Ακρίτας όντες έλαμνεν

Ακρίτας όντες έλαμνεν σήν παραποταμέαν,

 έπέγνεν κι έρτον κι  έλαμνεν τήν ώραν πέντ' αυλάκια,

 έπέγνεν κι έρτον κι έσπερνεν εννέα κότια σπόρον.

΄Ερθεν πουλίν κι έκόνεψεν ση ζυγονί τήν άκραν,

 σκούται καί καλοκάθεται ση ζυγονί τήν μέσεν.

Όπίσ', πουλίν, όπίσ', πουλίν, μή τρώς τήν βουκεντρέαν.

Καί τό πουλίν κελάηδεσεν σάν άνθρωπί' λαλίαν.

Ακρίτα μου, ντό κάθεσαι, ντό στέκεις καί περμένεις;

Τό ένοικο σ' έχάλασαν καί τήν κάλη σ' έπαίραν,

τ' όλον καλλίον τ' άλογο σ' στρώνε καί καβαλκεύνε

καί τ’ άλλα τά καθέτερα στέκνε καί χλιμιτίζνε.

Ακρίτας παραθύμωσεν, Ακρίτας έθερέθεν.

'Κάρφωσεν τό βουκέντριν άτ καί έστεσεν τά βούδια τ'.

Όλια τά όρνεα φοβερίζ', τ' όρνεα καί τά ραχία,

 τούς κλέφτες έφοβέριζεν, νά μή κλέφνε τό γίνιν

 καί τά πουλιά φοβέριζεν, νά μή τρώγνε τό σπόρον.

Αφήν' καί πάει Ακρίτας ιμ', ό κρίαρον Ακρίτας,

 εύρίκ' τά πόρτας ανοιχτά, τά παραθύρια άκλείδια,

πάει κι εύρήκ' τούς μαύρους άτ, στέκνε καί χλιμιτίζνε.

—Τσ' αστράφτει σήν Ανατολήν, νά 'βρίεται σήν Δύσιν;

Σόν Θόν έσουν, ναί μαύροι μου, τσ' έφτάν' καί κοντοφτάνει; 

Κανείς, κανείς 'κ' έλάλεσεν, κανείς 'κ' έπελογέθεν

καί τό γιαγούζιν τ' άλογον λαλεί κι άπολογάται.

—Άσά κρυφοταΐσματα σ' έφτάνω, κοντοφτάνω.

 Άπάν' σ' ατό έλάγγεψεν, έχπάστεν κι έχ' καί πάει.

Βουτσοκοπά τόν μαύρον άτ, νά φτάν' καί κοντοφτάνει.

Ακρίτας ίμ' πρίν νά προφτάν', ή κόρ' ερθεν κι έδέβεν.

Ούτζόπουλα έπέντεσεν άπάν' σό σταυροδρόμιν.

Σόν Θόν έσουν, ουζόπουλα, πουθέν χαράν εδέβεν;

Κάθαν ώραν χαράν διαβαίν', κάθαν ήμέραν γάμος,

 άμον τ' άτώρνον τή χαράν, άλλο χαράν 'κ' έδέβεν,

 κάθαν τσατσίν μαλλίν κρατεί, κάθαν λιθάριν αίμαν. 

Βουτσοκοπά τόν μαύρον άτ, νά φτάν' καί κοντοφτάνει.

Ακρίτας ιμ' 'κ' έπρόφτασεν, ή κόρ' έρθεν κι έδέβεν.

Επήγεν κι έταγιάνεψεν σή Δέβας τό γεφύριν.

Εκεί κάθουνταν Έλλενοι, άτόναν φοβερίζνε.

Δεβάστε με, ναι Έλλενοι, τή Δέβαν άς διαβαίνω,

 ο μαύρον εν νέον πουλάρ', χωρίς τα'ίν 'κί μένει,

ή κάλη μ' νέον κόρασον, χωρίς έμέν 'κί στέκει.

(Τόν θάνατον άτ 'κί νουνίζ', τήν κάλην άτ' θυμάται).

