Κάστρον καί περιβόλι

Ακρίτας κάστρον έχτιζεν κι Ακρίτας περιβόλι

σ' έναν όμάλ', σ' έναν λιβάδ', σ' έναν 'πιδέξιον τόπον.

Όσα του κόσμου τα φυτά, εκεί φέρ' και φυτεύει

κι όσα του κόσμου τ' αμπέλια, εκεί φέρ' κι άμπελώνει,

 όσα του κόσμου τα νερά, εκεί φέρ' κι αυλακώνει

 κι όσα του κόσμου τα πουλιά, εκεί παν’ καί φωλιάζνε.

 Πάντα κελάηδναν κι έλεγαν: «Πολλά θα ζη Ακρίτας».

 Κι έναν πουρνόν, πουρνίτζικον καί Κερεκήν ήμέραν,

 ατά κελάηδναν κι έλεγαν: «Αύρι  αποθάν' Ακρίτας!».

H κάλια τ' βαρυκάρδισεν καί βαρυαναστενάζει.

 —Ακούς, ακούς Ακρίτα μου, ντό λέγνε τά πουλόπα;

 Πάντα κελάηδναν κι έλεγαν: «Πολλά θα ζη Ακρίτας».

 Κι ατώρα κελαηδούν και λέν': «Αύρι’ αποθάν' Ακρίτας!».

 Ακούει άτο Ακρίτας ιμ', χαμογελά καί λέγει:

—Ατά μικρά πουλόπα είν',  ντο λέγνε 'κ' εγροικούνε,

 αφήστε άτα τά παλαλά, άς κελαηδούν καί χαίρουν

 καί φέρτε τη σαΐτα μου, ντό σύρ' τρακόσια πήχες

 καί τ' άλλο τό μικρότερον, ντό σύρ' εξήντα πέντε.

 Φέρτε τά κυνηγόσκυλα μ' καί τ' αλυσοδεμένα

 κι ας πάω καί νά κυνηγώ καί σά κυνηγοτόπια

 κι άν εύρίκω καί κυνηγώ, εγώ 'κί θ' αποθάνω

 κι άν 'κ' εν πουλίν νά κυνηγώ, αλήθεια, θ' αποθάνω!

Ακρίτας πάει νά κυνηγά καί σά κυνηγοτόπια.

 Κυνήγεσεν, κυνήγεσεν, πουθέν κυνήγιν 'κ' εύρεν

 κι ουδέ μικρόν, νά κυνηγά, πουθέν πουλόπον 'κ' εύρεν.

 Τον Χάρον άτ' έπέντεσεν απάν' σό σταυροδρόμι,

 — Που πάς, που πάς, ναί Χάρε μου, καί είσαι χαρεμένος;

 —Εγώ σέ σέναν έρχουμαι καί είμαι χαρεμένος.

— Χάρε, ντό έχεις με τ' εμέν καί πάντ' ακολουθάς με;

Κι αν κάθουμαι, συγκάθεσαι κι αν πορπατώ, ακλουθάς με

κι αν κείμαι, νά κοιμούμαι εγώ, γίνεσαι μαξιλάρι μ';

 Εμέν' Ακρίτα λέγνε με, ανίκητον Ακρίταν!

— Για σούς, για σούς, Ακρίτα μου, βαρέα μή καυχάσαι,

εμέν σ' εσέν πού έστειλεν, απ' εσέν παλληκάρ' εν.

— Κι άρ έλα ν' ας παλεύωμε σό χάλκενον τ' άλώνιν

Κι αν έν και ντο νικάς με εσύ, επαρ' την ψή μ' καί δέβα

 Κι αν έν και ντό νικώ σε εγώ, θά παίρω καί τόν μαύρο σ'.

Έξέβαν καί ν' έπάλεψαν κι ένίκεσεν ό Χάρον.

— Χάρε μ', επαρ' ασημικά, μαλάματα όσα θέλεις,

επαρ', αν θέλ'τς, καί τ' άλογο μ', ντό 'κ εχ' ό βασιλέας,

επαρ' τά κυνηγόσκυλα μ', έπαρεν, ίντιαν θέλεις.

—Εμέν σ' έσέν πού έστειλεν, αοίκα 'κ' έθυμέθεν,

μόνον εμέναν είπε με: Την ψήν άτ' επαρ' κι έλα.

Ακρίτας ένεστέναξεν, σήν κάλην άτ' έπήγεν.

—Αλλοί έμέν τόν άκλερον, εγώ θέ ν' αποθάνω!

Ας χαίρουν τά ψηλά ραχιά καί τά παρχαρομύτια.

Έμπα, κάλη μ', καί στρώσο με θανατικόν κρεβάτι,

θέκον άνθια σήν κεφαλί μ' καί παρχαρί' τσιτσέκια,

 θέκον άνθια παπλώματα καί μουσκομαξιλάρια....

