 |
| Η ελληνική αντιπροσωπεία στη συνδιάσκεψη της Λωζάνης |
Στο
συνέδριο της Λωζάνης στα 1923, όταν συζητούνταν η ανταλλαγή των πληθυσμών, οι
σύνεδροι έκριναν σκόπιμο για την ανταλλαγή των Βαλαάδων να ερωτηθούν και οι
ίδιοι οι Βαλαάδες, αν θέλουν να παραμείνουν στην Ελλάδα ή να φύγουν στην
Τουρκία. Τότε σε όλα τα χωριά της δυτικής Μακεδονίας συγκεντρώθηκαν στα τζαμιά
τους και ομόφωνα αποφάσισαν να παραμείνουν εδώ. Οι μπέηδες όμως, επειδή είχαν
πειστεί από την τουρκική προπαγάνδα ότι τάχα οι Βαλαάδες θα έπαιρναν στην
Τουρκία μεγάλα κτήματα και δημόσιες θέσεις, κατάφεραν τελικά να τους πείσουν να
φύγουν. Τους εξαπάτησαν όμως φρικτά. Ηλικιωμένοι Έλληνες από τα χωριά των
Γρεβενών αφηγούνται τους θρήνους και τον πόνο των Βαλαάδων κατά τη μαύρη ώρα
του ξεριζωμού τους από τις προαιώνιες πατρίδες τους, επειδή ήξεραν ότι είναι
Έλληνες. Ήταν σχεδόν όλοι τους κρυπτοχριστιανοί και, όταν έφευγαν, έκλαιγαν για
τον ξεριζωμό τους. Μάλιστα είχαν υποβάλει και υπόμνημα στην νομαρχία της
Κοζάνης για να βαπτιστούν χριστιανοί, αλλά ο τότε νομάρχης της Κοζάνης
αδιαφόρησε και δεν ενήργησε να μείνουν στην Ελλάδα. Αλλά και μεμονωμένα άτομα
και επιτροπές Βαλαάδων επανειλημμένα είχαν επισκεφθεί από το 1922 ως την άνοιξη
του 1925, που έφυγαν για την Τουρκία, τον νομάρχη Κοζάνης και ζητούσαν να
εξαιρεθούν από την ανταλλαγή και να παραμείνουν στην Ελλάδα. Δυστυχώς όμως το
αίτημά τους δεν έγινε δεκτό ούτε υποστηρίχθηκε από κανέναν και έτσι ένας άλλος
ακόμη Ελληνισμός, που στο βάθος είχε γνήσια ελληνική συνείδηση και χριστιανική
πίστη, χάθηκε.
Οι Βαλαάδες της δυτικής Μακεδονίας, που ανέρχονταν
σε 20-22 χιλιάδες περίπου, έφυγαν άλλοι στα 1924 και άλλοι την άνοιξη του 1925.
Οι Βαλαάδες του χωριού Νησί και άλλων δεν έφυγαν αμέσως και έτσι, όταν ήρθαν οι
Έλληνες πρόσφυγες στα 1924 από τη Μ. Ασία, ξεχειμώνιασαν στα σπίτια των
Βαλαάδων μαζί τους. Ένας από τους Βαλαάδες της δυτικής Μακεδονίας στα 1960, στη
συνοικία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης είπε χαρακτηριστικά στον δάσκαλο από την
Κορυφή του Βοΐου Λ. Παπαϊωάννου:
“Αχ, οι αθιόφουβ' μας γέλασαν του ’24 κι μας
ξισπίτουσαν απού ’μ πατρίδα”. Και ο Αναστασιάδης διηγείται τις δίκες τους
εμπειρίες: «Έναν Βαλαά από την Κιβωτό της β' γενιάς, ξανθό, γαλανομάτη,
συνάντησα κι εγώ στο δεύτερο ταξίδι μου στην Τουρκία τον Ιούλιο του 1973 στην
Καππαδοκία, και μας εξέφραζε από τη μια τον πόθο το δικό του και των γονέων του
να επισκεφθούν το χωριό τους το Κρίφτσι, δηλαδή τη σημερινή Κιβωτό, και από την
άλλη το παράπονό του για το χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο των εκεί ντόπιων
Τούρκων».
