Κοινωνικές και οικονομικές προϋποθέσεις ίδρυσης του Φροντιστηρίου κατά το 2ο μισό του 17ου αιώνα,

Με το τέλος των λεγομένων «κλασικών αιώνων» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, η ανάπτυξη της ελληνικής εκπαίδευσης βαδίζει παράλληλα με τον εκφυλισμό του τιμαριωτισμού, του κύριου δηλαδή οσμανικού οικονομικού συστήματος, και τη βαθμιαία διείσδυση των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων. Το κενό που γεννά η διάβρωση του τιμαριωτισμού έρχονται να καλύψουν οι μη μουσουλμανικές εθνότητες - και, προπάντων, η ελληνική - που διαπρέπουν ως διαμεσολαβητές μεταξύ των ευρωπαϊκών οικονομιών και της οσμανικής. Μετατρέπονται, δηλαδή, σε μεταπράτες των ευρωπαϊκών συμφερόντων. Σ' αυτό βοηθά η πολιτιστική ομοιογένεια, δηλαδή η ύπαρξη κοινών βάσεων παιδείας μεταξύ των δυτικών και της ελληνικής εθνικής κοινότητας..

Φροντιστήριο Τραπεζούντας

 Την περίοδο αυτή σημειώνεται ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός: η ίδρυση μιας σειράς ελληνικών σχολείων στις περιοχές της αυτοκρατορίας, όπου διαλύονται οι παραδοσιακές παραγωγικές σχέσεις και αναπτύσσονται οι νέες εμπορικές δραστηριότητες, που αναδεικνύουν μια νέα ανερχόμενη τάξη εμπόρων - μεταπρατών, οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο στην ίδρυση των σχολείων. Η πρωτοβουλία, δηλαδή, δεν προέρχεται από την κρατική εξουσία, αλλά σε μεγάλη πλειοψηφία ανήκει σε ιδιώτες και εν μέρει σε μονές - όχι στην εκκλησία. Αυτή απλώς εγκρίνει την ίδρυση των σχολείων, που σημαίνει ότι οι στόχοι και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης δεν θα έπρεπε να έρχονται σε αντίθεση με την εκκλησιαστική ιδεολογία, αλλά ούτε να αμφισβητήσει και τις δομές του οσμανικού κράτους, στο πλαίσιο του οποίου είναι ενταγμένη και η εκκλησία.

Η παρακμή του τιμαριωτισμού κατά το 17ο αιώνα έρχεται με τη ρουσφετολογική παραχώρηση της γης στους τοπικούς άρχοντες - τοπάρχες, οι οποίοι με τη στρατιωτική και πολιτική δύναμη που συσσωρεύουν καθίστανται ημιανεξάρτητοι, απειθαρχώντας και σε πολλές περιπτώσεις ερχόμενοι σε ευθεία αντίθεση, μέχρι και σύγκρουση, με την κεντρική εξουσία.

 Ιδιαίτερα στον Πόντο, οι ανταγωνισμοί των τοπικών αυτών τιμαριούχων (Ντερεμπέηδων - dere beyler) και οι συγκρούσεις μεταξύ τους φτάνουν στο αποκορύφωμα κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Σε κάθε περίπτωση τα θύματα των συγκρούσεων αυτών είναι οι χριστιανοί. Η βία των Ντερεμπέηδων εκφράζεται με τους μαζικούς εξισλαμισμούς, που οδηγούν στο δεύτερο μεγάλο κύμα εξόδου των Ποντίων, μετά την άλωση της Τραπεζούντας, προς τον Καύκασο και την ομόδοξη Ρωσία. Η επιβίωση των Ελλήνων του Πόντου φτάνει σε οριακό σημείο. Οι εξισλαμισμοί της περιόδου αυτής χαρακτηρίζονται από τόση βία και ευρύτητα, ώστε ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος, που επισκέπτεται την Τραπεζούντα και τον Πόντο κατά το 1681 (1 χρόνο πριν από την ίδρυση του Φροντιστηρίου), διαπιστώνει ότι σε όλη την περιοχή του Πόντου, ανατολικά της Τραπεζούντας μέχρι τη Γεωργία, «ουκ έμεινεν ουδέ μία εκκλησία ή ιερεύς», διότι «ετούρκισαν οι χριστιανοί από Τσορόχ ποταμού έως Τραπεζούντας».

