Φροντιστήριο Τραπεζούντας, ο σπουδαιότερος ιδεολογικός μηχανισμός των Ποντίων . Μέρος 3ο

Λιμάνι  Τραπεζούντας

Στην Τραπεζούντα, το επίκεντρο της οικονομικής ζωής είναι το λιμάνι.

 Εδώ έρχονται τα εμπορεύματα από τις ευρωπαϊκές χώρες και μέσω ενός πλήθους καραβανιών μεταφέρονται, μέσω του αμαξιτού δρόμου της πόλης, προς το εσωτερικό της Ασίας και κυρίως προς την Περσία, όπως και τα προϊόντα της Ανατολής που θα μεταφερθούν προς τις αγορές της Ευρώπης. Στο κέντρο της πόλης ένα πολύχρωμο και αισιόδοξο πλήθος κινείται, καταναλώνει, παράγει. Η κοινωνική κινητικότητα είναι έντονη, με τους Έλληνες να κυριαρχούν ευρισκόμενοι μεταξύ των ανερχόμενων κοινωνικών στρωμάτων. Τόσο τα σπίτια τους στο κέντρο της πόλης, όσο και οι εξοχικές κατοικίες τους στο καταπράσινο προάστειο Soguk Su (Κρύο νερό), ψηλά δυτικά στις παρυφές της πόλης, κυριαρχούν αισθητικά. Το Φροντιστήριο καθίσταται το κεντρικό στοιχείο της ελληνικής κοινότητας. 

Η μεταφορά της ιδεολογίας του προς την ποντιακή ενδοχώρα πραγματοποιείται μέσω του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Ο Ξενοφών», ο οποίος συγκροτείται κυρίως από εκπαιδευτικούς και αποφοίτους του Φροντιστηρίου και κύριο σκοπό του έχει την ανάπτυξη των σχολείων του εσωτερικού του Πόντου. Το έργο που πραγματοποιεί είναι τεράστιο και καταγράφεται στο ενεργητικό του Φροντιστηρίου, του οποίου «Ο Ξενοφών» αποτελεί ιδεολογικό μηχανισμό. Στην κοινωνία της πόλης η παρουσία των εκπαιδευτικών του Φροντιστηρίου είναι έντονη. Είτε ως αρχισυντάκτες εφημερίδων και περιοδικών, είτε ως συγγραφείς ιδιαίτερα αξιόλογων βιβλίων, είτε ως Πρόεδροι και στελέχη μορφωτικών και φιλεκπαιδευτικών συλλόγων και σωματείων, οι εκπαιδευτικοί του Φροντιστηρίου παίζουν σημαντικό ρόλο στις κοινωνικές εξελίξεις της πόλης και της ευρύτερης περιοχής. Ούτως ή άλλως, το επίπεδο κατάρτισής τους, όπως ήδη ελέχθη, είναι ιδιαίτερα υψηλό. Ειδικά, όμως, για το Διευθυντή του Φροντιστηρίου καταβάλλεται προσπάθεια να έχει το μέγιστο δυνατό κύρος και πανελλήνια φήμη. Κατά την περίοδο αυτή, το Φροντιστήριο διαθέτει δύο ιδιαίτερα αξιόλογους Διευθυντές, οι οποίοι, με την προσωπική ακτινοβολία και τις πρωτοβουλίες τους, ανυψώνουν το επίπεδο και το κύρος του Φροντιστηρίου στον ανώτατο δυνατό βαθμό στη συνείδηση όλων των Ελλήνων της περιοχής.

Η πλήρης υπεροχή των Ελλήνων στην οικονομία και την κοινωνία της Τραπεζούντας αντανακλάται και στα στατιστικά στοιχεία των μαθητών. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ η ελληνική κοινότητα αριθμεί 15.000 περίπου κατοίκους, έχει αριθμό μαθητών τριπλάσιο σε σύγκριση με την οσμανική, της οποίας ο πληθυσμός είναι σχεδόν διπλάσιος της ελληνικής. Δηλαδή, οι Έλληνες της Τραπεζούντας έχουν σχεδόν εξαπλάσια ποσοτική ανάπτυξη της εκπαίδευσής τους σε σχέση με τους Οσμανούς μουσουλμάνους, που είναι η κυρίαρχη πολιτική ομάδα. Η ιδεολογική, δηλαδή, κυριαρχία των Ελλήνων είναι απόλυτη. Μεταξύ των δύο εθνοτήτων υπάρχει μια σαφής μορφωτική αναντιστοιχία, παράλληλα με την οικονομική, η οποία στη συνέχεια και μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου στον οποίο η οσμανική αυτοκρατορία βρίσκεται μεταξύ των ηττημένων, απέναντι στην προοπτική διάλυσής της, γίνεται προσπάθεια να ανατραπεί με τον αγώνα των Ελλήνων για την ίδρυση ανεξάρτητης Ελληνικής Δημοκρατίας του Ευξείνου Πόντου με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα. Δυστυχώς, όμως, αυτές οι ελπίδες καταρρέουν, γιατί βρίσκονται εκτός των σχεδιασμών της νέας τάξης πραγμάτων που προωθούν στην περιοχή οι ισχυροί της εποχής.

