«Ο Γεροστάθης»

Σύμφωνα με τους πληροφορητές και τη βιβλιογραφία, στις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού σχολείου του Φροντιστηρίου χρησιμοποιείται ως ανάγνωσμα στο μάθημα των Ελληνικών το βιβλίο «Ο Γεροστάθης, ή ανάμνησις της παιδικής μου ηλικίας» του Λέοντος Μελά. 

Πρόκειται για ένα βιβλίο που διδάσκεται για πολλές δεκαετίες και στα ελλαδικά σχολεία και διαβάζεται επίσης και ως εξωσχολικό. Το βιβλίο αυτό, που έχει διδαχτεί σε πολλές γενιές Ελλήνων, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για το λόγο αυτό θα παραθέσουμε συνοπτικά το περιεχόμενό του, για να προχωρήσουμε στη συνέχεια στους διδακτικούς του στόχους και την ιδεολογία του.

Το συγκεκριμένο εγχειρίδιο το οποίο αναλύουμε εκδόθηκε στο τυπογραφείο του Λάζαρου Δ. Βηλαρά στην Αθήνα το 1864 και ο συγγραφέας του, Λέων Μελάς, ένας από τους γνωστότερους Έλληνες συγγραφείς της εποχής του, περιγράφει αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας. Αποτελείται συνολικά από 542 σελίδες και είναι χωρισμένο σε δύο μέρη, που είναι επίσης χωρισμένα σε επιμέρους κεφάλαια.

Στο εισαγωγικό Α’ κεφάλαιο του πρώτου μέρους, ο συγγραφέας μιλά για τον πρωταγωνιστή του βιβλίου. Πρόκειται για το Γεροστάθη, έναν Έλληνα καταγόμενο από μια κωμόπολη της Ηπείρου κοντά στα Ιωάννινα, ο οποίος, αφού τελείωσε το σχολείο του χωριού του και το Γυμνάσιο στα Ιωάννινα, φεύγει στο εξωτερικό για να εργαστεί δίπλα στον από χρόνια έμπορο πατέρα του, κινούμενος στις ελληνικές παροικίες μεταξύ Ρωσίας, Αυστρίας, Γαλλίας και Ιταλίας.

 Μετά από πολλά χρόνια και αφού κερδίζει πολλά χρήματα κι ενώ ήδη βρίσκεται σε προχωρημένη ηλικία, αποφασίζει να επιστρέψει στο γενέθλιο τόπο, για να παρηγορήσει τη μητέρα του που βρίσκεται σε βαθιά γεράματα και να ζήσει τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του εκεί όπου γεννήθηκε και έζησε μέχρι τα εφηβικά του χρόνια, βοηθώντας παράλληλα την ιδιαίτερη πατρίδα του όσο του είναι δυνατόν. Επιστρέφοντας βρίσκει την ιδιαίτερη πατρίδα του σε οκτρή κατάσταση: δεν υπάρχει γιατρός, ενώ στην εκκλησία λειτουργεί ένας σχεδόν αγράμματος ιερέας, που ασκεί και τα καθήκοντα του δασκάλου.

Πρώτα εντοπίζει έναν «σεμνό και αξιότιμο» νέο που έχει αποφοιτήσει από μεγάλο σχολείο των Ιωαννίνων και αναλαμβάνει τα έξοδα των παραπέρα σπουδών του στο εξωτερικό (Ιταλία) ως ιατρού, με στόχο να επανέλθει ως ιατρός στην πατρίδα του ασκώντας όχι μόνο τα καθήκοντα του ιατρού, αλλά και του δασκάλου. Παράλληλα, με δικά του έξοδα αναλαμβάνει την οικοδόμηση νέου σχολείου που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της πατρίδας του και προσλαμβάνει δύο «ικανούς και φιλοτίμους» δασκάλους, ενώ αντικαθιστά τον αγράμματο ιερέα με κάποιον άλλο «πεπαιδευμένον και κατά πάντα σεβάσμιον» ιερέα, ο οποίος ασκεί κατά τρόπο άψογο τα καθήκοντά του, μη λησμονώντας να διδάσκει ακόμη και στο σχολείο το λόγο του ευαγγελίου στους μικρούς μαθητές.

