Το Φροντιστήριο κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα

Μετά την Ελληνική Επανάσταση και τη συγκρότηση του μικρού ελλαδικού κράτους, δημιουργείται ένα νέο κέντρο παραγωγής ιδεολογικών μηχανισμών -ένα κέντρο παράλληλο με το Οικουμενικό Πατριαρχείο - με αναφορά σε όλο τον ελληνισμό. Το νέο κρατίδιο ενισχύει το ρόλο του με τον έλεγχο που προσπαθεί να κάνει στην εκπαίδευση των εκτός Ελλάδος Ελλήνων, αποστέλλοντας αποφοίτους ελλαδικών σχολείων και κυρίως του Αρσάκειου, να διδάξουν στα ελληνικά σχολεία του οσμανικού κράτους. 

Φροντιστήριο  Τραπεζούντας

Ο έλεγχος αυτός ενισχύεται σημαντικά με την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Αθήνας, το οποίο όχι μόνο καταρτίζει εκπαιδευτικούς που προέρχονται από τις περιοχές του οσμανικού κράτους για να διδάξουν στη συνέχεια στα εκεί σχολεία, αλλά και κυρίως - καθορίζει την ισοτιμία των απολυτηρίων των ελληνικών σχολείων της αυτοκρατορίας με τα σχολεία του ελλαδικού κράτους. Αυτή ακριβώς την εποχή το Πανεπιστήμιο Αθηνών καταρτίζει ένα ικανό αριθμό Ποντίων δασκάλων, οι οποίοι, επιστρέφοντας στην πατρίδα τους, μεταφέρουν την ιδεολογία του ελλαδικού κράτους και στηρίζουν τη λειτουργία κυρίως του Φροντιστηρίου .

Τεράστιας αξίας γεγονός αυτής της περιόδου είναι οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, που εγκαινιάζονται με την υπογραφή του Hatt- i- Derif (1839) και επικυρώνονται με το Hatt-i-Humayόn (1856). Πρόκειται ουσιαστικά για μεταρρυθμίσεις που επιβάλλονται από τις δυτικές δυνάμεις στην καταρρέουσα οσμανική αυτοκρατορία, ως αντίβαρο στο πανορθόδοξο ή πανσλαβικό δόγμα που προωθεί κατά περίσταση η Ρωσία προκειμένου να διεισδύσει σ’ αυτή. Εφευρίσκουν, λοιπόν, την ιδέα του εκσυγχρονισμού του οσμανικού κράτους και της προστασίας των χριστιανών υπηκόων του, με προφανή στόχο να τους χρησιμοποιήσουν ως διαμεσολαβητές των συμφερόντων τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο επιτυγχάνουν να δείξουν ότι ενδιαφέρονται για την τύχη των χριστιανικών λαών που καταπιέζονται, αλλά και να διατηρηθεί η ακεραιότητα της αυτοκρατορίας, για το διαμοιρασμό της οποίας δεν συμφωνούν μεταξύ τους.

Στο μεταξύ, οι ραγδαίες οικονομικο - πολιτικές εξελίξεις που εντείνονται με τις μεταρρυθμίσεις, σε συνδυασμό με τον εκφυλισμό στο εσωτερικό του πολυεθνικού οσμανικού κράτους, δημιουργούν τις προϋποθέσεις ανάδειξης μεσαίων αστικών στρωμάτων, που διαπρέπουν μεταξύ των δυτικών οικονομιών και της οσμανικής. Τα στρώματα αυτά συγκροτούνται κατά βάση από Έλληνες και κατά δεύτερο λόγο από Αρμένιους. Τα χαρακτηριστικά αυτά γίνονται ιδιαίτερα ορατά στην κατεξοχήν εμπορική πόλη Τραπεζούντα, όπου αρχίζει μια εντυπωσιακή οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη, που φτάνει στο απόγειό της τις παραμονές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. 
Η ανάπτυξη αυτή αντανακλάται στα στατιστικά στοιχεία των μαθητών που φοιτούν στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας, οι αριθμοί των οποίων αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Ο πίνακας που ακολουθεί βεβαιώνει του λόγου το αληθές.

