Οι μαζικές ανταλλαγές του 1923 ήταν τελικά μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων ή μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων;

  Σύμφωνα με το γράμμα της συνθήκης ήταν σαφώς το δεύτερο.

Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας της Οθωμανικής Αυτο­κρατορίας περίπου 20% του πληθυσμού της Ανατολίας βρήκε βίαιο θάνατο: 2,5 εκατομ­μύρια μουσουλμάνοι, 800.000 Αρμένιοι, 300.000 Έλληνες.

Με άλλα λόγια, το ένα τρίτο του χριστιανικού πληθυσμού και το ένα όγδοο του μουσουλμανικού δεν υπήρχε πια, κάτι που έκανε την Οθωμανική Αυτοκρατορία ένα κράτος ως επί το πλείστον ισλαμικό και αγροτικό.

Το 96% των υπηκόων ήταν πλέον μουσουλμάνοι, ενώ προτού ξεκινήσει η δεκα­ετία της αμοιβαίας σφαγής το ποσοστό ήταν 80%. Η ανταλλαγή πληθυσμών ήταν μία τελική, στυγνή αλλά λογική λύση στην μακρά διαδικασία κατά τη διάρκεια της οποίας η Ανατολία γινόταν ολοένα και πιο ισλαμική και τα νότια Βαλκάνια χριστιανικά.

Δεν ήταν μόνον οι πρόσφυγες που επηρεάστηκαν από αυτό το ιδιόμορφο συμβάν στην ιστορία της Ευρώπης. Δεν είναι καθόλου υπερβολικό να πούμε ότι οι σύγχρονες κοινωνίες της Τουρκίας και της Ελλάδας μεταμορφώθηκαν από την ανταλλαγή των πληθυσμών, όχι μόνο λόγω των νεοφερμένων που αναγκάστηκε να απορροφήσει η κάθε χώρα αλλά (ειδικά στην περίπτωση της Τουρκίας) λόγω του πληθυσμού που στερήθηκε.

Για ορισμένες περιοχές της Τουρκίας η αναχώρηση των χριστιανών σήμαινε την απώλεια όλων κυριολεκτικά των εμπόρων και των επιχειρηματιών καθώς και των περισσοτέρων μικροεπαγγελματιών και μαστόρων. Στις περιοχές της κεντρικής Ανατολίας που κάποτε άνθησε η χριστιανική επιχειρηματικότητα υπάρχει ακόμα η αίσθηση ότι η τοπική οικονομία δεν συνήλθε ποτέ.

Στην Ελλάδα υπήρξε μεγαλύτερη είσοδος προσφύγων απ' όσο έξοδος. Σε πολλές πόλεις του βορρά και σε ορισμένες συνοικίες της Αθήνας είναι εντυπωσιακός ο αριθμός των κατοίκων που έχουν μικρασιατική καταγωγή.

Με άλλα λόγια, μία μεγάλη μερίδα λαού στην ελληνική Μακεδονία (σ.σ. γεωγραφικός όρος) και τις προσφυγικές γειτονιές της πρωτεύουσας έχει τις ρίζες της στην τουρκική Ανατολία ή τη Θράκη.

Αν κάποιος σήμερα θελήσει να αναλύσει την πολιτική, τον πολιτισμό ακόμα και τις θρησκευτικές πρακτικές των κατοίκων οποιασδήποτε περιοχής στη βόρεια Ελλάδα, το πρώτο που πρέπει να ρωτήσει είναι: από ποιά θέση της στο μέρος της σημερινής Τουρκίας έλκουν την καταγωγή οι συγκεκριμένοι άνθρωποι; Στην Τουρκία υπάρχουν ελάχιστες περιοχές όπου μουσουλμάνοι πρόσφυγες από την Ελλάδα έπαιξαν κάποιο σημαντικό ρόλο, αλλά η οικονομία και η κοινωνία της Τουρκίας εξελίχθηκαν με τρόπο που δεν είναι εύκολα κατανοητός εκτός αν ληφθεί υπόψη ότι εκπατρίστηκε και καθώς σχεδόν το σύνολο της νεογέννητης αστικής τάξης, που συνέβαινε να είναι χριστιανική.