότερα ακόμη απ' την Αρμενική.

Μιλώντας για τον πληθυσμό της Σμύρνης δεν πρέπει να ξεχάσωμε ν' αναφέρωμε τους «Λεβαντίνους». Φαίνε­ται πώς υπάρχει κάποια αμφιβολία μέσα στο Αμερικανικό μυαλό σχετικά με το ποιοι ήταν αυτοί, στην πραγματι­κότητα. Ο όρος εφαρμόζεται συνήθως σε κάθε κάτοικο της Εγγύς Ανατολής και υποτίθεται ότι περιέχει κάποιον υπαινιγμό δόλου και πονηρίας στις συναλλαγές. 

Ο «Λεβαντίνος» είναι στην πραγματικότητα ένας ξένος, πού οι προγονοί του είχαν εγκατασταθεί στη χώρα αυτή πριν από μια η περισσότερες γενεές, πού απόχτησε πλήρη πείρα στις συναλλαγές της Ανατολής, και μιλά τις γλώσσες της και του οποίου μερικοί πρόγονοι ήρθαν σε γάμο με Έλ­ληνες ή Αρμένιους.

Όπως το εννοεί ένας κάτοικος της Ανατολής, ο πληθυσμός της χώρας αυτής αποτελείται από Τούρκους, Έλ­ληνες, Αρμένιους, Εβραίους και Λεβαντίνους. Οι τελευταίοι ευημερούσαν παρά πολύ και υπάρχουν δυο κωμοπό­λεις, ο Μπουτζάς και ο Βουρνόβας και οι δυο σε απόσταση μισής ώρας με τον σιδηρόδρομο απ' την μητρόπολη, πού οι κάτοικοι τους είναι κυρίως απόγονοι Άγγλων, Γάλλων και Ολλανδών, των οποίων οι πρόγονοι είχαν εγκα­τασταθεί πριν από εκατό χρόνια περίπου στην Εγγύς Ανατολή. 

Τα δυο αυτά χωριά είναι πολύ όμορφα. Πολλά απ' τα σπίτια τους είναι επιβλητικά και τα πάρκα και οι ροδόκηποι πού είναι ολόγυρα τους έχουν μια ομορφιά πού σπάνια βρίσκει κανείς σ' όλο τον κόσμο. Οι ιδιο­κτήτες τους ζούσαν (ή ζουν ακόμα, όσοι απ' αυτούς γύρισαν πίσω) τη ζωή μεγαλεμπόρων. Είχαν μπορέσει, με την προστασία των διομολογήσεων, να συγκεντρώσουν μεγάλες περιουσίες. 

Οι άνθρωποι αυτοί στενοχωρούνται γενι­κά όταν τους αποκαλούν «Λεβαντίνους», είναι προσκολλημένοι στην αρχική τους εθνικότητα. Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου είχαν καταταγεί με ενθουσιασμό στις τάξεις του στρατού και τα Γερμανικά και Τούρκικα κανόνια και άλλα φονικά όργανα είχαν αποδεκατίσει αρκετούς απ' τους αριστοκράτες και πλούσιους νέους του Μπουτζά και του Βουρνόβα.

Η κυριότερη εμπορική οδός της Σμύρνης ήταν η Rue Franque επί της οποίας βρίσκονταν τα μεγάλα καταστή­ματα χονδρικής και λιανικής πωλήσεως των 'Ελλήνων, Αρμενίων και Λεβαντίνων. Την ώρα πού γίνονταν τα ψώ­νια το απόγευμα, η οδός αυτή ήταν τόσο γεμάτη από κόσμο, ώστε δύσκολα μπορούσε κανείς να κυκλοφορήσει μέσα σ' αυτή και ανάμεσα στο ποικιλόμορφο πλήθος κυρίες με φορέματα της τελευταίας μόδας, πού έψαχναν για εμπορεύματα του είδους πού ψωνίζουν οι κυρίες παντού, αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πλήθους.