Η ανάπτυξη φτάνει στο αποκορύφωμα κατά το 1914 και αντανακλάται απολύτως στα εκπαιδευτικά δεδομένα του σχολικού έτους 1913-1914. Το κορυφαίο σχολείο των Ελλήνων του Πόντου φτάνει στο απόγειό του, με τους μεγαλύτερους αριθμούς μαθητών στην ιστορία του. Οι αριθμοί αυτοί προφανώς θα συνέχιζαν να αυξάνονται, αν δεν διαμορφώνονταν οι νέες πολιτικές εξελίξεις με την άνοδο των Νεοτούρκων και, προπάντων, με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και την προσχώρηση αφενός της Ελλάδας στο πλευρό της Entente και αντίστοιχα της οσμανικής αυτοκρατορίας στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών.

 Τα γεγονότα εξελίσσονται ραγδαία και ακολουθούν οι συνεχείς διώξεις των Ελλήνων του Πόντου, ενώ όσοι μπορούν καταφεύγουν στη γειτονική Ρωσία. Μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή περίπου ο μισός ελληνικός πληθυσμός του Πόντου εξολοθρεύεται. Τα γεγονότα αυτά αντικατοπτρίζονται στα στατιστικά στοιχεία του Φροντιστηρίου. Ο αριθμός των μαθητών, από 1.800 το 1914, γίνεται 200 το 1921, τελευταίο έτος λειτουργίας του Φροντιστηρίου, ενώ οι απόφοιτοί του, από 71 το 1914, γίνονται τώρα μόνον επτά. Ένας κύκλος 239 ετών ζωής κλείνει για το περιώνυμο Φροντιστήριο Τραπεζούντας, όπως και ο κύκλος των 26 περίπου αιώνων ζωής των Ελλήνων του Πόντου μεταξύ των αδιαπέραστων ποντιακών ορέων και του Ευξείνου Πόντου.

Φροντιστήριο  Τραπεζούντας

Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας, ο σπουδαιότερος ιδεολογικός μηχανισμός των Ελλήνων του Πόντου, έπαιξε κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο το ρόλο του, που ήταν η αναπαραγωγή της ιδεολογίας τους και η στήριξη της οικονομικής και κοινωνικής τους ανάπτυξης. Για το λόγο αυτό έχει μείνει βαθιά χαραγμένο στη συνείδηση όσων φοίτησαν για ένα μικρό ή μεγάλο διάστημα σ’ αυτό, αλλά και όλων των Ποντίων προσφύγων της πρώτης γενεάς, στη συνείδηση των οποίων παρέμεινε υπέρτατο σύμβολο και σημείο αναφοράς, παράλληλα με το έτερο σύμβολο, τη μονή της Παναγίας Σουμελά, ενώ για τους υπόλοιπους Έλληνες Ποντίους έχει περάσει στο χώρο του μύθου. Το κτίριο του Φροντιστηρίου, το οποίο οικοδομήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα με τις τεράστιες θυσίες και την αυταπάρνηση των Ελλήνων κατοίκων του ιστορικού Πόντου, συνεχίζει ακόμη και σήμερα να στεγάζει ένα σχολείο του τουρκικού κράτους. 

Σήμερα, αποτελεί βασικό προορισμό για τους Έλληνες επισκέπτες του Πόντου και της Τραπεζούντας. Παράλληλα, καθώς γίνεται μια σημαντική προσπάθεια προσέγγισης μεταξύ των δύο κρατών, Ελλάδας και Τουρκίας, κάνουμε μια πρόταση που θα δώσει την ευκαιρία στην άλλη πλευρά να αποδείξει κατά ένα τρόπο την ειλικρίνεια των προθέσεών της: προτείνουμε, με την ευκαιρία συμπλήρωσης 100 χρόνων από τα εγκαίνια του κτιρίου του Φροντιστηρίου, το Σεπτέμβριο του 2002, με τη μεσολάβηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και διεθνών οργανισμών (π.χ. της UNESCO), να μετατραπεί το Φροντιστήριο σε ένα πολιτιστικό κέντρο που θα συμβάλλει στη δημιουργική συνεργασία των λαών που έζησαν στην περιοχή.