Στατιστικά στοιχεία μαθητών Φροντιστηρίου Τραπεζούντας 1856-1900

Σχολικό έτος	Αρ.  τάξεων	Αρ. Μαθητών	Αρ. Αποφοίτων
1855-56	3	53	3
1859-60	4	103	7
1864-65	6	130	6
1869-70	6	196	9
1874-75	5	225	9
1879-80	6	222	9
1884-85	4	99	8
1900-01		1050

Η εντυπωσιακή αύξηση του αριθμού των μαθητών κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες αυτής της περιόδου αντανακλά την εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη για την οποία έχει ήδη γίνει λόγος. Οι έντονοι αυτοί ρυθμοί ανάπτυξης της εκπαίδευσης δεν είναι άσχετοι με την προσθήκη στην ελληνική κοινότητα των μεγάλων μαζών των κρυπτοχριστιανών, οι οποίοι μετά την υπογραφή του Χάττ-ι-Χουμαγιούν διεκδικούν και επιτυγχάνουν την αναγνώρισή τους ως Ελλήνων χριστιανών1.
 Ακολουθεί μια ξαφνική μείωση μετά το 1880, που οφείλεται στην ένταση των συγκρούσεων στο εσωτερικό της ελληνικής κοινότητας Τραπεζούντας, αναφέρεται δηλαδή σε ένα τοπικό συγκυριακό γεγονός. Στη συνέχεια, όμως, όλα διευθετούνται κατά τον καλύτερο τρόπο με την έλευση (1893) του νέου Μητροπολίτη Κωνστάντιου (Καρατζόπουλου), ενός ικανότατου ιεράρχη, ο οποίος παίρνει επιτυχείς πρωτοβουλίες υπέρβασης της εσωστρέφειας. 
Η αύξηση του αριθμού των μαθητών είναι πλέον τόσο εντυπωσιακή, ώστε το ήδη υπάρχον κτίριο του ΦΤ είναι αδύνατον να ανταποκριθεί στις νέες αναγκαιότητες. Απαιτείται άμεσος επανασχεδιασμός του εκπαιδευτικού πλαισίου, στο οποίο κύριο στοιχείο είναι η οικοδόμηση ενός νέου μεγάλου κτιρίου, που θα ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερα θετικές προοπτικές που διανοίγονται για την πόλη. Έτσι, το 1899 θεμελιώνεται το νέο, εντυπωσιακό τετραώροφο κτίριο του ΦΤ, στη θέση ακριβώς που υπήρχε το παλαιό, στη θάλασσα, δίπλα στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου, το οποίο εντυπωσιάζει και σήμερα ακόμη τον επισκέπτη της πόλης.

 Σημαντικό ρόλο κατά την περίοδο αυτή - η οποία, παρά το γεγονός ότι στην εκκίνησή της συνδυάζεται με τις μεταρρυθμίσεις του Χάττ-ι-Χουμαγιούν (1856), είναι περίοδος συγκρούσεων στο εσωτερικό της κοινότητας, που έχουν τις επιπτώσεις τους στη λειτουργία του Φροντιστηρίου - παίζουν οι Διευθυντές του Φροντιστηρίου. Ο επόμενος πίνακας μας δείχνει τους Διευθυντές του από την αρχή της περιόδου (1855-56) μέχρι το τέλος της (1900):

Διευθυντές του Φροντιστηρίου από το 1855 μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

α/α	Ονοματεπώνυμο	Σχολικά έτη ως Διευθυντής	Σχολικά έτη ως εκπαιδευτικός
1	Ηλίας Κωνσταντινίδης2	1855-56 (β’ εξάμηνο)
	Ηλίας Κωνσταντινίδης	1856-1958
2	Αναστάσιος Χουρμουζιάδης3	1858-1859
3	Περικλής Τριανταφυλλίδης 4	1859-1862
4.	Γεώργιος Παπαδόπουλος-Κυριακίδης	1862-1873	1876-1877
	Γεώργιος Παπαδόπουλος-Κυριακίδης 5	1873-74 (α’ εξάμηνο)
5	Παναγής Τούλης 6	1873-74 (β’ εξάμηνο)
	Παναγής Τούλης
6	Βράνος Βοζάνης	1876-1877
7	Θ. Ευθ. Γραμματικόπουλος	1877-1878
8	Γεώργιος Ευθυβούλης	1878-1879
9	Πέτρος Κυριτσίδης	1879-1880
10	Ι. Βεργάδης	1880-1884
11	Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος 7	1884-1888
	Ι. Βεργάδης	1890-1895
12	Ιωάννης Παρχαρίδης	1890-1895	1884-85,1888-90, 1895-1904
13	Ματθαίος Παρανίκας 8	1895-1904

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"

