 |
| ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ |
Εδώ πρέπει να προσέξουμε ότι δεν υπάρχουν υπερβάσεις. Το έπος για παράδειγμα το δικό μας ξέρομε ότι προέρχεται από ακριτικά, το έπος δίνει το ίδιο λαβή σε ακριτικά τραγούδια, ακριτικά τραγούδια που με τη σειρά τους δίνουν λαβή σε λόγια κείμενα. Υπάρχει το πήγαινε- έλα.
Αλλά υπάρχει και μία παράλληλη ανεξάρτητη πορεία και αυτή η ανεξάρτητη πορεία μπορεί να μας δείξει ακριβώς γεωγραφικές διαφορές και διαφορές πολιτισμών. Δεν θέλω να φθάσω σε περισσότερα. Τόσο είναι παράλληλη αυτή η πορεία που καμιά φορά ακόμη και οι εκδόσεις των ακριτικών τραγουδιών, αυτό υπογράμμισε η Καρατζά, δίνουνε λαβή σε νέες φόρμουλες, σε νέες μεταλλαγές και θα έλεγα ίσως και σε νέα τραγούδια.
Οπωσδήποτε ιστορικός είμαι, δεν μπορώ λοιπόν παρά να τελειώσω με το ιστορικό πλαίσιο των πραγμάτων. Εδώ θα πρέπει να πω ότι μετά από την ακριτική καλλιτεχνική πολυφωνία, η οποία είναι πάντοτε κεντρώα, δεν είναι ποτέ ακριτική, πλην ίσως της κεραμικής, και ακόμη. Γιατί όταν ο ακρίτης περιγράφει το ανάκτορό του, βεβαίως εκεί θα βρεις την πόλη, τον τύπο των ανακτόρων της πόλης. Το έπος τα πήρε από την πόλη. Είμαστε πάντα στην κεντρικοποίηση των ακριτικών πραγμάτων. Όσον αφορά στα πιάτα που βρέθηκαν στην Κόρινθο ή αλλού, έχομε μια κεντρικοποίηση των μοτίβων μέσα από το έπος. Η πολυφωνία είναι θεατρική, είναι κεραμοπλαστική είναι οπωσδήποτε στα χρόνια μας χαλκοτεχνία, δεν μιλώ για τον Κόντογλου θα μιλήσουμε μια άλλη φορά.
Ξέρετε ότι το ιστορικό πλαίσιο, το ιστορικό υπόβαθρο έχει χωρίσει ιστορικούς και ιστορικούς εδώ και αλλού. Οπωσδήποτε ο πρώτος ο οποίος κατάφερε να έχει μια εξαντλητική ιστορική εποπτεία του έπους είναι βεβαίως ο Henri Gregoire. Ο Gregoire, όμως, είχαμε την τύχη να τον έχουμε δάσκαλο και είμαι μεταξύ των μαθητριών του Gregoire, πρέπει να πω, αν μου επιτρέψετε μια παρατήρηση, μου είχε δώσει το μεγαλύτερο βραβείο, μπράβο, μπράβο για το μόνο μεγάλο λάθος που είχα πει, ταύτιζα τη μονή των Σωσάντρων με τη Λεμβιώτισσα.
Λοιπόν το να κάνεις χρονολογικές προσεγγίσεις, όλα αυτά τα πράγματα, ο Τσαμανδός, η Τσαμανδού, ο Λυκανδός, η Λυκανδού, ο Μελίκ, όλα τα βάζουμε κάτω, τα έχουμε πει όλα, γιατί τώρα να διαβάσουμε Γενέσιο και Κεδρηνό και γιατί να διαβάσομε όλους τους ιστορικούς και να μη διαβάσομε το Διγενή Ακρίτα και να γράψομε όλη την ιστορία τον Βυζαντίου κατά τον 9ο, 10ο και 11ο αιώνα. Σταματώ εκεί που σταματούν οι Άραβες. Γιατί μετά το 1030 δεν υπάρχει πια σχεδόν αραβικός κίνδυνος, οπότε θα μπορούσαμε ίσως να τελειώσουμε. Εκεί πρέπει να είμαστε προσεκτικοί.