 Σ' αυτό, εκτός των πρωτοβουλιών που θα στοχεύουν στην ουσιαστική προσέγγιση και συνεργασία των δύο λαών, θα μπορεί να διδάσκεται και να καλλιεργείται η ελληνική ποντιακή διάλεκτος, που αποτελεί ένα πολιτιστικό στοιχείο που ενώνει τους δύο λαούς. Έτσι θα αναπαράγεται το δημιουργικό πνεύμα των ανθρώπων εκείνων, που με τεράστιες θυσίες και μόχθο μόνοι τους οικοδόμησαν αυτό το λαμπρό κτίριο, που ακόμη και σήμερα προκαλεί το θαυμασμό των επισκεπτών της πόλης. Παράλληλα, προτείνουμε την ανιστόρηση του Φροντιστηρίου στην Ελλάδα, σε κάποια περιοχή παραθαλάσσια, όπου κατοικούν πληθυσμοί ποντιακής καταγωγής, σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά, όπως συνέβη με τις ιστορικές μονές του Πόντου, που ανιστορήθηκαν σε περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Κατά τον τρόπο αυτό θα συνεχίσει να εκπέμπει τα πολυσήμαντα μηνύματά του και κυρίως το πνεύμα της δημιουργίας, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης και στην Ελλάδα, όπου βρίσκονται οι απόγονοι των λαμπρών εκείνων ανθρώπων, που με τεράστιες θυσίες και δημιουργικό πνεύμα οικοδόμησαν το λαμπρό κτίριο στην Τραπεζούντα στην αυγή του 20ου αιώνα.

Παράλληλα με το Φροντιστήριο θα πρέπει να αποκατασταθεί και το έτερο κορυφαίο ιδεολογικό σύμβολο, η Μονή της Παναγίας Σουμελά, που και σήμερα συγκεντρώνει καθημερινά τεράστιο πλήθος επισκεπτών, κυρίως Μουσουλμάνων. Θα πρέπει μάλιστα να αποκατασταθεί με αυθεντικό τρόπο,  σύμφωνα με τα δικά της αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και όχι παραμορφωμένη να θυμίζει κάτι διαφορετικό, όπως γίνεται πολλά χρόνια τώρα από τους Τούρκους τεχνικούς, που πραγματοποιούν τεχνικά έργα αποκατάστασης. Εδώ μπορεί να βοηθήσει αποφασιστικά η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Με την αποκατάσταση και τη διαφορετική σε σχέση με τη μέχρι τώρα λειτουργία των δύο αυτών κορυφαίων συμβόλων, εκτός των άλλων αυτονόητων θετικών επιπτώσεων στις σχέσεις των δύο λαών, επιτυγχάνεται και η επανασύνδεση των Ελλήνων του Πόντου με την ιστορική τους πατρίδα και αυτό έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο για τους δύο λαούς, αλλά και για τους χιλιάδες εκείνους κατοίκους του ιστορικού Πόντου που διατηρούν στοιχεία της πρότερής τους ταυτότητας, που ομιλούν δηλαδή και σήμερα ακόμη την ελληνική ποντιακή διάλεκτο αλλά και, προπάντων, για τους Κρυπτοχριστιανούς που έχουν παραμείνει στην ιστορική τους πατρίδα. 

Κανένας δεν δικαιούται σήμερα να διατηρεί τείχη μεταξύ των δύο λαών. Κανένας δεν μπορεί να βλέπει φαντάσματα υπονόμευσής του από τον άλλο, όπως υπαινίσσονται διάφορα δημοσιεύματα στην Τουρκία που αφορούν τόσο τους Έλληνες επισκέπτες του Πόντου αλλά και τους Πόντιους της Τουρκίας που διατηρούν με επιμονή τις πολιτιστικές τους ιδιαιτερότητες. Το αντίθετο μάλιστα. Οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες συνιστούν πλούτο για τους λαούς και μπορούν εκτός των άλλων, ν’ αποτελέσουν γέφυρες επικοινωνίας και δημιουργικής συνεργασίας μεταξύ τους. 

Η εκπαίδευση μπορεί να φέρει τους δύο λαούς πιο κοντά, γιατί αυτός είναι ένας από τους βασικούς της στόχους. Το Φροντιστήριο, λοιπόν, στην αυγή της νέας χιλιετίας, μπορεί να επανασυνδέσει τους Έλληνες του Πόντου με την ιστορική τους πατρίδα και να γίνει εργαλείο μιας ειλικρινούς και στέρεης ειρήνης ανάμεσα στους δύο λαούς, με τα πολυσήμαντα μηνύματα που ως κορυφαίο ιδεολογικό σύμβολο εκπέμπει.

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24