1.ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ Περικλής: «Η εν Πόντω ελληνική φυλή, ήτοι τα Ποντικά», Αθήναι 1866, σελ. 94. Το πόνημα αυτό του γνωστού και επιφανούς Διευθυντή του ΦΤ είναι ένα από τα πολλά που αναφέρονται στους εξισλαμισμούς και στις περιπέτειες των Κρυπτοχριστιανών του Πόντου, των οποίων η περίπτωση συνιστά ένα πραγματικό έπος λόγω των συνθηκών κάτω από τις οποίες εξεπλήρωναν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Στο εν λόγω έργο ο Π.Τ. αφιερώνει 10 σελίδες (σελ. 85-95) στις συνθήκες εξισλαμισμού, διατήρησης της ιδιαιτερότητας των εξισλαμισμένων, τον κρυπτοχριστιανισμό και τις περιοχές του Πόντου όπου εμφανίζεται το φαινόμενο και στους αγώνες των Κρυπτοχριστιανών μετά την υπογραφή του Χάττ-ι-Χουμαγιούν (1856) να αναγνωριστούν ως Έλληνες χριστιανοί.

2. Εδώ βλέπουμε ότι με διευθυντή τον Ηλία Κωνσταντινίδη το Φροντιστήριο είχε 39 μαθητές το 1856 και 37 μαθητές κατά τα σχολ. έτη 1856-57 και 185758. Κατά πάσα, όμως, πιθανότητα ο αριθμός 37 δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, γιατί ο Επαμεινώνδας Κυριακίδης στο βιβλίο του «Βιογραφίαι λογίων...», σελ. 252, από το οποίο ο συγγραφέας πήρε πληροφορίες, βρίσκουμε ότι ο αριθμός των μαθητών κατά τα σχολικά έτη 1856-57 και 1857-58 «ήσαν 75 εν όλω».

3.τχ. 7-8, σελ. 3. Εδώ φαίνεται ότι κατά το α' εξάμηνο του σχολ. έτους 1858-59 είχε 86 μαθητές και το β' εξάμηνο του ίδιου έτους 77 μαθητές.

4. τχ. 6, σελ. 4. Ως γνωστόν, ο Περικλής Τριανταφυλλίδης, ο μεγάλος αυτός λόγιος του Πόντου, γίνεται εδώ για τρίτη φορά διευθυντής του Φροντιστηρίου (προηγήθηκαν οι δύο θητείες1842-44 και το α' εξάμηνο του 1850-51). Κατά την περίοδο αυτή ο αριθμός των μαθητών έχει σημαντικά αυξηθεί. Το 1859-60 είναι 108, το 1860-61 γίνεται 140, ενώ γίνεται 158 κατά το σχολικό έτος 1861-62. Υπό τη διεύθυνση του Περ. Τριανταφυλλίδη διδάσκουν στο Φροντιστήριο: Το 1860-61 οι Φωκίων Μάσσων, Ι. Νικολαΐδης και Ι. Ελευθεριάδης, στους οποίους προστίθεται και ο Ι. Βαλαβάνης, ο οποίος αποχωρεί το Δεκέμβριο του 1861. Το 1861-62 προσλαμβάνεται ως δάσκαλος και ο Κ. Λευίτης. Το 1860-61, εκτός από το Φροντιστήριο, λειτουργούν τρία αλληλοδιδακτικά σχολεία αρρένων, ένα κεντρικό θηλέων, τρία ιδιωτικά ιδιοσυντήρητα και μερικά «παιδαγωγεία», δηλαδή στοιχειώδη δημοτικά σχολεία.

5. τχ. 7-8, σελ. 4. Το πλήρες όνομά του είναι Γεώργιος Κυριάκου Παπαδόπουλος (Κυριακίδης). Κατά το έτος 1862-63 ως διευθυντής έχει δασκάλους τους: Περικλή Τριανταφυλλίδη, Γεώργιο Ευθυβούλη, Θωμά Ι. Παυλίδη, Κων/νο Ιεροκλέα, Κων/νο Λευίτη, Θεόδ. Χατζή, Ευθ. Γραμματικόπουλο, Παναγή Τούλη, Χρίστο Ιεροκλέα, Σάββα Ιωαννίδη, Π. Ψωμιάδη κ.ά.