 'Πήγεν ή κάλια τ' κι έστρωσεν άνθια καί μανουσιάκια.

               

                    ***

όμάλ' = τόπος ομαλός, ίσιος,

 'πιδέξιον = επιδέξιο, επιτήδειο, βολικό,

 πουρνίτζικον = πρωί, αύγούλα,

εγροικούνε = καταλαβαίνουν, νιώθουν,

ψή = ψυχή,

άκλερον = δυστυχισμένο, άτεκνο,

φτωχόν, παρχαρομύτια = ψηλές βουνοκορφές,

τσιτσέκια = άνθη, λουλούδια.

Ακρίτας κάστρο έχτιζε κι Ακρίτας περιβόλι,

σέ μιά καλόβολη πλαγιά, σ' ενα λιβαδοτόπι,

όλα του κόσμου τά φυτά, εκεί καλοφυτεύει,

 φυτεύει καί καλλιεργεί λογής-λογιών αμπέλια.

Εκεί του κόσμου τά νερά φέρνει καί τ' αυλακώνει

κι όλα του κόσμου τά πουλιά, εκεί πάν' καί φωλιάζουν.

Καί κελαηδούσαν κι έλεγαν, πολύ θα ζήσει Ακρίτας.

Μα την αυγή μιας Κυριακής αλλάξανε τραγούδι

καί τραγουδούσαν θλιβερά: Ταχιά πεθαίνει Ακρίτας.

Τ' ακούει κι ή γυναίκα του καί βαριαναστενάζει.

— Τ' ακούς, τ' ακούς, Ακρίτα μου, τί λένε τά πουλάκια;

Αυτά μου λέγαν πάντοτε, ποτέ δε θά πεθάνεις,

μα τώρα κελαηδούν καί λεν', ταχιά θε νά πεθάνεις.

Σαν τ' άκουσε Ακρίτας μου, χαμογελάει καί λέει:

— Είναι μικρούτσικα πουλιά καί δεν γροικούν τί λένε,

 αφήστε τα νά κελαηδούν μέ τή χαζοχαρά τους

καί φέρτε τή σαΐτα μου, κείνη τήν τριακοσάρα,

 φέρτε καί τή μικρότερη, πού ρίχνει εξήντα πέντε,

φέρτε τά κυνηγόσκυλα, πού τάχω 'κεί δεμένα

 κι αν βρω κυνήγι σήμερα, εγώ δεν θα πεθάνω

 καί θα πεθάνω σίγουρα, αν δεν θα βρω κυνήγι.

Καί ξεκινάει Ακρίτας μου καί βγαίνει στό κυνήγι.

 Κυνήγησε, κυνήγησε, μα πουθενά κυνήγι!

Όχι ζαρκάδι καί λαγό, μα ουδέ πουλάκι βρήκε.

Συνάντησε τόν Χάροντα πάνω στό σταυροδρόμι.

— Που πάς, που πάς, χαρούμενος, ναι Χάροντα, γιά πε μου;

— Γελώ κι είμαι χαρούμενος, γιατί θα πάρω εσένα.

— Τί σούκανα βρε Χάροντα κι από κοντά μέ παίρνεις;

 Μ' ακολουθείς σαν περπατώ, συγκάθεσαι, σαν κάτσω

κι αν πάω εγώ νά κοιμηθώ, γίνεσαι μαξιλάρι.

Εγώ είμαι Ακρίτας ξακουστός κι ανίκητος Ακρίτας!

— Γιά σώπα, σώπα Άκριτα μου καί μη  πολυκαυχιέσαι.

 Αυτός, πού μ' έστειλε σέ σε, περίσσια δύναμη έχει.

— Χάρε, έλα καί νά παλέψουμε στό χάλκινο τ' αλώνι

κι αν μέ νικήσεις Χάροντα, νά πάρεις τήν ψυχή μου

κι αν σέ νικήσω Χάροντα, τόν μαύρο σου θα πάρω.

Καί βγήκαν καί παλέψανε καί νίκησεν ο Χάρος!

— Χάρε μου, πάρε ασημικά, μαλάματα όσα θέλεις,

τό φτερωτό μου τ' άλογο κι αυτό στό δίνω Χάρε,

πάρε τά κυνηγόσκυλα, πάρε ό,τι θέλεις Χάρε.

— Μ' αυτός, πού μ' έστειλε σέ σε, τέτοια δεν εστοχάστει,

μονάχα μέ διάταξε νά πάρω την ψυχή σου!

 Ακρίτας αναστέναξε καί πήγε στην καλή του.

 — Αλλοί σέ μέ, γυναίκα μου, θε νά πεθάνω ό δόλιος!