Αν κρούω καί σκοτώνω σας, θά λέγνε με φονέαν

κι αν 'κί σκοτώνω σας εγώ, θά λέγνε, έφοβέθεν,

καλλίον 'κί σκοτώνω σας κι άς λέγνε έφοβέθεν. 

Κλώσκεται σύρ' τόν μαύρον άτ καί σό βαθύν ιμνίτσιν,

βουτσοκοπά τόν μαύρον άτ, νά φτάν' καί κοντοφτάνει.

Επήγεν κι εταγιάνεψεν καί σου Καστρί' τήν πόρταν,

ο μαύρον εχλιμίτιξεν κι τό Κάστρον όλ' έσείεν.

H κόρ' έπαραγνώριξεν, είπεν: Έρθεν Ακρίτας.

Ανοίξετε με, ναί πορτάρ', ανοίξτε κι άς έμπαίνω,

ό μαύρον νέον πουλάριν εν, χωρίς ταΐν'κί μένει,

ή κόρ' νέον κόρασον εν, χωρίς έμέν 'κί στέκει.

Ένοιξαν άτον οι πορτάρ', έμπαίν' άπέσ' Ακρίτας.

Άλλοι σκαμνία δίγν' άτον, άλλοι καυκίν απλώνε

 καί σό σκαμνίν άτ κάθεται καί τό καυκίν επαίρεν.

Γιά σούς, γιά σούς Ακρίτα μου καί μή πολυλογίζεις,

αδά μεγάλον στράτεμαν, εσέναν κυνηγάει.

Έσυρεν τό σπαθίτσιν άτ άσό χρυσόν θεκάριν,

χίλιους μπροστά τ' έσκότωσεν καί μύριους από πίσω,

άλλα τρακόσιους Βάραγγους σή Δέβας τό γεφύρι.

Επαίρεν τήν κόρ' κι έφυεν εννέα πουρνοβράδια,

έβγαλεν άσόν κόλφον άτ άπ' όλα τά γεννέας.

Γιά φα, κόρη, γιά φά, κόρη, κιοζέτεψον τά στράτας. 

Ακρίτας επεκούμπιξεν, έναν ύπνον επαίρεν.

Τά δάκρυα τ'ς εκατήβαιναν σ' Ακρίτα τήν καρδίαν.

Εγνέφιξεν κι Ακρίτας μου άσό γλυκήν τόν ϋπνον.

Κόρη, εκείν' πού έρχουνταν, κανέναν 'κ' εγνωρίζεις;

Μπροστά πού έρτ' ο καβαλάρ'τς, ομοιάζ' να εν ο κύρη μ'

κι εκείν' οι μαύροι αλογάντ', ομοιάζν' νά είν' τ' αδέλφια μ'

καί 'κείνε ή γερανοφόρος, όμοιάζ' νά εν ή μάνα μ'.

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Έλαμνεν = όργωνε.

κότια, ενικός κότ' = μέτρο βάρους (16 οκάδες).

ζυγονί = ζυγού (ένικ. ζυγόν').

βουκεντρέαν = βουκεντριά (βουκέντρ' = ράβδος μέ κέντρον), καθέτερα - κατώτερα, λιγότερο άξια.

γίνιν = ινί (τό μυτερόν σημείο στό αλέτρι).

άκλείδια = άκλείδωτα, ανοιγμένα.

γιαγούζιν = αυτό πού έχει μαύρο στιλπνό χρώμα (νεαρό), έλάγγεψεν = πήδησε.

 ούτζόπουλα = πουλιά πετούμενα.

άτώρνον = τωρινό, σημερινό.

τσατσίν = λεπτό καί ξερό κλαδί θάμνου, φρύγανον.

έταγιάνεψεν = έφτασε, κατέφτασε.

Δέβας = της Διάβασης (ονομαστή θέση γεφυριού).

ταΐν = τροφή ζώου.

καυκίν = ποτήρι κεράσματος.

Βάραγγους = ξένους μισθοφόρους, (φρουροί στα ανάκτορα ή σύνορα).