6. σελ. 5. Ως προς τα έτη κατά τα οποία διευθυντής είναι ο Παναγής Τούλης, υπάρχει κάποια σύγχυση. Γράφει ο συγγραφέας για τον Γ.Κ. Παπαδόπουλο (Κυριακίδη): «Περί τα τέλη του 1875-76 κατέλιπε την διεύθυνσιν του φροντιστηρίου μεθ' όλας τας παρακλήσεις του αρχιερέως Κωνσταντίνου και του Συμβουλίου των Σχολείων να μην επιμείνει και περί τας αρχάς του 1876-77 παραιτηθείς, μόλις επείσθη να παραμείνει τουλάχιστον ως καθηγητής των ελληνικών και φιλοσοφικών υπό την διεύθυνσιν του Π. Τούλη προηγουμένως υπ’ αυτόν εργασθέντος, το επιόν όμως έτος 1877-78 κατέλιπε πλέον οριστικώς το διδακτικόν επάγγελμα...».
 Από την περικοπή αυτή φαίνεται ότι ο Γ.Κ. Παπαδόπουλος διευθύνει το σχολείο μέχρι το 1875-76 και ότι από το σχολικό έτος 1876-77 αναλαμβάνει ως διευθυντής ο Π. Τούλης. Όμως, στο περιοδικό ΕΠ, 1ος τόμος, 1881, στη στατιστική του φροντιστηρίου που δημοσιεύεται, φαίνεται ότι ο μεν Γ.Κ. Παπαδόπουλος διευθύνει το σχολείο από το σχ. έτος 1862-63 μέχρι και το α' εξάμηνο του 1873-74, ο δε Π. Τούλης από το β' εξάμηνο του ίδιου έτους μέχρι και το σχ. έτος 1875-76. Θεωρούμε περισσότερο ακριβείς τις πληροφορίες του περιοδικού, το οποίο άλλωστε εκδίδεται χρονικά πολύ κοντά στα αναφερόμενα δεδομένα, αφού επί πλέον τα στοιχεία του περιοδικού λαμβάνονται από τα μητρώα του σχολείου.

7. Διευθύνει και αυτός για τρίτη φορά το Φροντιστήριο (οι άλλες δύο κατά το διάστημα 1844-1850). Εδώ δεν είναι απολύτως σαφές αν το διευθύνει από το 1884-85 ή από το 1885-86. Στη μελέτη του συγγραφέα υπάρχει μια αντίφαση. Ενώ στο περιοδικό (ΠΦ), τχ. 11, σελ. 5, όπου περιέχεται η μελέτη, αναφέρεται ότι ο Κων/νος Ξανθόπουλος «διηύθυνεν λίαν ευδοκίμως το τρίτον κατά τα σχ. έτη 1885-86...», εν τούτοις στη σελ. 6 του ίδιου τεύχους του περιοδικού, αναφερόμενος στον Ιωάννη Παρχαρίδη, γράφει: «και υπό τον Κ. Ξανθόπουλον ειργάσθη εν έτος ως καθηγητής το 1884-85...». Άρα, ο Κων/νος Ξανθόπουλος διευθύνει το Φροντιστήριο από το σχ. έτος 1884-85 και όχι από το 1885-86, όπως σημειώνει ο συγγραφέας στην προηγούμενη σελίδα. Το ότι ο Κ. Ξανθόπουλος διευθύνει το Φροντιστήριο από το 1884-85 φαίνεται και από το σχετικό πίνακα που δημοσιεύει το περιοδικό Αστήρ του Πόντου στα τεύχη Ιουνίου - Ιουλίου 1885.

8. τχ. 12, σελ. 4. Σύγχυση υπάρχει και ως προς τα έτη κατά τα οποία διευθύνει το σχολείο ο Ματθαίος Παρανίκας. Κατά το συγγραφέα το διευθύνει επί επτά συνεχή έτη, δηλαδή από το 1897-98 μέχρι το 1903-04, διαδεχθείς στη διεύθυνση τον Ι. Παρχαρίδη. Στο προηγούμενο όμως τεύχος του περιοδικού (τχ. 11, σελ. 6), ο συγγραφέας στην αναφορά του για τον Ι. Παρχαρίδη γράφει: «και υπό τον Μ. Παρανίκαν (εργάστηκε ως Καθηγητής) διευθύνοντα από του 1895-96 μέχρι του 1903-04...». Θεωρούμε αυτή την αναφορά ορθότερη, δηλαδή ότι ο Μ. Παρανίκαν διευθύνει το Φροντιστήριο από το σχολ. έτος 189596 μέχρι το 1903-04. Ο ίδιος, άλλωστε, στην αναφορά του στον Ι. Παρχαρίδη (τχ. 11, σελ. 5), μας κάνει γνωστό ότι διευθύνει το φροντιστήριο «από του 1890-91 μέχρι του 1894-95 συμπεριλαμβανομένου».