Οι δοξασίες των Ποντίων για τον Άδη είναι κράμα ειδωλολατρικών και χριστιανικών δοξασιών. Στην αρχαιότητα ο Άδης για την σκληρότητα του ονομαζόταν αδάμαστος, άδμητος, αμείλιχος, και στον Πόντο άχαρος , άκλωστος, αγύριστος, αγεφύρωτος.
Ο Άδης των προγόνων μας ήταν τα έγκατα της γης, σκοτεινός, μαύρος, ακτίνα του ήλιου δεν τον έβλεπε ποτέ.
Στον Πόντο το ίδιο μαύρος, σκοτεινός, σκοτεινιασμένος:
Θα σκίεις κι' εμπαίντζ σην μαύρην γην, θα κατηβαίντζ σον Άδην
—Ας παίρ' το γριζομάκελλον, βαθέα ας γριζεύ κι' ευρήκ' με
—Ήλες κι παίρει την αύγήν, και το φεγγάρ' το βράδον
—Αν αποθάνω, μανίτζα μ', σον Αδ' αν κατηβαίνω...
— Εγώ τον Άδην ένοιξα και την πομπήν άτ είδα, τριύλω - ύλω σκοτεινόν, κι' ή μέσε βουχνιασμένον.
— Εκεί σον Αδ' τον σκοτεινόν, σην γην το βουχνιασμένον, εκεί τα πόρτας χάλκινα. —Ανοίξτε σιδερόπορτας τη Αδ' αραχνιασμένα.
Ο Άδης των αρχαίων είναι ευρύς και έχει μεγάλες πύλες σιδερένιες. Στον Πόντο το ίδιο: Άδης εν μέγαν και πλατύν, εκεί τα πόρτας χάλκενα, τσιαγκαλοφορτωμένα, τριύλου - ύλου πύργος, με σιδερένια πόρτας.
— Η φυλακή εχ' σίδερα, προυντζένια αλυσίδας.
Στον Άδη o άνθρωπος χάνει τα χαρακτηριστικά του: Σολεύν' τα κάλλια τ' ανθρωπί', πατεί η κιτρινιάδα, οι άσπροι μαύροι κάθονται κι' οι κόκκινοι χλωμίζ'νε, κι' οι τριανταφυλλοπρόσωποι της γης την όψιν φέρ'νε.
Καταπληκτική ομοιότητα με το μανιάτικο μοιρολόγι: οι άσπροι μαύροι γίνονται, κι' οι ροδανοί φλομάτοι, κι' οι τριανταφυλλοπρόσωποι μαυρίζουν κι' αραχνιάζουν.
Στον Άδη οι νεκροί δεν έχουν δύναμη, είναι σκιές, είδωλα, φαντάσματα, που διατηρούν τα χαρακτηριστικά του σώματος: Ισίης ο Άδης κι' έρημος, λαλίαν κι άκουσκάται, ίσκιάδας πάν' και έρχουνταν.
—Σον Αδ' καταχαλάουνταν και μαυροτζουρουεύνε, και ρούζ'νε τ' όμματόφρυδια καί τ' ομματοφωλίδια, γριντζίλια χωρίς κρέατα, οοδόντια ζιαγκωμένα.
Ο Άδης είναι απροσπέλαστος στους ζωντανούς, και όποιον παίρνει, δε μπορεί να επιστρέψει: Ερούξες σον άγύριστον, τη Αδ' το μονοπάτιν.
—Αδά ο μαύρον έχτισεν το μαύρον το παλάτ'ν άτ, και ζωντιανόν απέσ' κί βάλλ' κι' ήντζαν εμπαίν' εχάθεν.
—Εμέν αδά π' έκλείδωσεν, άλλο κ' αποκλειδών' με.
—Εκεί όσ' νομάτ' πήγαν, κανείς οπίσ' κι' εκλώστεν, ποτάμ' έχ' άγεφύρωτον και στράτας χαλασμένα.
Ο Άδης είναι μαύρος κι' έρημος, χωρίς ελπίδα, χωρίς ανακούφιση: Εκεί εγνωριμία κ' εν, κ' η συνενότ' εσκώθεν.
—Είδες τον Άδην σκοτεινόν, είδες τον Άδην μαύρον, χωρίς τα κρύα τα νερά, χωρίς άθια και φύλλα.