Χαρείτε κάμποι, λαγκαδιές, βουνοκορφές, βρυσούλες

κι εσύ καλή μου στρώσε μου, θανατικό κρεβάτι,

βάλε στό προσκεφάλι μου της εξοχής λουλούδια

 καί στρώσε ανθοπαπλώματα καί μοσχομαξιλάρια.

 Κι ανθόστρωσε η γυναίκα του τό νεκροκρέβατό του!

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ

Δοξάζει ό Ακρίτας στό χώρο του Πόντου τήν Ελλάδα. Δικαιώνει τή φήμη του σάν «τραντέλλενα». Περιφρονεί χιλιάδες φορές τόν θάνατο. Ντροπιάζει συχνά τόν Χάροντα, πού τώρα ήρθε ή ώρα του νά εκδικηθεί.

Συναντιέται ό Ακρίτας μέ τόν Χάροντα πάνω σέ κρίσιμη ώρα. Τή στιγμή, πού χτίζει κάστρο καί περιβόλι. Κάστρο, γιά νά αμυνθεί. Περιβόλι, γιά νά δημιουργήσει ειρηνικό καί όμορφο περιβάλλον ζωής.

Τούτη ή συνάντηση αποβαίνει μοιραία γιά τόν ήρωα. Τούτη τή φορά, νικητής είναι ό Χάροντας. O αγωνιστής, λίγο πριν από τήν ήττα, ρίχνει τό στερνό βλέμμα του πρός τή ζωή. Τήν αγάπησε πολύ καί προσέφερε στό βωμό της τεράστιες θυσίες. H υπόσταση του είναι ανθρώπινη καί γ’ αυτό παρακαλεί τον Χάροντα, νά ματαιώσει τά σχέδια του, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

 Οδεύει ό Ακρίτας πρός τό θάνατο. Αναστενάζει καί ραγίζονται τά βουνά. Αποχαιρετά μέ συγκίνηση τή φύση.

 Έπειτα, απευθύνεται μέ τρόπο μελαγχολικό πρός τή γυναίκα του, λέγοντας της νά του στρώσει τό θανατικό κρεβάτι.

Σε άλλες παραλλαγές γιά τό θάνατο του Ακρίτα, ή λαϊκή μούσα περιορίζεται σέ διθυραμβικά εγκώμια καί επαίνους γιά τήν ηρωική μορφή του.

Παραθέτουμε ενδεικτικά μερικούς στίχους από μιά κρητική παραλλαγή.

O Διγενής ψυχομαχεί κι η γη τόνε τρομάζει.

 Βροντά κι αστράφτει ό ουρανός και σειέτ' ό απάνω κόσμος

κι ο κάτω κόσμος άνοιξε και τρίζουν τα θεμέλια

κι ή πλάκα τον ανατριχιά πώς θα τόνε σκεπάσει,

πως θα σκεπάσει τον αητό, τσή γης τόν αντρειωμένο.

Το ποίημα συνεχίζεται με άλλα εγκώμια και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο. Και σε άλλες παραλλαγές, κυριαρχούν τα ίδια στοιχεία. Οι λαϊκοί ποιητές εκφράζουν το θαυμασμό τους προς τον ήρωα για τη μεγαλοσύνη και τα κατορθώματα του.

Η ποντιακή παραλλαγή περιέχει συγκεκριμένα στοιχεία, που δείχνουν την άμεση σχέση του ήρωα προς την ίδια τη ζωή.

H ποντιακή μούσα δεν υμνεί τόν ήρωα καί δεν εκθειάζει τά κατορθώματα του μέ αφηρημένο ποιητικό τρόπο. Είναι ολοφάνερη ή πραγματική της βάση. Είναι ό Ακρίτας τοποθετημένος μέσα σέ ορισμένο χώρο. 

 'Έχει δεσμούς μέ τή φύση, τή ζωή, τήν οικογένεια. Από τόν Πόντο ξεπηδά ή λάμψη του καί ακτινοβολεί πάνω σέ όλους τούς ελληνικούς ορίζοντες.

H φήμη διαλαλεί τή μεγαλοσύνη καί τόν ασύγκριτο ηρωισμό του παντού, επιστρατεύοντας τή μούσα όλων τών τμημάτων του ελληνικού λαοϋ γιά χάρη του.

Δεν είναι αθάνατοι λοιπόν μόνον οι Θεοί. Περνούν στην αθανασία καί οι εξέχοντες ήρωες. Ανάμεσα σ' αυτούς, χωρίς αμφιβολία, στέκει ολόλαμπρη ή μορφή του ποντίου Ακρίτα. Μέ τις πράξεις του γίνεται ίνδαλμα του λαού καί ή ποντιακή μούσα αποθανατίζει τό όνομα του.

Στάθης Ευσταθιάδης