Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1294-1461)

Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, ή των Μεγάλων Κομνηνών, ιδρύθηκε το 1204, όταν η Κων/πολη έπεσε στα χέρια των Σταυροφόρων της 4^ης Σταυροφορίας.

Τότε ιδρύθηκε και η αυτοκρατορία της Νίκαιας, όπως το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Πάντως , η περιοχή Τραπεζούντας περνούσε μια περίοδο αποστασίας από την Κωνπολη και πριν από το 1204, με πρωταγωνιστές τους αδελφούς Γαβράδες.

 Γι' αυτό και η κατάληψη της πόλης από τους αδελφούς Αλέξιο και Δαβίδ Κο­μνηνό, το 1204, δεν ήταν και τόσο δύσκολη υπό­θεση. Μέσα σε μια 10ετία το κράτος των Κομνη­νών ήλεγχε μια μεγάλη έκταση (1204), από τη Σι­νώπη μέχρι την Κολχίδα.

Αξιόλογα κέντρα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας ήταν η Οινόη, η Λίμνια, η Κερασούντα, η Τρίπολη, το Ρίζαιο και, κυρίως, η Τραπεζούντα.

Ιασωνειο Ακρωτήριο -Εκκλησία Αγιου Νικολάου (Φωτ. Αρχείο Βασ. Σακελλαρίδη)

 Στο εσωτερικό η επικρά­τεια αυτού του κράτους απλωνόταν σε μια από­σταση 70 χιλιομέτρων από τα παράλια. Στα παρα­πάνω πρέπει να προσθέσουμε και την περιοχή της Χερσώνας. 

Υπήρχαν, βέβαια, και περιπτώσεις που οι Κομνηνοί της Τραπεζούντας εξουσίαζαν και ενδότερες πολιτείες, όπως την Αμάσεια, την Κολωνεία, τη Νεοκαισάρεια, τη Λαοδίκεια, την Παϋράη, τη Βαϊβερδώνα.

 Το τεράστιο αυτό πολιτικογεωγραφικό άπλωμα δικαιολογεί και τον τί­τλο του Αυτοκράτορα: «Βασιλεύς και αυτοκρά­τωρ Πάσης Ανατολής, Ιβηρίας και Περατείας». Εί­χε το δικαίωμα να υπογράφει χρυσόβουλα με κόκκινη μελάνη.

Από τα μέσα του 13ου αι. κ.ε. ιδρύουν ε­μπορικά πρακτορεία στην Τραπεζούντα οι Γε­νουάτες και οι Βενετοί, οι οποίοι ανέπτυξαν, από εκεί, εμπορικές σχέσεις με τους Μογγόλους και τους Κινέζους.

Να σημειωθεί ότι το εμπόριο αυτό διεξαγόταν με νομίσματα των Κομνηνών, τα ο­ποία είχαν μεγάλη πέραση και έξω από τα σύνορα της Αυτοκρατορίας.

 Εξάλλου, και η θέση της Τρα­πεζούντας ήταν πολύ κατάλληλη για την ανά­πτυξη εμπορικών και διπλωματικών σχέσεων με τα σουλτανάτα και εμιράτα της Μ. Ασίας, αλλά και με τη Γένουα και τη Βενετία.

Πάντως, το ά­νοιγμα προς τους Γενουάτες και τους Βενετούς οδήγησε, τελικά, τους Κομνηνούς σε σχέση ε­ξάρτησης από τις δύο αυτές ιταλικές πολιτείες, οι οποίες συχνά ασκούσαν στην περιοχή ταπει­νωτική πίεση.

Πέρα από τα παραπάνω, η Αυτοκρατορία ταλανίστηκε αρκετά από δύο εσωτερικές αντιμα­χόμενες μερίδες: η μία, των Σχολαρίων, στόχευε στη φιλική συνεργασία με την Κων/πολη. Από την άλλη, οι ντόπιοι αριστοκράτες του Μεσοχαλδίου επιδίωκαν την πλήρη ανεξαρτησία τηw Αυτοκρατορίας.

Τραπεζούντα-Σήμερα (Φωτ. Αρχείο  Βασ. Σακελλαρίδη)

Τελικά, η περιοχή ηρέμησε και η ενότητα α­ποκαταστάθηκε επί Αυτοκράτορα Αλεξίου Γ Κο­μνηνού (1349-1390), ο οποίος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για ίδρυση μοναστηριών, (του Διονυσίου στο Άγ. Όρος, του Άγ. Γεωγρίου Περιστερεώτα, του 'Αγ. Γεωργίου Χουτουρά), ή για την ενίσχυση τους ('Αγ. Ιωάννη Βαζελώνα).

Όμως, επί Κομνηνών παρατηρείται και ση­μαντική ανάπτυξη Γραμμάτων στην Τραπεζού­ντα. Πρώτα - πρώτα, στην αυλή των Αυτοκρατό­ρων έδρασαν σπουδαίοι λόγιοι της εποχής, όπως ο Πανάρετος, Κων/νος Λουκίτης, ο Στέφανος Σγουρόπουλος, ο Ιωάννης Ευγενικός, ο Γρηγόριος Χιονιάδης κ.ά. Αλλά και στην Ιταλία διέπρε­ψαν οι Τραπεζούντιοι, όπως ο Γεώργιος Βησσαρί­ων και ο Γεώργιος ο Τραπεζούντιος. Πέρα από τα παραπάνω, η περιοχή διέθετε πλούσιες βιβλιο­θήκες με πολύτιμα χειρόγραφα, ιδιαίτερα στο παλάτι των Κομνηνών και στα πολλά μοναστήρια της Τραπεζούντας και της περιφέρειας (Παναγίας Σουμελά κ.ά.).

Είναι γνωστό ότι στη Σουμελά βρέθηκε η μία από τις έξι παραλλαγές του έπους «Διγενής Ακρίτας».

Στάθης Πελαγίδης
Καθηγητής Πανεπιστημίου