 |
| Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης (24 Ιούλη του '23) από τον Βενιζέλο και τον Ισμέτ Ινονού. |
Με τη συνθήκη της Λωζάνης, ως βάση για την
υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών πάρθηκε αποκλειστικά το κριτήριο της
θρησκείας με αποτέλεσμα οι Έλληνες μουσουλμάνοι της Ελλάδος (κυρίως
Τουρκοκρητικοί και Βαλαάδες) κλαίοντες και οδυρόμενοι να περάσουν για πρώτη
φορά το Αιγαίο και να ενσωματωθούν στην τουρκική εθνότητα, με την οποία κανένας
δεσμός αίματος ή παραδόσεων και συνηθειών δεν τους ένωνε. Από αυτούς οι
κοινότητες των Κρητών μουσουλμάνων είναι εγκατεστημένες σήμερα στις πόλεις
Άδανα, Μερσίνα, Ταρσό, Σελεύκεια, Αττάλεια, Αλύα, Φοινίκη, Μούγλα, Μάκρη,
Αλικαρνασσό, Κουσάντασι, Σμύρνη, Τσεσμέ, Αϊβαλί, Μαρμαρά, Τσανάκαλε, Μουδανιά,
Προύσα και Κωνσταντινούπολη, στις οποίες εγκαταστάθηκαν σταδιακά. Μιλούν την
ελληνική γλώσσα και ως προς το θρήσκευμα είναι κυρίως Σουνίτες. Επίσης υπάρχουν
Κρήτες χριστιανοί Ορθόδοξοι στην πόλη της Σμύρνης. Θεωρείται μάλιστα ότι και
μεταξύ των Κρητών μουσουλμάνων υπάρχουν και κρυπτοχριστιανοί.
Επίσης στην περιοχή της Αττάλειας είναι
εγκατεστημένες από το 1936 κοινότητες Ελλήνων μουσουλμάνων από την Κύπρο, στις
δε τουρκικές ακτές του Αιγαίου κοινότητες Ελλήνων μουσουλμάνων της Σάμου.
Έλληνες μουσουλμάνοι είναι επίσης εγκατεστημένοι στην πόλη Καραμάν της επαρχίας
Ικονίου.
Οι Βαλαάδες, Έλληνες Μακεδόνες της δυτικής
Μακεδονίας (Κοζάνη, Βόϊο, Γρεβενά) εγκαταστάθηκαν κυρίως στο Μαντέν κοντά στην
Άγκυρα, στην Νίγδη της Καππαδοκίας και στην Κωνσταντινούπολη. Εκτός των Βαλαάδων
στην Τουρκία εγκαταστάθηκαν και Έλληνες μουσουλμάνοι από την ευρύτερη περιοχή
των Βαλκανίων, ιδίως από τη Θεσσαλονίκη, ονομαζόμενοι Σαλονικιοί και ομιλούντες
την ελληνική γλώσσα. Το όνομα Βαλαάδες πάρθηκε από την επίκληση του όρκου στην
τουρκική γλώσσα “Βαλαά”, που σημαίνει “Μα το Θεό!”.