Η Τραπεζούντα, ως ένα από τα σημαντικότερα κέντρα διαμετακομιστικού εμπορίου του οσμανικού κράτους, συνιστά έναν από τους γεωγραφικούς χώρους όπου δημιουργούνται και αναπτύσσονται οι νέες παραγωγικές σχέσεις. Κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, τα 20 περίπου ιστιοφόρα της πόλης μεταφέρουν τα προϊόντα της Ανατολής σε όλα τα λιμάνια του Ευξείνου και κυρίως στην Οδησσό και στην Κωνσταντινούπολη. Η έντονη οικονομική δραστηριότητα δημιουργεί μια ολιγάριθμη αστική τάξη που την αποτελούν οι έμποροι, πλοιοκτήτες, τεχνίτες κ.λπ., που στη μεγάλη τους πλειοψηφία είναι Έλληνες. Γίνεται φανερό ότι είναι απολύτως αναγκαία η ύπαρξη ενός σχολικού μηχανισμού, που θα στηρίξει την ανάπτυξη και διεύρυνση αυτών των δραστηριοτήτων.

Την ίδια εποχή, καθολικοί μοναχοί, λειτουργώντας ως εμπροσθοφυλακή των δυτικών, οικονομικών πρωτίστως αλλά και πολιτικών συμφερόντων, φτάνουν στον Πόντο και την Τραπεζούντα και επιδίδονται σε μια έντονη προσπάθεια προσηλυτισμού, χρησιμοποιώντας σε πολλές περιπτώσεις ανέντιμα μέσα, με στόχο να διαφθείρουν τις ελληνικές συνειδήσεις, διδάσκοντας μάλιστα και δωρεάν τους Έλληνες.

Μέσα σ' αυτό το κοινωνικο - οικονομικό τοπίο ιδρύεται στην Τραπεζούντα το Φροντιστήριο, το σημαντικότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του ποντιακού ελληνισμού. Η πρωτοβουλία ανήκει στο σημαντικότερο Πόντιο λόγιο της εποχής, το Σεβαστό τον Κυμινίτη, που κατάγεται από τα Κύμινα, ένα παραθαλάσσιο χωριό λίγα χιλιόμετρα ανατολικά της Τραπεζούντας. Ο Σεβαστός διδάσκει για δέκα περίπου χρόνια στην Πατριαρχική Σχολή του Φαναρίου (τη μετέπειτα μετονομασθείσα Μεγάλη του Γένους Σχολή), μέχρι το 1681. Κάποιες ταραχές, όμως, μεταξύ των σπουδαστών, τις οποίες κατά τα φαινόμενα υποκίνησε ο Μανωλάκης ο Καστοριανός - ο οποίος με την οικονομική του συμβολή συνετέλεσε αποφασιστικά στην επανίδρυση της Σχολής - και η σύζυγός του Ρωξάνη , τον αναγκάζουν να διακόψει. Τότε ακριβώς γνωρίζει από τους συμπατριώτες του Τραπεζούντιους τα σχετικά με τις προσπάθειες των Καθολικών να διεισδύσουν, μέσω της προπαγάνδας, στην πατρίδα του και, επειδή πιστεύει ότι μια εκπαιδευτική αναγέννηση θα είναι το κύριο αντίβαρο σ' αυτή την προπαγάνδα, παίρνει την απόφαση να μεταβεί στην Τραπεζούντα, όπου τον επόμενο χρόνο (1682) ιδρύει το Φροντιστήριο.

1909-10: Σανταίοι μαθητές του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας

Το Φροντιστήριο από την αρχή έχει οικονομικά προβλήματα, τα οποία σε λίγα χρόνια διογκώνονται και ο Σεβαστός ψάχνει απεγνωσμένα λύση. Κατά τα φαινόμενα, λόγω των προβλημάτων αυτών ο Σεβαστός αναγκάζεται να εγκαταλείψει το Φροντιστήριο και την Τραπεζούντα επτά χρόνια μετά την ίδρυση του Φροντιστηρίου (το 1689) και να βρεθεί στο Βουκουρέστι (πιθανόν κατά τις αρχές του 1690). Το δρόμο αυτό ακολουθούν πολλοί Έλληνες Πόντιοι λόγιοι της εποχής εκείνης, επειδή οι ποντιακής καταγωγής ηγεμόνες της Βλαχίας (κυρίως Υψηλάντηδες και Μουρούζηδες) προστατεύουν και καλλιεργούν την ελληνική παιδεία και, συνεπώς, η ζήτηση λογίων της εμβέλειας και του κύρους του Σεβαστού, είναι μεγάλη. Στην πρωτεύουσα της Βλαχίας το όνομα του Σεβαστού συνδέεται με την ίδρυση της εκεί «Αυθεντικής Ακαδημίας Βουκουρεστίου», της οποίας γίνεται πρώτος διδάσκαλος και Διευθυντής.

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"