γεννέας = είδη, ποικιλίες.

κιοζέτεψον = κοίταξε, έλεγξε, φύλαγε.

εγνέφιξεν = ξύπνησε.

γερανοφόρος = ντυμένη στά γαλάζια.

" Όταν Ακρίτας όργωνε"

"Οταν Ακρίτας όργωνε στου ποταμιού την άκρη,

πηγαινοερχόταν κι όργωνε την ώρα πέντε αυλάκια,

πηγαινοερχόταν κι έσπερνε με τα σακιά το σπόρο.

Ήρθε πουλί και στάθηκε 'κει στου ζυγού την άκρη

 κι ύστερα καλοκάθεται μέσ' στου ζυγού τη μέση.

—Φύγε πουλί, φύγε πουλί, μη σουρθεί το βουκέντρι.

Και το πουλί κελάηδησε μ' ανθρώπινη φωνούλα.

—Ακρίτα μου, τι κάθεσαι κι ανέμελα τι στέκεις;

Το σπιτικό σου χάλασαν κι άρπαξαν την καλή σου,
το πιο καλό σου τ' άλογο το κάνανε δικό τους
και τ' άλλα τα κατώτερα θλιμμένα χλιμιντρίζουν.
Ακρίτας παραθύμωσε και θέριεψε περίσσια,
καρφώνει το βουκέντρι του και σταματά τα βόδια.

Πουλιά, βουνά και λαγκαδιές τ' αγριοφοβερίζει,

τους κλέφτες τους φοβέριζε, να μη το γινί κλέψουν

και τα πουλιά φοβέριζε, να μη το σπόρο φάνε.

Και ξεκινά ο Ακρίτας μου και σειέται σαν κριάρι,

 βρίσκει τις πόρτες ανοιχτές μα και τα παραθύρια

και τ' άλογα του στην αυλή στέκουν και χλιμιντρίζουν.

—   Ποιος αστράφτει στην Ανατολή και βρίσκεται στη Δύση,

—    ποιος μαύρος τάχα από σας μπορεί για να προφτάσει;

—  Και τ' άλογα βουβάθηκαν, κανένα δε μιλάει

κι ένα πουλάρι μοναχά λαλεί κι απολογιέται.

—Αφού με κρυφοτάϊζες, θα φτάσω, θα προφτάσω.

Ευθύς το καβαλίκεψε, σαν αστραπή πηγαίνει.

Τον μαύρο του βιτσοκοπά. Αχ, πότε να προφτάσει!

Αργά τόμαθε Ακρίτας μου κι η κόρη πέρα εχάθει.

Πετούμενα συνάντησε πάνω στο σταυροδρόμι.

—  Πουλάκια μου να σας χαρώ, διάβηκε κάνας γάμος;

—   Χαρές και γάμοι ολημερίς περνούν κι αντιπερνούνε,

—  μα γάμο σαν το σημερινό δεν είδαμε ποτέ μας,

οι θάμνοι γέμισαν μαλλιά κι οι πέτρες όλες αίμα.

Βιτσοκοπά το μαύρο του, να φτάσει, να προφτάσει.

 Ακρίτας μου δέν πρόφτασε κι η κόρη εχάθει πέρα.

Σ' ένα γεφύρι ξακουστό φτάνει και κοντοστέκει.

Εκεί φυλάγουν Έλληνες κι αυτόν φοβερίζουν.

—   Παρακαλώ σας, Ελληνες, αφήστε να περάσω,

—   πουλάρι νιό ο μαύρος μου, δεν στέκει πεινασμένο,

—   κοράσι νιό το ταίρι μου, δίχως εμέ δεν στέκει,

—   (τον θάνατο του δεν ψηφά, θυμάται την καλή του).

Αν σας σκοτώσω, Έλληνες, φονιά θε να με πούνε

 κι αν δεν σκοτώσω εγώ εσάς, δειλό θε να με πούνε.

 Δεν σας σκοτώνω κι ας με πούν' δειλό και φοβιτσιάρη.

