Αναλυτικά Προγράμματα Φροντιστηρίου Τραπεζούντας

Όπως έχει προαναφερθεί, δεν διαθέτουμε κανονισμό λειτουργίας του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας των αρχών του 20ού αιώνα, γεγονός που θα μας έδινε τη δυνατότητα μιας σε βάθος ανάλυσης των διδασκομένων μαθημάτων, της ιδεολογίας που αυτά παράγουν και των ειδικών και γενικότερων στόχων τους. Για το λόγο αυτό θα περιοριστούμε κατ’ ανάγκην στα διαθέσιμα στοιχεία: 

α) τα Αναλυτικά Προγράμματα σχολείων της Κωνσταντινούπολης, που ούτως ή άλλως λειτουργούν ως πρότυπα για τα υπόλοιπα σχολεία του ελληνισμού της Οσμανικής αυτοκρατορίας και έχουν την άμεση επίβλεψή του Πατριαρχείου μέσω της ΚΠΕΕ αλλά και σημαντικών επιστημονικών φορέων όπως του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, και

 β) τα διδασκόμενα μαθήματα στο Φροντιστήριο και τους ιδιαίτερους στόχους διδασκαλίας, όπως προκύπτουν από προσωπικές μαρτυρίες αποφοίτων του Φροντιστηρίου, καθώς και τη σχετική βιβλιογραφία.

 Έχουν ήδη προαναφερθεί οι λόγοι για τους οποίους τα σχολεία της Κωνσταντινούπολης είναι πρότυπα για τις υπόλοιπες περιοχές του ελληνισμού της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η περίπτωση του Φροντιστηρίου δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει εξαίρεση, όχι μόνο επειδή βρίσκεται απλώς εντός των ορίων του οθωμανικού κράτους, αλλά κυρίως γιατί κατά την περίοδο αυτή (1893-1906) πνευματικός ηγέτης της ελληνικής ορθόδοξης κοινότητας της Τραπεζούντας γίνεται ο Κωνστάντιος Καρατζόπουλος, ένας από τους σημαντικότερους φορείς της ιδεολογίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, δεδομένου ότι, εκτός των σπουδών του στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης (αποφοίτησε το 1886), έχει ανέβει την ιεραρχία της γραφειοκρατίας του Πατριαρχείου, πρώτα ως «Δευτερεύων», στη συνέχεια ως «Αρχιδιάκονος» (1889) και τέλος ως «Μέγας Πρωτοσύγγελος», ενώ στο μεταίχμιο των δύο αιώνων (1897-1904) γίνεται μέλος της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, του κορυφαίου οργάνου διοίκησής του.

 Είναι απολύτως φυσικό, λοιπόν, κατά την περίοδο αυτή οι εκπαιδευτικές - και όχι μόνο - σχέσεις της Τραπεζούντας με την έδρα του Οικουμενικού θρόνου να γίνουν πολύ στενότερες και, κατά συνέπεια, και τα προγράμματα των σχολείων να επηρεαστούν ακόμη περισσότερο από όσο πριν, από εκείνα που καταρτίζονται για τα σχολεία της Κωνσταντινούπολης και εγκρίνονται από την ΚΠΕΕ. Η περίοδος, επιπλέον, της διακονίας του μητροπολίτη Κωνστάντιου στην Τραπεζούντα συμπίπτει χρονικά με το τέλος του 19ου και την αυγή του 20ού αιώνα, με την υπέρβαση της εσωτερικής κρίσης στην κοινότητα Τραπεζούντας, με τον επανασχεδιασμό του εκπαιδευτικού πλαισίου με την οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας και γενικά με την αρχή μιας νέας περιόδου τεράστιας μορφωτικής και οικονομικής ανάπτυξης για τον ελληνισμό του Πόντου.

 Λόγω, λοιπόν, της έλλειψης Αναλυτικών Προγραμμάτων του Φροντιστηρίου, θα παραθέσουμε τα αντίστοιχα Αναλυτικά Προγράμματα της Κωνσταντινούπολης, τα οποία μπορούμε βάσιμα να υποστηρίξουμε, για τους λόγους που προαναφέραμε, ότι σε πολύ μεγάλο βαθμό εφαρμόζονται και στην περίπτωση του Φροντιστηρίου. Κατ’ αυτό τον τρόπο, παραθέτοντας τα Αναλυτικά Προγράμματα των σχολείων της Κωνσταντινούπολης, έχουμε μπροστά μας κατά προσέγγιση και το πρόγραμμα του Φροντιστηρίου.