Κατόπιν αυτών, ο Γεροστάθης πολύ συχνά προσκαλεί τους μαθητές στο σπίτι του, είτε πηγαίνει κοντινούς περιπάτους μαζί τους. Εκεί, με την ευκαιρία κάποιου γεγονότος, συζητά μαζί τους κάποιο θέμα που προκύπτει από το γεγονός αυτό εξάγοντας μηνύματα τα οποία θα είναι χρήσιμα γι’ αυτούς και συνεπώς θα πρέπει να ακολουθούν στη ζωή τους τα παραδείγματα στα οποία ο Γεροστάθης αναφέρεται.

Λέων Μελάς

 Ο συγγραφέας Λέων Μελάς υπήρξε ένας από τους μικρούς αυτούς μαθητές και, προφανώς εντυπωσιασμένος από τα έντονα συναισθήματα που του προκάλεσε αυτή η εμπειρία, αποφασίζει αργότερα να καταγράψει σε βιβλίο τις αναμνήσεις αυτές της παιδικής του ηλικίας. Με αυτή του δηλαδή την αναφορά, ο συγγραφέας του βιβλίου θέλει να μας γνωστοποιήσει ότι η ιστορία του «Γεροστάθη» αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα.

Το καθένα από τα υπόλοιπα κεφάλαια και στα δύο μέρη του βιβλίου λαμβάνουν τον τίτλο τους από το κεντρικό γεγονός ή την κεντρική ιδέα που επιδιώκει να εμφυσήσει ο Γεροστάθης στους μικρούς μαθητές. Οι τίτλοι των κεφαλαίων είναι χαρακτηριστικοί: «Η Ανατολή» (Σε έναν περίπατο στην κορυφή ενός λόφου όπου τα παιδιά θαυμάζουν το τοπίο, ο Γεροστάθης τους μιλά για το Θεό που στέλνει τον ήλιο για να φωτίσει και ζωογονήσει τους ανθρώπους, τα ζώα και τα φυτά. Οδηγώντας τη συζήτηση εκεί που θέλει, τους παροτρύνει να στρέφουν τα μάτια κάθε πρωί προς ανατολάς, ως «Ανατολικοί Χριστιανοί», γιατί «εξ Ανατολών εξήλθον τα Γράμματα και η Ποίησις και η Φιλοσοφία και η Ελευθερία και ο Χριστιανισμός ο ίδιος», σελ. 10).

 Σε άλλο κεφάλαιο με τίτλο «Τα άνθη» (σελ. 12), με αφορμή το θαυμασμό των παιδιών για την ομορφιά των λουλουδιών της πεδιάδας, τους λέει ότι ο Θεός δημιούργησε τά άνθη για να διακόψει τη μονοτονία της πράσινης πεδιάδας, παροτρύνοντάς τους, όπως και σε κάθε περίπτωση, να δοξάζουν και γι’ αυτό το Θεό). Στα «Άκαρπα δένδρα» (σελ. 17), απαντώντας στην εκτίμηση ενός μαθητή ότι ο πλάτανος θα ήταν πολύ πιο ωφέλιμος αν είχε καρπούς, βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει για το Θεό που γνωρίζει πολύ περισσότερα από όλους και δημιούργησε τον πλάτανο για να αναπαύονται τα πουλιά και να κατασκευάζουν στα πυκνά του φυλλώματα τις φωλιές τους και ταυτόχρονα να προφυλάγονται από τις καιρικές συνθήκες, να ξεκουράζονται το καλοκαίρι οι βοσκοί στη σκιά του και να προστατεύονται από τη βροχή και τέλος αναφέρθηκε σε μια σειρά από χρήσιμα πράγματα (έπιπλα, θρανία, σπίτια κ.λπ.) που κατασκευάζονται από τους κορμούς τέτοιων άκαρπων δένδρων. «Μηδέν Άγαν - Παν Μέτρον Άριστον» (σελ. 31). 

Εδώ καταφεύγει στην ελληνική αρχαιότητα αναφερόμενος στις ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες κάτω από τις οποίες ανατρέφονταν τα παιδιά στη Σπάρτη, για να τεκμηριώσει τον τίτλο αυτό. Η «αόρατος τροφή» (σελ. 34), που αναφέρεται στον καθαρό αέρα που δεν φαίνεται, αλλά είναι ζωογόνος για τον άνθρωπο. 

