Η Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας

Ιδρυτές της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας ήταν οι Κομνηνοί Αλέξιος και Δαβίδ, οι οποίοι ήταν ανιψιοί της βασίλισσας των Ιβήρων (Γεωργίας) Θάμαρ (Θάμαρη). Τον Απρίλιο του 1204, όταν έπεσε η Κωνσταντινούπολη στους Φράγκους, οι δύο νεαροί Κομνηνοί, με τη βοήθεια της θείας τους και των Γεωργιανών στρατιωτών, καθώς και με τη συνεργασία των σχολαρίων αρχόντων, που έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη και των ντόπιων Ποντίων τιμαριούχων (τσιφλικάδων) και στρατιωτικών αριστοκρατικών, κατέλαβαν την Τραπεζούντα και ίδρυσαν το μεσαιωνικό κράτος του Πόντου. Οι αυτοκράτορες Μεγάλοι Κομνηνοί, όπως ονομάστηκαν, από την αρχή της βασιλείας τους αισθάνονταν Έλληνες και συνεχιστές του βυζαντινού κράτους.

Τα σύνορα της ποντιακής αυτοκρατορίας, στα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυσή της, είχαν φτάσει δυτικά πέρα από τον Σαγγάριο ποταμό, μέχρι τη Νικομήδεια, αλλά αργότερα, μετά την ήττα του Δαβίδ Κομνηνού, αδελφού του Αλέξιου Α' από τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Λάσκαρη (1204-1222), τα σύνορα περιορίστηκαν ως τη Σινώπη. Μαζεύτηκαν, όμως, αυτά πιο πολύ το 1223 και έφταναν μόνον από τη Σεβαστούπολη ή Σωτηρούπολη (Σοχούμ) της σημερινής Γεωργίας και προς τα νοτιότερα. Αργότερα και μέχρι την πτώση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (το 1461), τα σύνορα του ποντιακού κράτους περιορίζονταν από το Βατούμ μέχρι την Κερασούντα και το Ερζιγκιάν, νοτιότερα.

Το ποντιακό κράτος, αν και έζησε 257 χρόνια χωριστά από τα άλλα ελληνικά κρατίδια, αναδείχτηκε σε ένα ισχυρό προπύργιο του Ελληνισμού, που διατηρήθηκε ως το 1461, δηλαδή οχτώ χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Η περιοχή της αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών, όπως ονομαζόταν και αλλιώς, περιελάμβανε, εκτός από την πρωτεύουσα Τραπεζούντα, πολλές άλλες πόλεις, όπως τα Σούρμενα, Ριζούντα, Πλάτανα, Τρίπολη, Κερασούντα, Οινόη, Αμισός (Σαμψούντα), Ινέπολη, Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ), Ερζιγκιάν (Κελτζηνή), Νεοκαισάρεια, Τοκάτη, Αμάσεια, ενώ οι κτήσεις της έφταναν ως τον Καύκασο και την Κριμαία.

Το ποντιακό κράτος αποτελούσε έναν κλειστό και ασφαλισμένο, από ψηλά βουνά, γεωγραφικό χώρο, που είχε μεγάλη οικονομική και στρατηγική σημασία.

Η οικογένεια των Μεγάλων Κομνηνών, όπως αυτοονομάστηκε, κυβέρνησε, αξιοποιώντας αρκετά επωφελώς το ανθρώπινο δυναμικό και τον υλικό μεταλλευτικό και γεωργικό — κτηνοτροφικό πλούτο της χώρας.

Αλλά και οι τέχνες και οι επιστήμες και γενικά ο πολιτισμός άνθησαν στον Πόντο, κατά την περίοδο αυτή. Αξιόλογη είναι η αρχιτεκτονική που αναπτύχθηκε στις διάφορες πόλεις, από αρχιτέκτονες πρακτικούς στην πλειοψηφία τους, των οποίων τα έργα θαυμάζουν μέχρι και σήμερα και οι καταρτισμένοι θεωρητικά επιστήμονες. Η ζωγραφική έφτασε σε μεγάλη ακμή, όπως δείχνουν, ιδιαίτερα, οι τοιχογραφίες στην Αγία Σοφία Τραπεζούντας. Στις επιστήμες, μεγάλη ανάπτυξη σημείωσαν η αστρονομία, η φυσική και τα μαθηματικά.

Κατά την περίοδο της προόδου της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, έζησαν πολλοί Πόντιοι λόγιοι και διανοούμενοι. Ανάμεσά τους, ο ο Μεγάλος Βησσαρίων, η πιο επιβλητική πνευματική και θρησκευτική προσωπικότητα του Πόντου, αλλά και από τους πρωτεργάτες της Αναγέννησης στη Δύση. Σύγχρονος του Βησσαρίωνα, θεολόγος και φιλόσοφος ποντιακής καταγωγής, ήταν ο Γεώργιος Τραπεζούντιος. Μια άλλη πασίγνωστη μορφή λογίου και πολιτικού υπήρξε ο Γεώργιος Αμηρούτζης, που γεννήθηκε στις αρχές του 15ου αιώνα, στην Τραπεζούντα,, και διακρίθηκε ως θεολόγος, φιλόσοφος και μαθηματικός. Σχετικά με την πτώση της Τραπεζούντας και τον ρόλο που έπαιξε ο Αμηρούτζης λέγονται διάφορα. Λέγεται ότι ήταν πρωτοεξάδελφος του Μαχμούτ πασά, στρατηγού του Μωάμεθ Β', και έτσι εξηγείται, ίσως, η υπόνοια ότι αυτός συμβούλεψε τον Δαβίδ Κομνηνό να συνθηκολογήσει με τους Τούρκους.

Ο μοιραίος αυτοκράτορας - όπως φαίνεται από τα παραπάνω - ήταν ο Δαβίδ Κομνηνός, που υπέκυψε στο τελεσίγραφο του Μωάμεθ Β', του Πορθητή, και παρέδωσε την Τραπεζούντα. Αρκετοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η Τραπεζούντα έπεσε περισσότερο από δόλο, παρά από τη διαφορά - υπέρ των Τούρκων - στη δύναμη των όπλων.

Οι αυτοκράτορες, που βασίλεψαν στα 258 χρόνια (1204-1461) στο κράτος των Κομνηνών της Τραπεζούντας, ήταν:

 Αλέξιος Α' (1204-1222),

 Ανδρόνικος Α'ο Γίδος ή Γίδωνας (1222-1235),

 Ιωάννης Α’(1235-1241),

 Μανουήλ Α' ο Μεγάλος  (1241-1263),

 Ανδρόνικος Β’ (1263-1266)

 Γεώργιος Α' (1266-1280),

 Ιωάννης Β' (1280-1297),

 Αλέξιος Β' (1297-1330), 

Ανδρόνικος Γ' (1330-1332),

 Μανουήλ Β' (1332-1336),

 Βασίλειος Α' (1336-1340),

 Ειρήνη Παλαιολογίνα (1340-1341),

 Άννα Κομνηνή (1341-1342),

 Ιωάννης Γ' (1342-1344), 

Μιχαήλ Α' (1344-1349),

 Αλέξιος Γ' ο Μεγάλος (1349-1390),

 Μανουήλ Γ’ (1390-1417), 

Αλέξιος Δ' ο Μεγάλος  (1417-1446),

 Ιωάννης Δ’ ο Καλογιάννης  (1446-1458),

 Δαβίδ  (1458-1461).

Αναστάσιος Ν. Τροχόπουλος