Ερείπια Σχολείου Πιστοφάντων Σαντάς

 Κατά τις αρχές του 2ού αιώνα το Φροντιστήριο έχει συνολικά 12 τάξεις, από τις οποίες 5 τάξεις στο πρωτοβάθμιο επίπεδο (1 προκαταρκτική και 4 στο Δημοτικό) και 7 στο δευτεροβάθμιο (3 στο Σχολαρχείο και 4 στο Γυμνάσιο). Στα σχολεία της Κωνσταντινούπολης έχουμε αντίστοιχα στα πρωτοβάθμια σχολεία 7 τάξεις τόσο λίγο πριν από τον 20° αιώνα όσο και στις αρχές του 20ού, αλλά και με λιγότερες τάξεις, ανάλογα με τις συνθήκες (14 σχολεία με 7 τάξεις, 9 με 6 τάξεις, 11 με 5 τάξεις, 15 με 4 τάξεις και 12 με 3 τάξεις). Στα δευτεροβάθμια σχολεία 6 τάξεις (η ΜΓΣ).

 Επειδή στο Φροντιστήριο και στα 2 επίπεδα λειτουργούν 12 συνολικά τάξεις - όσο, δηλαδή, συνολικά και στα σχολεία της Κωνσταντινούπολης -, για λόγους ισορροπίας θα παραθέσουμε το πρόγραμμα των εξαετών δημοτικών σχολείων (τάξεις 1η - 6η) του έτους 1912 και της (επίσης εξαετούς) ΜΓΣ της Κωνσταντινούπολης (τάξεις 7η -12η) του έτους 1900, ονομάζοντας, για πρακτικούς λόγους, όλες τις τάξεις και στα δύο επίπεδα, από 1η μέχρι 12η. Επίσης, για λόγους οικονομίας αλλά και ουσίας, δεν θα παραθέσουμε όλα τα μαθήματα, αλλά μόνο εκείνα που κυρίως προωθούν συγκεκριμένους στόχους και αυτά όχι με πλήρη ανάλυση, αλλά με τα βασικά δεδομένα που παρατίθενται στα δύο Αναλυτικά Προγράμματα που περιλαμβάνονται στις προαναφερθείσες πηγές, από τις οποίες αντλούμε αυτά τα στοιχεία.

 - Στην 1η τάξη διδάσκονται: Ελληνικά, Θρησκευτικά, Πραγματογνωσία, Αριθμητική, Ιχνογραφία, Ωδική και Γυμναστική. Ως προς το περιεχόμενο των μαθημάτων αυτών δεν υπάρχει κάτι ουσιαστικό να αναφερθεί, εκτός από την Πραγματογνωσία, της οποίας στόχος είναι να προετοιμάσει το μικρό μαθητή για τη συστηματική ανάπτυξη των «πραγματικών» μαθημάτων (Ιστορίας, Γεωγραφίας, Φυσιογνωσίας), που θα διδαχτούν στην 3η τάξη (σελ. 21 του Αναλυτικού Προγράμματος).

 - Στη 2η τάξη Ελληνικά, Θρησκευτικά, Πραγματογνωσία, Αριθμητική, Ιχνογραφία, Ωδική, Γυμναστική. Στα Ελληνικά, πλην των άλλων, διδάσκονται: Ιστορήματα εκ των μυθικών και ηρωικών χρόνων της Αρχαίας Ελλάδος («τα προσιτότερα και αρμοδιότερα εκ του βίου του Ηρακλέους, Αχιλλέως, Θησέως και Οδυσσέως»). Εδώ είναι φανερός ο στόχος για ηθικοπλαστική διδασκαλία: οι μικροί μαθητές καλούνται να ταυτιστούν με τα σημαντικότερα ηρωικά πρότυπα της ελληνικής μυθολογίας. Στην Πραγματογνωσία, εκτός των άλλων, φαίνεται μια προσπάθεια επαγγελματικού προσανατολισμού με τη διδασκαλία διαφόρων επαγγελμάτων μερικών μάλιστα ιδιαίτερα επίκαιρων (έμπορος, ελεύθερα επιτηδεύματα, στη σελίδα 25 του ίδιου προγράμματος).