«Τα Σχολεία των Αθηνών» (σελ. 41), όπου αναφέρεται στο Σόλωνα, που με τη νομοθεσία του καθιέρωσε την έναρξη της λειτουργίας των σχολείων με την ανατολή του ήλιου και ταυτόχρονα παρακινεί τους μαθητές να ξυπνούν νωρίς για να έχουν καλή υγεία. «Ο Αριστοτέλης και ο ύπνος του» (σελ. 42), όπου παρακινεί τους μικρούς μαθητές να μοιάσουν στο μεγάλο φιλόσοφο της αρχαιότητας, ο οποίος, παρακολουθώντας  μαθήματα στην Ακαδημία του Πλάτωνος, φρόντιζε να αποφεύγει τον πολύ ύπνο και να κάνει ζωή λιτή και υγιεινή, κατορθώνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο, όχι μόνο να διακριθεί ως ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της αρχαιότητας, αλλά και να ζήσει υγιής και μακρόβιος. 

Λυκούργος

«Ο Λυκούργος και τα παιδιά της Σπάρτης» (σελ. 62), όπου περιγράφει την προσπάθεια του Λυκούργου να βοηθήσει την πατρίδα του Σπάρτη, μέσω της νομοθεσίας του, να αναθρέψει τα τέκνα της με τρόπο σωστό, δηλαδή υγιή και ενάρετο. Έτσι, μετά την ηλικία των επτά ετών, τα παιδιά τα αναλαμβάνει το κράτος και οι παιδονόμοι φροντίζουν για την ανατροφή τους. Στα σχολεία διδάσκονται τα ηρωικά κατορθώματα των προγόνων τους και παρακινούνται να τους μοιάσουν. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι νέοι Σπαρτιάτες αλλά και Σπαρτιάτισσες ανατρέφονται «με τα υψηλότερα και ευγενέστερα αισθήματα του πατριωτισμού». Γι’ αυτό οι γυναίκες προέτρεπαν τους άνδρες και τα παιδιά τους με τη γνωστή ρήση «ή ταν ή επί τας».

Γενικά, υπάρχει ένα πλήθος κεφαλαίων, που αναφέρονται στη θρησκεία και στην ελληνική καταγωγή των μαθητών. 
Ενδεικτικοί τίτλοι κεφαλαίων: «Ο Μιλτιάδης και ο Αριστείδης εις τον Μαραθώνα» (σελ. 70), «Ο Σωκράτης και ο φιλήδονος Αρίστιππος» (σελ. 132), ενώ υπάρχουν και κεφάλαια που αναφέρονται σε ξένα προς τους Έλληνες πολιτιστικά πρότυπα, για να τεκμηριωθούν απόψεις του Γεροστάθη, όπως το «Ο Μωάμεθ κατά της οινοποσίας» (σελ. 150). 
«Αι εξομολογήσεις του Σίμωνος» (σελ. 182), όπου αναφέρεται σε μια ιστορία από την Καινή Διαθήκη, «Γνώθι σ’αυτόν» (σελ. 183), «Απερισκεψία» (σελ. 187), «Γενναιότης και υπομονή» (σελ. 190), «Ο Θουκυδίδης και ο Πελοποννησιακός πόλεμος» (σελ. 207), «Η φιλοπρωτία» (σελ. 218), «Ο Ηρόδοτος και ο ναός της Αρτέμιδος» (σελ. 226), «Αι εικονογραφίαι» (σελ. 232), «Η δύναμις των γραμμάτων» (σελ. 243), «Ο βαθύπλουτος Αργύρης» (σελ. 250), «Οι κατά τον Σωκράτην αληθείς θησαυροί» (σελ. 290), «Το αρχοντόπουλον της Άρτης» (σελ. 316), «Ο Μακεδών Φίλιππος και ο υπηρέτης του» (σελ. 346), «Ο Κροίσος και ο Σόλων» (σελ. 331), «Η τιμωρία του ψευδολόγου Αντωνίου» (σελ. 355), «Η φιλαλήθεια αμειβομένη» (σελ. 359), «Κώραξ και αλώπηξ» (σελ. 362), «Οι επτά σοφοί και τα γνωμικά των» (σελ. 387) κ.λπ.

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"