Η κοινωνική ζωή προσέφερε πολλά θέλγητρα. Στα πολυτελή σαλόνια των πλουσίων Αρμενίων και Ελλήνων δίδονταν τσάγια, χοροί, μουσικά «Apres Midi» και εσπερίδες. Υπήρχαν τέσσερις μεγάλες λέσχες: το Cercle de Smyrne, στο οποίο εσύχναζαν κατά το πλείστον Άγγλοι, Γάλλοι και Αμερικανοί. To «Sporting» πού ήταν εγκατε­στημένο σ' ένα ωραίο κτίριο, με κήπο στην προκυμαία. Η Ελληνική Λέσχη και η Εξοχική Λέσχη κοντά στο Αμε­ρικανικό Κολλέγιο με εξαιρετικά γήπεδα για golf και με ιπποδρομίες.

Σε καμιά πόλη του κόσμου δεν ανακατευόταν με τόσο θεαματικό τρόπο η Ανατολή και η Δύση από άποψη υλική όπως στη Σμύρνη, ενώ από πνευματική άποψη διατηρούσαν τις ιδιότητες του λαδιού και του νερού. Ένα από τα συνηθισμένα θεάματα στους δρόμους ήταν τα μακριά καραβάνια καμηλών τα οποία περνούσαν ένα-ένα, δεμέ­να σε σχοινιά και οδηγούμενα από έναν οδηγό πού καθόταν επάνω σ' ένα γαϊδούρι και φορούσε κόκκινο φέσι και μια χοντρή υφαντή άσπρη κάπα.

Τα καραβάνια αυτά έρχονταν απ' το εσωτερικό φορτωμένα με σακκιά σύκων, γλυκόριζας, σταφίδας, ξυλείας, καπνού και χαλιών. Ενώ ο ξένος εύκολα φοβάται απ' τα άχαρα αυτά ζώα, συχνά έβλεπε κανείς μια Ελληνίδα η Αρμένισσα κυρία με ψηλοτάκουνα παπούτσια και κομψή τουαλέτα να σκύβει και να σηκώνει το σχοινί ανάμεσα σε δυο καμήλες και να περνά από κάτω. 

Στο βόρειο άκρο της πόλεως υπάρχει ένας σιδηροδρομικός σταθμός λεγό­μενος «Γεφύρι των καραβανιών», γιατί πολύ κοντά εκεί υπάρχει μια παλιά λίθινη γέφυρα με το όνομα αυτό, επάνω απ' την οποία συνήθιζαν να περνούν τα καραβάνια των καμηλών πού έρχονταν από πολύ μακριά π.χ. απ' τη Βα­γδάτη η τη Δαμασκό.

Ήδη έχομε πει παραπάνω για την ευθυμία των ντόπιων κατοίκων της Σμύρνης. Ένα απ' τα κυριότερα μέσα ψυχαγωγίας της Σμύρνης ήταν τα «Πολιτάκια», για τα οποία ρωτούσαν πάντοτε οι ναυτικοί, δηλ. μουσικοί όμιλοι με έγχορδα όργανα, κιθάρες, μανδολίνα και σαντούρια. Αυτοί πού τους αποτελούσαν προσέδιδαν μεγάλη νοστιμάδα στην εκτέλεση τραγουδώντας τοπικά τραγούδια και αυτοσχεδιάσματα με τη συνοδεία των οργάνων. Οι όμιλοι αυτοί έδιναν νυχτερινά κοντσέρτα στα κυριότερα καφενεία και συχνά τους καλούσαν για ψυχαγωγία σε δεξιώσεις στα ιδιωτικά σπίτια.

Η ευθυμία των Σμυρνιωτών ήταν σχεδόν ασυγκράτητη και συνεχίστηκε σχεδόν μέχρι τις τελευταίες μέρες, οπότε και έσβησε για πάντα. Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου οι Άγγλοι βομβάρδισαν το φρούριο. Στην αρχή ο κρότος των μεγάλων κανονιών τρομοκράτησε τους κατοίκους, όταν όμως έγινε φανερό ότι οι Άγγλοι δεν σκό­πευαν να ρίξουν οβίδες μέσα στην ίδια την πόλη, όλος ο πληθυσμός ανέβαινε στις στέγες των σπιτιών και στα κα­φενεία για να κοιτάζει τις λάμψεις και τις εκρήξεις των βλημάτων. 

Ο κανονιοβολισμός φαινόταν καθαρά απ' την προκυμαία και έγινε μια τακτική θεατρική παράσταση και πωλούνταν θέσεις σε καθίσματα επάνω στα πεζοδρόμια σε μεγάλες τιφς.