 - Στην 3η τάξη το πρόγραμμα ανοίγει με τη διδασκαλία περισσοτέρων μαθημάτων: Ελληνικά, Θρησκευτικά, Αριθμητική, Ιστορία, Γεωγραφία, Φυσιογνωσία, Ιχνογραφία, Ωδική, Γυμναστική. Στα Ελληνικά διδάσκονται μαθήματα ηθικοπλαστικού και γενικά διδακτικού περιεχομένου. Στην Ιστορία διδάσκονται οι μυθικοί και ηρωικοί χρόνοι της Αρχαίας Ελλάδας (Θεοί, Ήρωες, Αργοναύτες, Τρωικός πόλεμος, Κόδρος, Όμηρος, Λυκούργος, Σόλων, Πεισίστρατος, σελ. 30-31). Στη Γεωγραφία διδάσκεται η γεωγραφία της περιοχής Κωνσταντινούπολης, η γήινη σφαίρα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα βαλκανικά κράτη. Εδώ υπάρχει η εντολή να ακολουθείται μια βασική διδακτική αρχή: να διδάσκονται πρώτα αυτά που βρίσκονται τοπικά πλησιέστερα στο μαθητή και στη συνέχεια τα μακρύτερα. Έτσι, ξεκινά η Γεωγραφία από την ενορία, στη συνέχεια φτάνει στην πόλη, έπειτα στο Νομό, στο Οθωμανικό κράτος και στη συνέχεια στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή (σελ 31).

 -Στην 4η τάξη διδάσκονται τα ίδια ακριβώς με την 3η τάξη μαθήματα. Στο μάθημα των Ελληνικών, πλην των άλλων, επιδιώκεται ως στόχος των διδασκομένων αναγνωσμάτων η ηθική διδασκαλία και γενικά η εξαγωγή ηθικών συμπερασμάτων (σελ. 35). Τα Θρησκευτικά - όπως και σε όλες τις τάξεις - έχουν πολλή ύλη και θεωρούνται φανερά ως ένα από τα κεντρικά μαθήματα. Εδώ διδάσκονται: η ζωή του Χριστού, οι παραβολές, οι Απόστολοι, οι βίοι των αγίων, προσευχές, τροπάρια κ.λπ. Από την Ιστορία έχουμε τους Μηδικούς πολέμους μέχρι την άλωση της Κορίνθου από τους Ρωμαίους (Ιωνική επανάσταση, Μιλτιάδης, Αριστείδης, Αθήνα, Κίμων, Περικλής, Πελοποννησιακός πόλεμος, Μέγας Αλέξανδρος κ.λπ. 

Είναι φανερή η προσπάθεια εδώ, όπως και σε κάθε τάξη στην περίπτωση της διδασκαλίας της Ιστορίας, να προωθηθεί η ιδέα της ελληνικής καταγωγής και της ιστορικής συνέχειας των Ελλήνων. Ενδιαφέρον στη Γεωγραφία έχει η διδασκαλία, πλην των άλλων, της γεωγραφίας του Βασιλείου της Ελλάδας, όπου είναι αυτονόητοι οι σχετικοί συνειρμοί με την προσπάθεια ταύτισης με το πρότυπο βασίλειο, που είναι ένας νέος παραγωγός ιδεολογικών μηχανισμών για τον ελληνισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Φωτο: Άρης Κυριαζής

 - Στην 5η τάξη έχουμε ως επιπλέον μαθήματα την Τουρκική, Φυσική Πειραματική και τη διδασκαλία των Γαλλικών. Γίνεται φανερή η προσπάθεια να δοθεί μεγαλύτερο βάρος στην ανάπτυξη του μορφωτικού επιπέδου των μαθητών με νέα γνωστικά αντικείμενα, τα οποία δεν έχουν ιδιαίτερη ιδεολογική αξία, αλλά θα τους είναι χρήσιμα στην αγορά εργασίας. Ειδικότερα ως προς τα διδασκόμενα μαθήματα, στην Ιστορία διδάσκονται στην τάξη αυτή κατά τους τέσσερις πρώτους μήνες ανακεφαλαίωση της αρχαίας ελληνικής ιστορίας με ιδιαίτερη έξαρση των στοιχείων που αναφέρονται στον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων (σελ. 43), γεγονός που επιβεβαιώνει την προηγούμενη υπόθεσή μας. Κατά το υπόλοιπο χρονικό διάστημα διδάσκεται η Ρωμαϊκή ιστορία και η Βυζαντινή μέχρι τους Άραβες.