Ξέρετε ότι το ιστορικό πλαίσιο, το ιστορικό υπόβαθρο έχει χωρίσει ιστορικούς και ιστορικούς εδώ και αλλού. Οπωσδήποτε ο πρώτος ο οποίος κατάφερε να έχει μια εξαντλητική ιστορική εποπτεία του έπους είναι βεβαίως ο Henri Gregoire. Ο Gregoire, όμως, είχαμε την τύχη να τον έχουμε δάσκαλο και είμαι μεταξύ των μαθητριών του Gregoire, πρέπει να πω, αν μου επιτρέψετε μια παρατήρηση, μου είχε δώσει το μεγαλύτερο βραβείο, μπράβο, μπράβο για το μόνο μεγάλο λάθος που είχα πει, ταύτιζα τη μονή των Σωσάντρων με τη Λεμβιώτισσα.
Λοιπόν το να κάνεις χρονολογικές προσεγγίσεις, όλα αυτά τα πράγματα, ο Τσαμανδός, η Τσαμανδού, ο Λυκανδός, η Λυκανδού, ο Μελίκ, όλα τα βάζουμε κάτω, τα έχουμε πει όλα, γιατί τώρα να διαβάσουμε Γενέσιο και Κεδρηνό και γιατί να διαβάσομε όλους τους ιστορικούς και να μη διαβάσομε το Διγενή Ακρίτα και να γράψομε όλη την ιστορία τον Βυζαντίου κατά τον 9ο, 10ο και 11ο αιώνα. Σταματώ εκεί που σταματούν οι Άραβες. Γιατί μετά το 1030 δεν υπάρχει πια σχεδόν αραβικός κίνδυνος, οπότε θα μπορούσαμε ίσως να τελειώσουμε. Εκεί πρέπει να είμαστε προσεκτικοί.
Θα μπορούσαμε ίσως να δούμε όλα τα κείμενα που είναι λογοτεχνικής υφής, λαϊκής ή λόγιας, οπωσδήποτε έχουν ένα έναυσμα από κάπου. Το ότι ο αυτοκράτορας του έπους είναι ο Βασίλειος ο Μακεδόνας και όχι άλλος έχει τη σημασία του, όταν ξέρομε ποια είναι η πολιτική τον Μακεδόνα στην περιοχή αυτή. Αλλά πρέπει να ξέρεις την πολιτική αυτή από άλλα κείμενα για να καταλάβεις το γιατί.
Οπότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα ακριτικά ιστορικά εκ των υστέρων, με εισαγωγικά πάντοτε. Γιατί ο Βασίλειος ο Μακεδόνας είναι αυτός που κατάκτησε την Τεφρική δηλαδή την πρωτεύουσα των Παυλικιανών, έδιωξε όλους τους Παυλικιανούς από κει θέλοντας να τους κάνει ορθοδόξους, o Βασίλειος λοιπόν ο Μακεδών δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να πολεμήσει τους Ακρίτες.
Κι όταν ο Βασίλειος Διγενής λέει στον Βασίλειο δεν θα έρθω εγώ να σε δω, έλα εσύ να με δεις, είναι ακριβώς μία από τις αντεξουσιακές τάσεις, οι οποίες δημιουργούνται εκεί. Λοιπόν για τον τύπο του ήρωα να κοιτάξομε: είναι αιρετικός, είναι αντεξουσιακός, είναι ερωτικός, είναι υπαρξιακός. κι όχι μόνο αν είναι ήρωας. Όπως π.χ. ο Κραλ, όλη η αναζήτηση του αγίου δισκοπότηρου είναι μία υπαρξιακή τάση του ήρωα και δεν έχει καμία σχέση με τα ακριτικά όπως τα βλέπαμε εμείς. Γι' αυτό απλώς θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι η ερευνά μας πρέπει να είναι λίγο προσεκτική. Θα ήθελα λίγα, δυο λόγια να πω για τους ήρωες οι οποίοι έχουν ιστορικό περιεχόμενο.