Όταν πήγαινε κανείς απ' την Ευρωπαϊκή συνοικία — οι Έλληνες και οι Αρμένιοι θεωρούνταν στη Σμύρνη Ευρωπαίοι — στην Τουρκική, ήταν σαν να βρισκόταν μεμιάς στην εποχή των παραμυθιών της Χαλιμάς. Ο πολιτι­σμός, η συμπεριφορά, η απομόνωση των γυναικών, οι οποίες η δεν φαίνονταν καθόλου ή περνούσαν απ' τους δρό­μους σκεπασμένες εντελώς, όλα ήταν έτσι πού περιγράφονται στο βιβλίο «Χίλιες και μία νύχτες». 

Τούρκοι γραφιάδες ενώ ακούνε την υπαγόρευση αγράμματων κοριτσιών ,αλλά ερωτευμένων

Ιδιαίτερα πρέπει ν' αναφέρουμε τους «γραφείς επιστολών» πού συνήθως ήταν καλοσυνάτοι γέροι χοτζάδες και κάθονταν μπροστά σε τραπεζάκια γράφοντας τα ερωτικά γράμματα και αλλά μηνύματα πού οι πελάτες τους τους ψιθύριζαν στα αυτιά τους. Παρέες Μουσουλμάνων με τα φέσια τους κάθονταν γύρω γύρω καπνίζοντας τους ναργιλέδες τους δίπλα σε παλιά σιντριβάνια ή στη σκιά κληματαριών.

Τα Αμερικανικά συμφέροντα στη Σμύρνη ήταν πολύ σημαντικά. Εκτός απ' την πανταχού παρούσα Standard Oil Company, υπήρχαν ο μεγάλος εμπορικός οίκος «Me Andrews and Forbes licorice firm» με τα τεράστια γρα­φεία της και τις χιλιάδες των υπαλλήλων και εργατών της, όλες οι κυριότερες καπνεμπορικές εταιρείες, των οποί­ων οι εργασίες είχαν τζίρο εκατομμυρίων κάθε χρόνο, οι εξαγωγείς σύκων, σταφίδας και χαλιών και μετά την Ελ­ληνική κατοχή οι εισαγωγείς γεωργικών εργαλείων και αυτοκινήτων.

Υπήρχαν σπουδαία Αμερικανικά εκπαιδευτικά και ανθρωπιστικά ιδρύματα, καθώς και αρχαιολογικές απο­στολές στις Σάρδεις και στον Κολοφώνα. Οι Αμερικανοί πού ενεργούσαν ανασκαφές στις Σάρδεις είχαν κάμει κα­τά την τελευταία τους εκστρατεία μια σπουδαία ανακάλυψη τριάντα χρυσών νομισμάτων του Κροίσου τα οποία παρέλαβα εγώ και τα μετέφερα στις Ηνωμένες Πολιτείες αμέσως μετά την καταστροφή της Σμύρνης. 

Οι ίδιοι Α­μερικανοί επέτυχαν με τη βοήθεια μου να κάμουν την πρώτη μεγάλη αποστολή γνησίων γλυπτών από μάρμαρο πού είχε γίνει ποτέ προς οιοδήποτε Αμερικανικό Μουσείο. Τα τελευταία αυτά είχαν σταλεί με πλοίο στην Αμερική στο Metropolitan Museum της Νέας Υόρκης. Όλα όμως αυτά τα νομίσματα και γλυπτά στάλθηκαν πίσω απ' την Νέα Υόρκη στην Κωνσταντινούπολη για πολιτικούς λόγους.

Ας μου επιτραπεί να κάμω εδώ μια αρκετά σημαντική παρέκβαση απ' το θέμα μου για να τονίσω ότι είχα αι­σθανθεί πολύ βαθύτερη ικανοποίηση όταν μετέφερα τις σημαντικές αυτές αρχαιότητες στις Ηνωμένες Πολιτείες από κάθε άλλη μεμονωμένη πράξη όλης μου της καριέρας σαν Προξένου. Την ικανοποίηση αυτή συμμερίσθηκε και ο μακαρίτης Howard Crosby Butler, ο οποίος αύξησε την ευχαρίστηση μου με τον απεριόριστο έπαινο του. Εάν ο μέγας αυτός σοφός και τόσο ευγενής κύριος δεν είχε πεθάνει ξαφνικά στο Παρίσι, θα είχε μπορέσει ίσως να παρεμποδίσει τη θυσία του αρχαιολογικού αυτού θησαυρού εξ αιτίας πολιτικών και εμπορικών συμφερόντων, θυ­σία, πού υπήρξε άσκοπη και παράλογη.