 -Τέλος, στην 6η τάξη έχουμε τα ίδια μαθήματα που διδάσκονται στην 5η τάξη, και Χημεία. Ειδικά στα Ελληνικά έχουμε ανάγνωση και ερμηνεία αποσπασμάτων από την «Κύρου Ανάβαση» του Ξενοφώντα αλλά και του κατά Λουκά Ευαγγελίου με αποστήθιση κάποιων περικοπών. Προφανώς, εδώ επιβεβαιώνεται η προηγούμενη εκτίμησή μας ως προς το μάθημα των Θρησκευτικών, με το διεμβολισμό του Ευαγγελίου στο μάθημα των Ελληνικών.

 - Στην 7η τάξη (Α' τάξη στο δευτεροβάθμιο επίπεδο της ΜΓΣ) διδάσκονται: Ελληνικά, Θρησκευτικά, Αριθμητική, Γεωγραφία, Ιχνογραφία και Καλλιγραφία. Ειδικά στα Ελληνικά ως προς το περιεχόμενο έχουμε ερμηνεία των Αισώπειων μύθων, συλλογή αποφθεγμάτων του Πλουτάρχου. Φανερός και εδώ ο στόχος ως προς τα Ελληνικά.

 - Στην 8η τάξη (Β' της ΜΓΣ) διδάσκονται τα ίδια ακριβώς μαθήματα και η Ιστορία. Στα Ελληνικά διδάσκονται η Κύρου Ανάβαση και η Κύρου Παιδεία του Ξενοφώντος, ενώ από την Ιστορία η ελληνική ιστορία μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

 -Στην 9η τάξη (Γ' της ΜΓΣ) έχουμε τον εμπλουτισμό με νέα γνωστικά αντικείμενα: Τουρκική και Γαλλική γλώσσα και Μυθολογία. Εδώ είναι εμφανής ο διπλός στόχος: τόσο ο ιδεολογικός, όσο και η παροχή χρήσιμων για την αγορά εργασίας γνώσεων. Ως προς το δεύτερο αυτό στόχο ενδιαφέρον έχει η διδασκαλία της Πρακτικής Αριθμητικής στο πλαίσιο του μαθήματος των Μαθηματικών, ενώ ως προς τον πρώτο το μάθημα της Ιστορίας (ελληνική από τον Πελοποννησιακό πόλεμο μέχρι και τους Ρωμαίους αυτοκράτορες ) και το μάθημα των Ελληνικών (απομνημονεύματα Ξενοφώντος, λόγοι Λυσίου, βίος του Θεμιστοκλέους από τον Πλούταρχο κ.λπ).

- Στη 10η τάξη (Δ' της ΜΓΣ) προστίθεται το μάθημα των Λατινικών, ενώ επιβεβαιώνονται οι στόχοι της διδασκαλίας των μαθημάτων, γεγονός που τους προσδίδει μεγαλύτερη αξία, καθιστώντας τους γενικότερους στόχους της διδασκαλίας.

 - Στην 11η τάξη (Ε' της ΜΓΣ) προστίθεται το μάθημα της Χημείας και της Ελληνικής Αρχαιολογίας, επιβεβαιώνοντας και πάλι το διττό στόχο διδασκαλίας. Στα Ελληνικά διδάσκονται κάποιοι λόγοι του Δημοσθένους, το 1ο βιβλίο του Ηροδότου και μικρό μέρος της Οδύσσειας.

 - Στη 12η τάξη τέλος (ΣΤ' της ΜΓΣ) προστίθεται η Φυσική Ιστορία και η Φιλοσοφία και προστίθεται κατ’ αυτό τον τρόπο και η μορφωτική διάσταση της διδασκαλίας, που, ούτως ή άλλως, υπάρχει σε όλες τις τάξεις και στα δύο επίπεδα. Φυσικά και εδώ έχουμε πλήρη επιβεβαίωση των υπόλοιπων δύο στόχων διδασκαλίας τόσο με το περιεχόμενο των Ελληνικών, των Θρησκευτικών και της Ιστορίας αφενός, όσο και με αυτή των Μαθηματικών, Γαλλικών και Τουρκικής.

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"