—Οπίσ' οπίσ', νέ παληκάρ' οπίσ' κι' απόθεν έρθες, αδά γάμος κί γίνεται, νυφίτζα κί στολίεται, τραπέζ' κί τονατεύκεται, καυκίν κί ποτισκάται.
—Εκεί χλοϊάδα κί φυτρών' καί δέντρα κί φλουγγίζ'νε.
Οι άνθρωποι έχουν τον πόθο να δώσουν στον Άδη μόνο τους γέρους, αλλά ο Άδης προτιμά μάλλον τους νέους: Σον Αδην πρέπει γέροντοι και ταλαιπωρημένοι.
—Τον Άδην έδοκίασαν παληκαρίων μέσα, τον Αδ' έμαρτακίασαν παληκαρί' βραχίονας.
Καί ποιά είναι η εσωτερική τάξη του Αδη; Τσιάρχαν κάθουνταν άρχοντοι, τσιάρχαν τά τταληκάρια, σή τσιάρχας ί-μ' τό κλείδωμαν κουκουλωμέν' νυφάδες, και όλων άποκιφαλού καλοέρ' καί ποπάδες.
Τους προγόνους μας οδηγούσε στον Άδη από την Αχερουσία λίμνη ο Χάρων παίρνοντας αμοιβή ένα οβολό που τοποθετούσαν στο στόμα του νεκρού. Τους Ποντίους οδηγεί ο Χάρος από το τρίχινο γεφύρι παίρνονται κι' αυτός ομοίωμα κέρματος από κερί, με σημάδι σταυρού, που έθεταν πάνω στα χείλη του νεκρού.
Ο των αρχαίων ήταν χωρισμένος σε δικαστήριο, τάρταρο και ηλύσια πεδία, των δε Ποντίων κατά τη δευτέρα παρουσία σε κόλαση και παράδεισο. Στον τάρταρο ο Τάνταλος πλησιάζει τα χείλη του στο φαγί και στο νερό, άλλ' αυτά απομακρύνονται. Και στον ποντιακό Αδη: Το νερόν έν τρεχούμενον κι' εσύ 'σαι διψασμένος, και το φαΐν σό γόνατον κι' εσύ 'σαι πεινασμένος.
Στην κόλαση των Ποντίων η θεία δίκη τιμωρεί τα παραπτώματα με τερατόμορφους δαίμονες, ποικίλα βασανιστήρια, φλόγες, πίσσες, αγχόνες, καί άλλα τέτοια. Ήμέραν έν' βοήν σον Αδ' κατάβραδα λαλίας, κι' όλεν τήν νύχταν βάϊνασην, δάκρια, μοιρολοΐας.
—Όντάν σον Αδ' έπάτεσεν, όνταν σον Αδ' έσήβεν, έμαυρομοιρολόεσεν, άδά φαρμάκια τά νερά καί τα ποτάμια διάκρια.
Το όνομα του Αδη αναφέρεται και σε δίστιχα, παροιμίες και μοιρολόγια.
Το όνομα του Αδη αναφέρεται και σε δίστιχα, παροιμίες και μοιρολόγια.
ΔΙΣΤΙΧΑ
Τον ουρανόν χρωστώ την ψή μ' τον Άδην το κορμόπο μ'
εσέν ντο χρωστώ, σκύλ' κουτάβ', και τυραννίεις το ψόπο μ'.
Ο κύρη μ' έν' τρισέλλενος, η μάνα μ' έν' ρομάνα
εγώ με τα παράπονα σον Άδ' κι κατηβαίνω.
Αν αποθάνω μανίζα μ' σον Αδ' αν κατηβαίνω
θα φτάγω τα παράπονα μ' έναν βραδήν κί μένω.
Τα τιαρτόπα μ' θα γράφ' άτα σον τάφον ντο θα κείμαι
αγάπη μ' θα δεβάζει άτα κι' έγώ σον Αδ' θα είμαι.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ
Αδικία σον Αδ' κραζ' καί πάει.
Δωδεκάχρονον κορίτζ' για σον άνδραν για σον Άδην.
Ας σον Αδ' κάκκαλα αναμέν'.
Καστανιά Βεροίας 6.6.67