Παλιό υδραγωγείο που διασχίζει τον ποταμό Μέλητα της Σμύρνης

Ανάμεσα στα ενδιαφέροντα αρχαία μνημεία πού υπάρχουν στη Σμύρνη είναι και δυο υδραγωγεία πού φαίνο­νται απ' τη σιδηροδρομική γραμμή πού πηγαίνει στο Μπουτζα. Υπάρχει επίσης και ο λεγόμενος «Τάφος του Τα­ντάλου», του μυθικού ιδρυτού της πόλεως. Η εξαιρετική ύδρευση της πόλεως γίνεται ακόμα και τώρα από μια αρ­χαία πηγή πού είναι γνωστή με το όνομα «Λουτρά της Αρτέμιδος».

Ο δρόμος απ' τη Σμύρνη προς τον Μπουτζα περιτρέχει την όμορφη κοιλάδα της Αγίας Άννας, πού έχει αυτό το όνομα, γιατί, όπως λέγουν, η αγία είχε ταφεί εκεί. Την ίδια κοιλάδα διαρρέει ο ποταμός πού είναι γνωστός σαν Μελής, στις όχθες του οποίου είχε γράψει κατά πασαν πιθανότητα τα περίφημα έπη του ο Όμηρος.

Ο πολιτισμός της αρχαίας και όμορφης αυτής πόλεως ήταν ουσιαστικά Ελληνικός. Οι μεγάλοι κυλινδρόμυλοι του Ναζλή, πού πριν από τον πόλεμο εφοδίαζαν με αλεύρι εξαιρετικής ποιότητας όχι μόνο τον Νομό της Σμύρνης, αλλά και το υπόλοιπο της Τουρκίας, ακόμα δε έκαναν εξαγωγή απ' αυτό και στην Ευρώπη, είχαν ιδρυθεί από έναν Έλληνα. Απ' τα τριακόσια ενενήντα ένα εργοστάσια της Σμύρνης, τα τριακόσια σαράντα τέσσερα ήταν Ελληνικά και δέκα τέσσερα Τούρκικα. Παρόμοιες στατιστικές θα μπορούσαν να πολλαπλασιασθούν σε αόριστο αριθμό.

Οι δύο κυριότερες ντόπιες Σχολές — Ελληνικές και οι δύο — ήταν το Ομήρειον Λύκειον για κορίτσια, και η Ευαγγελική Σχολή για αγόρια, η τελευταία αυτή κάτω από Αγγλική προστασία. Οι σχολές αυτές ήταν ακαδημαϊκά ιδρύματα μεγάλης αξίας, πού παρείχαν φιλελεύθερη εκπαίδευση, πτυχιούχους των δε απ' τους οποίους πολλοί, άν­δρες και γυναίκες, επέτυχαν εντελώς στη ζωή, μπορεί κανείς να συναντήσει σε όλα τα μέρη του κόσμου. Η βιβλιο­θήκη της Ευαγγελικής Σχολής είχε αναγνωριστεί από πολλούς λογίους ότι περιείχε μια μεγάλη και ανεκτίμητη συλλογή βιβλίων, χειρογράφων και επιγραφών, πολλά απ' τα οποία είναι αναντικατάστατα.

Ανάμεσα σε άλλες ανεπανόρθωτες απώλειες πού επέφερε η πυρκαγιά και πού πρέπει να αναφέρουμε είναι δυο αρχαιότατα αντίγραφα της Αγίας Γραφής απ' τα οποία το ένα φυλαγόταν σε μια εκκλησία της Σμύρνης και του άλλου την υπεύθυνη φύλαξη είχε αναλάβει μια μικρή Κοινότης Χριστιανών οι οποίοι, όπως λέγεται είχαν ξεφύγει από την Έφεσο, όταν η πόλη αυτή είχε λεηλατηθεί πριν από αιώνες απ' τους Τούρκους και είχαν ιδρύσει ένα μικρό χωριό με τον μοναδικό σκοπό να περισώσουν το ιερό αυτό βιβλίο. 