Η περίπτωση των Βαλαάδων της Μακεδονίας
εμφανίζεται ως η πιο ενδιαφέρουσα και τραγική. Οι Βαλαάδες ήταν γεωργοί και
κτηνοτρόφοι και διέφεραν από τους άλλους ομοθρήσκους τους. Η γλώσσα τους ήταν η
Ελληνική, από δε την τουρκική γλώσσα γνώριζαν μόνον μερικές παρεφθαρμένες
εκφράσεις. Στα χωριά τους δεν υπήρχαν τζαμιά, οι ίδιοι δε αγνοούσαν και τους
πιο απλούς τύπους της μωαμεθανικής θρησκείας. Αντιθέτως διατηρούσαν τις παλιές
τους εκκλησίες, όπως και όλες τις χριστιανικές λατρευτικές συνήθειες (νηστείες,
μυστήρια και εορτές, ιδίως του Πάσχα και του αγίου Γεωργίου). Διατήρησαν επίσης
τα χριστιανικά έθιμα (το νόμισμα της βασιλόπιτας της Πρωτοχρονιάς), όπως και
ορισμένες προχριστιανικές δοξασίες, άγνωστες στους Τούρκους, την πεποίθηση ότι
οι Μοίρες αποφασίζουν για το μέλλον του νεογέννητου παιδιού. Ομοίαζαν δε με
τους χριστιανούς ομοεθνείς τους σε σημείο που να χαρακτηρίζονται από ορισμένους
ερευνητές ως κρυπτοχριστιανοί και από άλλους ως ατελώς εξισλαμισθέντες.
Όπως και αλλού λέχθηκε, οι ίδιοι οι Βαλαάδες, για
να δείξουν άτι δε διέφεραν από τους ομοεθνείς τους, έλεγαν “Μια κρουμδότσουφλα
μας χουρίζ”. Η πραγματικότητα είναι ότι δεν ανήκαν σε καμιά από τις δύο
κατηγορίες, ούτε κρυπτοχριστιανοί ήταν, ως μη έχοντες ανάγκη της απόκρυφης και
θρησκευόμενοι φανερά ως χριστιανοί, αλλά ούτε και μουσουλμάνοι, αφού κατά τον
τύπο μόνο είχαν προσχωρήσει στο Ισλάμ. Ωστόσο αυτή η μικρή διαφορά τους, αυτή η
“κρουμδότσουφλα”, ήταν πράγματι ο μανδύας του θρησκευτικού καιροσκοπισμού, που
είχαν περιβληθεί οι πρόγονοί τους (πιθανώς κατά τον 16ο και 17ο αιώνα), για να
διαφυλάξουν τα κτήματά τους, και τον οποίο μανδύα οι ίδιοι δεν πρόλαβαν να
αποβάλουν, διότι η μοίρα τους έπαιξε ένα άσχημο παιχνίδι. Κρίθηκαν ανταλλάξιμοι
και βρέθηκαν στην Τουρκία. Είναι βέβαιο ότι, αν δεν μεσολαβούσε τόσο σύντομο
χρονικό διάστημα μεταξύ της απελευθέρωσης της Μακεδονίας και της συνθήκης της
Λωζάνης, οι Βαλαάδες θα είχαν επανέλθει και τυπικά στον Χριστιανισμό και δε θα
είχαν αποκοπεί από τον εθνικό κορμό εξ αιτίας ψυχρών διπλωματικών πράξεων.
Οι Βαλαάδες πέρασαν το Αιγαίο μεταφέροντας στις
αποσκευές τους, χώμα από την πατρίδα τους και τα πατρογονικά τους εικονίσματα.
Η πλήρης ενσωμάτωση στην ξένη χώρα δεν έγινε ποτέ. Έλληνες εκδρομείς συνάντησαν
μερικούς από αυτούς στη Νίγδη, όπου είχαν τα δικά τους χωρισιά καφενεία.
Απέφευγαν και αποφεύγουν τις επιμειξίες με τους ντόπιους. Διατηρούσαν τα έθιμά
τους και την ελληνική τους λαλιά, παρόλες τις σκληρές επικρίσεις ορισμένων
ντόπιων Τούρκων. Δάκρυζαν όταν έβλεπαν Έλληνες Μακεδόνες, και διαβεβαίωναν
ότι ακόμη και οι νεότερες γενεές ως μητρική γλώσσα έχουν την ελληνική (βλ.
Κέντρο Μικρασιατικών Μελετών, φάκελος Νίγδης). “Αχ, οι άτιμοι, μας ξεγέλασαν
και μας ήφεραν εδώ”, ήταν το επιφώνημα ενός από τους κατοίκους της Νίγδης.
Αχιλλέας Ανθεμίδης
Διδάκτορα Νομικής του Πανεπιστημίου Gottingen
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου