Αξιολόγηση του «Γεροστάθη»

Η προσεκτική μελέτη του περιεχομένου όλου του βιβλίου, που φαίνεται σε κάποιο βαθμό και από την παράθεση και μόνο των τίτλων των κεφαλαίων που περιέχει, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Να μη λησμονούμε ότι η χρονική περίοδος που πρωτοεκδόθηκε το σημαντικό αυτό, για την ιστορία της εκπαίδευσης αλλά και της νεοελληνικής λογοτεχνίας, βιβλίο συμπίπτει με τις πρώτες δεκαετίες του ελεύθερου ελληνικού βασιλείου, που κυριαρχεί η Μεγάλη Ιδέα με την παράλληλη επιστροφή στην ελληνική αρχαιότητα και την προσπάθεια άμεσης σύνδεσης των νεοελλήνων με αυτή.

Τα δύο βασικά στοιχεία της ιδεολογίας του ελληνισμού της εποχής εκείνης, η ελληνική καταγωγή και γλώσσα και η ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία, κυριαρχούν σε όλο το βιβλίο. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ο πρωταγωνιστής του έργου σε κάθε ευκαιρία κάνει αναφορές τόσο στην ελληνική αρχαιότητα, απ’ όπου αντλεί συνεχώς παραδείγματα για να τεκμηριώσει τις ιδέες που επιθυμεί να μεταδώσει στους συνομιλητές του μικρούς μαθητές, όσο και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη και παράδοση, απ’ όπου αντλεί παραδείγματα και όπου καταλήγει μετά από κάθε σύντομη ιστορία του, για να πείσει τους μικρούς μαθητές για την ορθότητα των απόψεών του.

Δεν μπορεί ακόμη να θεωρηθεί τυχαίο ότι το βιβλίο αυτό εκδίδεται μετά τη συγκρότηση του μικρού ελλαδικού βασιλείου, δηλαδή ενός μηχανισμού παραγωγής ιδεολογικών μηχανισμών για όλο τον ελληνισμό, και μάλιστα στην ίδια την Αθήνα, ούτε το ότι η υπόθεση του έργου εκτυλίσσεται σε μια περιφέρεια του ελληνισμού, που βρίσκεται μέσα στα όρια του οθωμανικού κράτους, όπως συμβαίνει και με τον Πόντο, αλλά και την Κωνσταντινούπολη, στα σχολεία της οποίας επίσης διδάσκεται το εν λόγω βιβλίο. 

Επίσης, σημειολογική αξία έχει το γεγονός ότι εκδίδεται το βιβλίο αυτό το 1864, λίγο δηλαδή μετά την υπογραφή του Χάττ-ι-Χουμαγιούν (1856), που αποτελεί την απαρχή μιας μεγάλης οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης του ελληνισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράγοντες δε που συνετέλεσαν αποφασιστικά σ’ αυτή την ανάπτυξη υπήρξαν οι πλούσιοι Έλληνες έμποροι των παροικιών, από τις οποίες κατάγεται και ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, Γεροστάθης.

 Πλούσιοι ομογενείς έμποροι παίρνουν και τις περισσότερες πρωτοβουλίες τόσο για την οικοδόμηση νέων όσο και για τη συνεχή οικονομική στήριξη των υπαρχόντων σχολείων και στον Πόντο, όπου καθίστανται βασικοί παράγοντες της πνευματικής ανάπτυξης της περιοχής. Με βάση αυτά τα δεδομένα, δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχτεί ότι ένας από τους - δευτερεύοντες, οπωσδήποτε - λόγους που συνηγορούν στην επιλογή του βιβλίου αυτού από την εκπαιδευτική κοινότητα του Πόντου είναι το γεγονός ότι η υπόθεσή του το καθιστά οικείο για τους Πόντιους μαθητές. Βεβαίως, ο σημαντικότερος λόγος σχετίζεται με την ιδεολογία που προωθεί, που ταυτίζεται σχεδόν με τους στόχους που προωθούν οι σχολικοί μηχανισμοί των Ελλήνων του Πόντου και, κυρίως, το Φροντιστήριο.

Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι το περιεχόμενο του βιβλίου έχει ηθικό - διδακτικό χαρακτήρα. Γίνεται, δηλαδή, προσπάθεια να προβληματιστούν οι μικροί μαθητές και να ακολουθήσουν το παράδειγμα των προτύπων που αναφέρονται σε κάθε περίσταση μέσα από τις επιμέρους μικρές ή μεγάλες ιστορίες του. Αυτό γίνεται, ομολογουμένως, με τρόπο ιδιαίτερα ελκυστικό για την εποχή εκείνη και αρκούντως πειστικό. Με τρόπο απίστευτο, σχεδόν κάθε φυσικό στοιχείο ή φαινόμενο συνδέεται με την κάθε επιμέρους ιδέα και όλες αυτές με τα κεντρικά ιδεολογικά στοιχεία που επιδιώκει να προωθήσει ο συγγραφέας μέσω του βιβλίου.

 Γίνεται, εμφανώς, προσπάθεια να προωθηθούν και δευτερεύουσες ιδέες: η Δύση είναι καλή για να αντλείται πλούτος από τους Έλληνες, όμως οι πολιτιστικές αναφορές των Ελλήνων, όπως η ορθόδοξη ανατολική θρησκεία, έχουν σαφή υπεροχή έναντι των δυτικών ιδεολογικών μηχανισμών, όπως της καθολικής εκκλησίας (σελ.11).

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"