Το μέρος αυτό της διηγήσεώς μας δεν θα 'πρεπε να το τελειώσουμε χωρίς ν' αναφέρουμε και τα αρχεία του Αμερικάνικου Προξενείου. Η Σμύρνη είχε ένα απ' τα παλαιότερα προξενικά μας Γραφεία πού περιείχε πολλές εκθέσεις υπογραμμένες απ' τον Daniel Webster και από άλλους εξίσου διάσημους στην ιστορία μας, ακόμη δε και πολύ ενδιαφέρουσες αναφορές για επιδρομές Βερβερίνων πειρατών και μια έκθεση σχετικά με τη διάσωση ενός περίφημου Πολωνού πατριώτη από ένα Αμερικανικό καταδρομικό πού είχε ειδοποιήσει ότι θα επέμβει και είχε ζητήσει την απελευθέρωση του από ένα Αυστριακό Πο­λεμικό, οπού τον κρατούσαν αιχμάλωτο. 

Η ιστορία του ναυτικού μας περιέχει πολλά συγκινητικά και αξιοθαύμα­στα επεισόδια, κατά τα οποία πλοίαρχοι ενήργησαν «επί ιδία ευθύνη» χάριν της δικαιοσύνης και ανθρωπιάς. Τέ­τοια επεισόδια ήταν πολύ συχνότερα πριν απ' την τελειοποίηση του ασυρμάτου και του υποβρυχίου τηλεγράφου. Είναι μια παρηγοριά να σκέπτεται κανείς ότι το επεισόδιο γενναιότητας πού αναφέραμε παραπάνω συνέβη στον λιμένα της Σμύρνης για να ισορροπήσει, αν ήταν δυνατό, την ιστορία του τόπου αυτού.

Είχα αρχίσει πριν απ' την πυρπόληση της Σμύρνης να ερευνώ τα παλιά αρχεία και να ετοιμάζω μια περίληψη των περιεχομένων τους. Ανάμεσα στους θησαυρούς του προξενείου υπήρχαν δώδεκα υπέροχες παλιές ξυλογραφίες της ναυμαχίας του Ναβαρίνου, πού παριστάνουν διάφορα στάδια της επιχειρήσεως με πιστές εικόνες των διαφό­ρων πολεμικών πλοίων με τα ονόματα τους, τις όποιες επειδή ήταν ατομική μου ιδιοκτησία, είχα σκοπό να τις χα­ρίσω στο Υπουργείο μας των Ναυτικών. Πιστεύω πώς δεν σώζονται αλλά αντίγραφα των ξυλογραφιών αυτών.

Η Σμύρνη είναι τώρα ένας σωρός από ερείπια και ένα Τούρκικο χωριό. Εν πάσει περιπτώσει θέλω να πιστεύω ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Η Σμύρνη, είχε ανοικοδομηθεί απ' τους Έλληνες μετά την καταστροφή της απ' τους Λυδούς και ο Ελληνικός πολιτισμός επιβλήθηκε και πάλι ύστερα απ' τις θηριωδίες των Τούρκων πειρατών του 1084 και τις τρομερές σφαγές του Ταμερλάνου. 

Μια μεγαλούπολη είναι το ανθός της βιομηχανίας και ενός ειρηνικού και ευημερούντος πολιτισμού. Όταν οι πεδιάδες είναι γεμάτες από γεωργούς πού κινούνται και εργάζο­νται και οι ναυτικοί κατεβαίνουν στη θάλασσα και μπαίνουν στα καράβια, τότε είναι πού χτίζονται αγορές και με­γάλα καταστήματα και ιδρύονται τράπεζες, εμπορικοί οίκοι και καταστήματα επιτηδείων τεχνιτών.

Η Σμύρνη θα δημιουργηθεί και πάλι όταν αναπτυχθεί άλλη μια φορά ένας ζωντανός και προοδευτικός Δυτικός Πολιτισμός στην Ιωνία. Η ιστορία απέδειξε ότι οι Έλληνες, ως εκ της γεωγραφικής θέσεως της χώρας των, της βιομηχανικής και οικονομικής των επιχειρηματικότητας και της σχετικής ναυτικής υπεροχής των στη Μεσόγειο, είναι ο λαός πού τελικά προορίζεται να εισαγάγει την Ευρωπαϊκή πρόοδο στη Μικρά Ασία, εκτός εάν στην πραγματικότητα ο Χριστιανισμός χρεοκοπήσει εντελώς και μαζί μ' αυτόν και ο πολιτισμός πού στηρίζεται επάνω του.

 Η Σμύρνη είναι πάρα πολύ κοντά στην Ευρώπη για μια Τουρκική παλινδρόμηση και τη συμφορά να μείνει εκεί απ' αόριστον. Η γη της, είναι πάρα πολύ πλούσια και πάρα πολύ πολύτιμη για την ανθρωπότητα για να μείνει μόνιμα στα χέρια ενός ανεπαρκούς πληθυσμού ανικάνων βοσκών. 

Συχνά τίθεται το ερώτημα: «Πότε θα ξαναχτίσουν οι Τούρκοι την Σμύρνη;». 

Η Τούρκικη Σμύρνη δεν κάηκε.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ (Σεπτέμβριος 1922)

Η τελευταία πράξη στο τρομερό δράμα της εξοντώσεως του Χριστιανισμού μέσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατο­ρία ήταν η πυρπόληση της Σμύρνης απ' τα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ. Η δολοφονία της Αρμενικής φυ­λής είχε συντελεσθεί στην πραγματικότητα κατά τα έτη 1915-1916 και οι πολυπληθείς και ακμάζουσες Ελληνικές Κοινότητες με εξαίρεση εκείνης της Σμύρνης είχαν καταστραφεί επίσης με θηριώδη τρόπο. Έχει κυκλοφορήσει πολύ πλατειά η ιδέα ότι ο Τούρκος άλλαξε πίστη σε μια νύχτα.

Η καταστροφή της Σμύρνης εν πάση περιπτώσει έλαβε χώραν στα 1922 και καμιά πράξη πού διαπράχθηκε απ' την Τουρκική φυλή σε όλη τη διάρκεια της κηλιδωμένης από αίμα ιστορίας της δεν παρουσίασε κτηνωδέστερα και περισσότερο ακόλαστα χαρακτηριστικά, ούτε ποικιλότερες απ' τις χειρότερες μορφές ανθρώπινων βασανιστη­ρίων πού έχουν επιβληθεί εις βάρος αμάχων και αόπλων. Ήταν η πιό ταιριαστή ζοφερή και σατανική κατακλείδα στην όλη φρικτή τραγωδία. Η αβεβαιότητα πού υπήρχε κάποτε σχετικά με το ερώτημα «Ποιος έκαψε τη Σμύρνη;» φαίνεται τώρα ότι έχει διαλυθεί ολότελα. Κάθε εξήγηση πού τείνει να δημιουργήσει αμφιβολίες σχετικά με το ζή­τημα αυτό μπορεί να αναχθεί σε ύποπτες πηγές πού υποστηρίζουν (ορισμένα συμφέροντα. 

Ο προσεκτικός και αμε­ρόληπτος ιστορικός William Stearns Davis, τον οποίον αναφέραμε ήδη παραπάνω, λέγει: «Οι Τούρκοι κατευθύν­θηκαν κατ' ευθείαν προς τη Σμύρνη την οποία κατέλαβαν (Σεπτέμβριος 1922) και υστέρα την πυρπόλησαν».*

Επίσης ο Sir Valentine Chirol, Υφηγητής της Harris Foundation στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου στα 1924, έ­κανε την εξής αφήγηση: «Αφού οι Τούρκοι συνέτριψαν τον Ελληνικό Στρατό, μετέβαλαν την ουσιαστικά Ελληνι­κή πόλη (Σμύρνη) σε ένα σωρό στάχτης σαν απόδειξη της νίκης τους».**

Άνδρες τέτοιας αξίας δεν προβαίνουν σε διαβεβαιώσεις χωρίς προηγουμένη προσεκτική έρευνα και εξακρί­βωση.

Έχομε ιδεί ήδη με ποιες μεθόδους οι Έλληνες είχαν εκδιωχθεί απ' τις παραλιακές περιοχές της Μικράς Ασίας. Έχουν περιγραφεί οι φόνοι και οι εκτοπίσεις με τους οποίους ένας πολιτισμός πού ανθούσε και αύξανε γρήγορα, είχε καταστραφεί, χωριά και αγροκτήματα είχαν αφανισθεί και αμπελοφυτείες είχαν εκριζωθεί. Μολαταύτα μεγά­λος αριθμός Ελλήνων, πού είχαν κατορθώσει να διαφύγουν με πλοία, ξαναγύρισαν στα κατεστραμμένα σπίτια τους μετά την απόβαση του Ελληνικού στρατού πού έγινε τον Μάιο του 1919, και άρχισαν με μεγάλη επιμέλεια το έργο της αποκαταστάσεως των κατεστραμμένων ιδιοκτησιών τους.

Ο Μουσταφά Κεμάλ αποφάσισε τότε να επιφέρει μια πλήρη και ανεπανόρθωτη καταστροφή του Χριστιανι­σμού στη Μικρά Ασία. Carthago delenda est. (Η Καρχηδών πρέπει να καταστραφεί). Το σχέδιο, όπως αποκαλύ­φθηκε απ' την εκτέλεση του, ήταν να παραδοθεί η πόλη για μερικές μέρες στη σφαγή και στην ακολασία. Να σφαγούν οι Αρμένιοι, πράγμα πού ανέκαθεν προξενούσε ιδιαίτερη ευχαρίστηση στους Τούρκους. Να κάψουν την πόλη και να απαγάγουν τον Ελληνικό ανδρικό πληθυσμό στην αιχμαλωσία.

Τα κυριότερα γεγονότα σχετικά με την πυρπόληση της Σμύρνης είναι τα εξής:

1.  Οι δρόμοι πού πήγαιναν στην Αρμενική συνοικία, φυλάγονταν από Τούρκους στρατιώτες φρουρούς και δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να μπει σ' αυτούς όσο διαρκούσε η σφαγή.

2.  Ένοπλοι Τούρκοι, κι ανάμεσα σ' αυτούς πολλοί στρατιώτες, μπήκαν στην συνοικία αυτή πού φυλαγόταν όπως είπαμε και τη διέσχιζαν πέρα ως πέρα λεηλατώντας, σφάζοντας και καταστρέφοντας. Έκαναν ένα συστημα­τικό και τρομερό «ξεκαθάρισμα», υστέρα απ' το οποίο έβαλαν φωτιά σε διάφορα σημεία στη συνοικία τοποθετώ­ντας δοχεία πετρελαίου ή άλλα καύσιμα μέσα στα σπίτια ή μουσκεύοντας δέματα από κουρέλια με πετρέλαιο και ρίχνοντας τα δέματα αυτά μέσα στα σπίτια απ' τα παράθυρα.

3.  Τοποθέτησαν μικρές μπόμπες από κάτω απ' το λιθόστρωτο σε διάφορα σημεία του Ευρωπαϊκού τμήματος της πόλεως για να εκραγούν και αποτελέσουν έναν συμπληρωματικό παράγοντα στο έργο της καταστροφής, πού θα επέφερε το αναμμένο πετρέλαιο, με το οποίο Τούρκοι στρατιώτες είχαν ραντίσει τους δρόμους. Το πετρέλαιο μετέδωσε τη φωτιά και την εξάπλωσε πέρα για πέρα μέσα στην Ευρωπαϊκή συνοικία και οι μπόμπες γκρέμιζαν τους τοίχους πού κλονίζονταν. Μια τέτοια μπόμπα είχε τοποθετηθεί κοντά στο Αρμενικό Παρθεναγωγείο και μια άλλη κοντά στο Αμερικανικό Προξενείο.

4.  Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 έβαλαν φωτιά στην Αρμενική συνοικία. Οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες είχαν περάσει απ' τη Σμύρνη το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου, δηλ. οι Τούρκοι είχαν στην πλήρη και αναμφισβήτητη κα­τοχή τους την πόλη επί πέντε μέρες, προτού να εκραγεί η φωτιά και κατά το μεγαλύτερο μέρος αυτού του διαστή­ματος είχαν αποκλείσει στρατιωτικής την Αρμενική συνοικία, ενώ ενεργούσαν μέσα σ' αυτή συστηματική και ολο­κληρωτική σφαγή. 