Αλλάζει δρομολόγιο, λιμνούλα προσπερνώντας,

 βιτσοκοπά το μαύρο του, να φτάσει, να προφτάσει.

Και να! Φτάνει και στέκεται στου Κάστρου μπρος την πόρτα

και χλιμιντρίζει τ' άλογο και σειέται όλο το Κάστρο.

H κόρη καλογνώρισε κι είπε: Ακρίτας ήρθε!

—Ανοίξτε μου πορτάρηδες, ανοίξτε να μπω μέσα,

πουλάρι νιό ο μαύρος μου, δεν στέκει πεινασμένο,

κοράσι νιό το ταίρι μου, δίχως εμέ δεν στέκει.

Ανοίγουν οι πορτάρηδες κι Ακρίτας μπαίνει μέσα,

άλλοι σκαμνιά του βάζουνε κι άλλοι κέρασμα δίνουν

κι Ακρίτας καλοκάθεται, το κέρασμα τους παίρνει.

— Για σώπα, σώπα, Ακρίτα μου και μη πολυκαυχιέσαι, 

εδώ μεγάλο στράτευμα, εσένα κυνηγάει.

— Τραβάει εκείνος  το σπαθί απ' το χρυσό θηκάρι,

εμπρός του χίλιους σκότωσε και μύριους από πίσω

κι άλλους τρακόσους Βάραγγους στο ξακουστό γιοφύρι.

Την κόρη πήρε κι έφυγε μερόνυχτα εννέα

κι όλα του κόσμου τα καλά τα βγάζει από τον κόρφο.

—Φάε γυναίκα μου γλυκιά και φύλαγε τους δρόμους. 

Ακρίτας παρανύσταξε κι ολόγλυκα κοιμήθηκε.

 —   Κι η κόρη βλέπει πέρα 'κει, φουσάτο κατεβαίνει

—  κι η δόλια, πως να του το πει, φουσάτο κατεβαίνει; 

Τα δάκρυα της τρέχανε στ' Ακρίτα της το στήθος.

Και ξύπνησε Ακρίτας μου απ' τον γλυκό τον ύπνο.

—  Καλή μου, άπ' το φουσάτο εκεί, κανένα δεν γνωρίζεις;

Μοιάζει με τον πατέρα μου μπροστά ο καβαλάρης, 

 θαρρείς κι είναι τ' αδέλφια μου οι αλογάδες πίσω

και παραδίπλα η μάνα μου, ντυμένη στα γαλάζια

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ

Στέκει ανάμεσα ουρανού και γης. Κυριαρχεί μέσα στό φόντο της ιστορίας ή ηρωική του μορφή. Αγωνίζεται έξη αιώνες (από τον 6ο έως τον 12ο) στα σύνορα του Βυζαντίου, ενάντια σε Σαρακηνούς, απελάτες και άλλους ποικιλώνυμους εχθρούς τού έθνους. Έχει πλήρη συνείδηση της αποστολής του. Μάχεται για τα ιδεώδη του πολιτισμού. Προσφέρει υπηρεσίες, πέρα από το βωμό του έθνους, στο βωμό της ανθρωπότητας. Είναι ο πόντιος Ακρίτας.

Η ιστορία αποκάμει. Δεν είναι σε θέση να διηγηθεί τη δόξα του. Μόνο ο θρύλος το κατορθώνει. Το επιτελεί με τα σαλπίσματα της ποντιακής μούσας. Τοποθετεί τη μορφή του ανάμεσα Θεού και ανθρώπων.

Ενώ ο Ακρίτας ποτίζει με ιδρώτα τη Γη, αφήνει ξαφνικά το αλέτρι. Αρπάζει τη σαΐτα, όταν η Θεία Πρόνοια με το στόμα ενός πουλιού του φέρνει το θλιβερό μήνυμα, ότι του χάλασαν το σπίτι κι άρπαξαν την καλή του. 

Τινάζει τα φτερά της ατσάλινης ψυχής του, γίνεται γίγαντας. Δρασκελίζει βουνά και λαγκαδιές. Κατατροπώνει τους άπραγες. Απελευθερώνει τη γυναίκα του. Γυρίζει στό Κάστρο του θριαμβευτής.

Δεν είναι τούτος ο ήρωας συγκεκριμένος, επώνυμος. Είναι η εκάστοτε θρυλική ηρωική μορφή, που ενσαρκώνει ένα ολάκερο λαό. Αντανακλά ο ηρωισμός του, με τρόπο συμπυκνωμένο, θρυλικές μορφές από την περιοχή των ελληνικών μύθων. Συγκεντρώνει την νιότη του Αχιλλέα, τη δύναμη του  Ηρακλή και τη δόξα του Μ. Αλέξανδρου.

Τόν θαυμάζει ό λαός. 

Εμψυχώνεται από το μεγαλείο του. Προβληματίζεται με τις ακατάβλητες ψυχικές και σωματικές του δυνάμεις. Φαντάζονται μερικοί, πως έχει διπλή φυλετική υπόσταση (πατέρα σαρακηνό εκχριστιανισθέντα και μάνα Ελληνίδα).

Έτσι, τον λένε «Διγενή». Μα τα θρυλικά κατορθώματα του, η ανιδιοτέλεια των πράξεων του και η αίγλη του, άλλη, καλύτερη εξήγηση προσφέρουν για την έννοια του ονόματος του. Εμφανίζεται σαν ημίθεος και σαν τέτοιος, δεν μπορεί, παρά να είναι «διογενής» ο Πόντιος Ακρίτας. Έτσι, παίρνει το όνομα «Διγενής». Σαν υπεράνθρωπο τον πιστεύει ο λαός και συνδέει το όνομα του με ωραία τοπία κλπ. του Πόντου, π.χ., «τ'Ακρίτα το πεγάδ', το λιβάδ' κλπ.». Και τα τραγούδια του, που ξεπηδούν μέσα από τα ιστορικά γεγονότα, έχουν προορισμό «να τραγουδιούνται από το λαό» (Uhland).

Με βάση τη θεωρία της «μονογενέσεως», το τραγούδι του Ακρίτα τον Πόντο έχει αρχική πατρίδα. Στις μακρινές εκείνες επάλξεις, στα «άκρα» του έθνους αγωνίζεται τούτος ο ήρωας. Ονομάζεται Ακρίτας, γιατί δουλεύει και μάχεται στα άκρα, στα πιο μακρινά σύνορα του ελληνισμού.

Η κρητική, κυπριακή και οι άλλες μούσες του ελληνικού λαού εγκωμιάζουν τον Ακρίτα και τα κατορθώματα του, όμως από το περιεχόμενο των σχετικών τραγουδιών δεν προκύπτουν στοιχεία τόσο πειστικά, που να συνδέουν τον ήρωα με περιστατικά, σχετικά με την πραγματική ζωή και αποστολή του.

Άλλωστε, η περιοχή του Ευφράτη ποταμού είναι ο βασικός τόπος, όπου γίνονται οι πιο σπουδαίοι ακριτικοί αγώνες. 

Η ποντιακή μούσα προσδιορίζει ρεαλιστικά την ψυχοσύνθεση του Ακρίτα. Φανερώνει την πίστη του σε εθνικά, κοινωνικά και οικογενειακά ιδεώδη. Διαλαλεί την αγάπη του προς τον άνθρωπο. Υπογραμμίζει την προσφορά του στο βωμό του πολιτισμού με φορέα το Βυζάντιο, από όπου η πνευματική λάμψη πορεύεται στη Δύση και βάζει εκεί τα θεμέλια της Αναγέννησης. 
Έτσι, η μορφή του Ακρίτα, φωτεινή και αθάνατη, ανυψώνεται μεσούρανα, σαν δόξα του παρελθόντος, σαν λάμψη του μέλλοντος.

 Στάθης Αθανασιάδης

"ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΛΑΟΥ"

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΔΕΛΦΩΝ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1992