Εάν μερικοί Αρμένιοι ήταν ακόμα ζωντανοί στις τοποθεσίες, όπου οι Τούρκοι είχαν βάλει φω­τιά, ήταν κρυμμένοι στα υπόγεια κατατρομαγμένοι τόσο, ώστε να μην μπορούν να μετακινηθούν, γιατί όλη η πόλη είχε κατακλυστεί από Τούρκους στρατιώτες και ιδιαίτερα οι τοποθεσίες οπου είχαν αρχίσει οι πυρκαγιές.

 Γενικά όλοι οι Χριστιανοί της πόλεως ήταν κρυμμένοι στα σπίτια τους σε μια κατάσταση μέγιστου και δικαιολογημένου τρόμου για τον εαυτό τους και για τις οικογένειες τους, γιατί οι Τούρκοι είχαν στην κατοχή τους την πόλη επί πέντε μέρες κατά τις οποίες λεηλατούσαν, άρπαζαν και σκότωναν. Το κάψιμο όμως των σπιτιών ανάγκασε τους κρυμμένους να βγουν έξω στους δρόμους και προκάλεσε τις τρομερές σκηνές βασανισμών πού θα περιγράψουμε παρακάτω. Εγώ ο ίδιος υπήρξα αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων πού ανέφερα παραπάνω.

5.  Η φωτιά είχεν αναφτεί στην άκρη της Αρμενικής συνοικίας την ώρα πού ένας δυνατός άνεμος φυσούσε προς την κατεύθυνση του Χριστιανικού τμήματος της πόλεως, και μακριά απ' το Τούρκικο. Η Τουρκική συνοικία δεν είχε ανακατευτεί καθόλου στην καταστροφή και καθ' όλη τη διάρκεια των απαίσιων σκηνών πού επακολούθη­σαν και των απερίγραπτων βασανισμών των Χριστιανών, η Μωαμεθανική συνοικία ήταν φωταγωγημένη και οι κάτοικοι διασκέδαζαν χορεύοντας, τραγουδώντας και γιορτάζοντας χαρούμενα.

6.  Τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά στο καλοχτισμένο σύγχρονο Ελληνικό και Ευρωπαϊκό τμήμα της Σμύρ­νης διαβρέχοντας τους στενούς δρόμους με πετρέλαιο η με άλλες εύφλεκτες ύλες. Έχυσαν πετρέλαιο μπροστά στο Αμερικανικό Προξενείο με τον προφανή σκοπό να μεταδώσουν τη φωτιά στο οίκημά του την ώρα πού ο C. Claflin Davis, Πρόεδρος του Τμήματος Κωνσταντινουπόλεως της Επιτροπής Ανακουφίσεως Ατυχημάτων του Ερυθρού Σταυρού και άλλοι στέκονταν στην πόρτα. Ο κ. Davis βγήκε έξω και έβαλε τα χέρια του μέσα στη λάσπη πού είχε γίνει και είδε ότι μύριζε πετρέλαιο και βενζίνη. Οι στρατιώτες, πού είδε ο κ. Davis και οι άλλοι, είχαν ξεκινήσει απ' την προκυμαία και προχωρούσαν προς τη διεύθυνση της φωτιάς.

7.  Τούρκοι στρατιώτες ξεγύμνωσαν και κτύπησαν με ρόπαλα τον κ. Alexander Maclachlan, Πρόεδρο του Α­μερικάνικου Κολλεγίου και ένα Λοχία του Αμερικάνικου Ναυτικού και πήραν από τον ένα τα ρούχα του και απ' τον άλλον ένα μέρος της στολής του. Πυροβόλησαν επίσης επάνω σε ένα απόσπασμα Αμερικανών ναυτών.

* «A short history of the near east» Σελίδα 393. 

** «The occident and the orient»  Σελίδα 58

 

GEORGE HORTON 

 Προξένου και Γενικού Προξένου των Ήνωμ. Πολιτειών στην Εγγύς Ανατολή επί τριάντα χρόνια.