Όσον αφορά το κοινωνιολογικό περιεχόμενο για να τελειώσω γρήγορα, μίλησα για το κέντρο και την περιφέρεια, οπωσδήποτε υπάρχει η έννοια της ταυτότητας και ετερότητας, με οριοθετήσεις και εξωτερικές και εσωτερικές. Δεν είναι μόνο εθνική η ταυτότητα που ζητιέται, είναι και ταυτότητα προσωπική, ας πούμε πώς γίνομαι, πώς περνώ στον άλλον. Είναι αυτό που λέω συχνά ότι όλοι ζούμε στην ίδια εποχή και κανείς δεν είναι σύγχρονος με τον άλλον. Και οι σχέσεις μας με την θρησκεία. Όλοι σχεδόν οι ακριτικοί ήρωες είναι καλοί χριστιανοί. Πλην -κι αυτό το πλην μας ενδιαφέρει-, ποιοι είναι αυτοί που δεν είναι καλοί χριστιανοί και με ποια θέματα ακριβώς εμφανίζονται, αυτό είναι ένα θέμα προς μελέτη. Βεβαίως, το τελευταίο θέμα που πρέπει να δούμε επάνω στο κοινωνιολογικό πρότυπο είναι ότι έχομε νέους τύπους, νέα μοντέλα διαγωγής των παραμεθοριακών πληθυσμών.
Αυτό είναι ένα πρόβλημα που ξεπερνάει τα ακριτικά τραγούδια αλλά μπορούμε μέσα από κείμενα αγιολογικά κυρίως που αφορούν τις ίδιες περιοχές να δούμε τις διαφορές - και γιατί λέω αγιολογικά, γιατί όπως ξέρομε η βάση των αγιολογικών κειμένων είναι πολύ περισσότερο λαϊκή, οι αγιολόγοι γράφουν «εις λιτήν γλώσσαν», οπότε επειδή γράφουν ακριβώς σε λιτή γλώσσα και επειδή αυτά τα κείμενα αφορούν στους πληθυσμούς εκεί που έδρασαν αυτοί οι άγιοι των μεθοριακών περιοχών με τα θαύματά τους, γι' αυτό αυτά τα κείμενα τα αγιολογικά είναι μία από τις πιο σοβαρές πηγές για τη μελέτη των μεθοριακών αντιδράσεων των πληθυσμών των περιοχών αυτών.
Ποιοι είναι αυτοί οι άγιοι; Αν πάρετε τους αγίους ακριβώς της Καππαδοκίας, αν πάρετε τους αγίους της Κύπρου, είναι ακριβώς οι στρατιωτικοί άγιοι και βέβαια στον Πόντο είναι πάνω απ' όλα o άγιος Θεόδωρος, με τους Απελάτες, ο άγιος Μάμμας, ο άγιος Προκόπιος, όπου έχουμε το χωριό Ουρκούπ, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά μετάφραση τουρκική της λέξης άγιος Προκόπιος.
Ποιοι είναι αυτοί οι άγιοι; Αν πάρετε τους αγίους ακριβώς της Καππαδοκίας, αν πάρετε τους αγίους της Κύπρου, είναι ακριβώς οι στρατιωτικοί άγιοι και βέβαια στον Πόντο είναι πάνω απ' όλα o άγιος Θεόδωρος, με τους Απελάτες, ο άγιος Μάμμας, ο άγιος Προκόπιος, όπου έχουμε το χωριό Ουρκούπ, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά μετάφραση τουρκική της λέξης άγιος Προκόπιος.
Έρχομαι τώρα στα ανθρωπολογικά θέματα. Οπωσδήποτε, θα πρέπει κάποτε να εξετασθεί η έννοια οικογένεια μέσα από τα ακριτικά δρώμενα και τραγούδια. Η κ. Ψυχογιού μας το έδειξε πολύ, ο φίλος μας ο Stefanov μας το υπογράμμισε επίσης, υπάρχουν άνθρωποι που ενδιαφέρονται γι' αυτά τα πράγματα. Ένα είναι το ζητούμενο εδώ: Κατά πόσο περνάμε από τον ιδιωτικό χώρο στο δημόσιο.
H πρώτη διασυνοριακή γραμμή, η πρώτη οριοθέτηση, όπως και να το κάνουμε είναι το πέρασμα από τον ιδιωτικό χώρο στον δημόσιο. Το περίφημο «τα εν οίκω μη εν δήμω» στην ακριτική του εφαρμογή μπορεί να είναι και το αντίθετο ακριβώς και εκεί ο κ. Topalov μας είπε σοβαρά πράγματα, όσον αφορά την ιδιωτική ανδρεία και τη συλλογική ευθύνη, κατά κάποιο τρόπο πώς η ιδιωτική ανδρεία γίνεται συλλογικό κατόρθωμα και πώς η συλλογική άμυνα κάνει την ιδιωτική ανδρεία. Ποτέ εκ των προτέρων. Δηλαδή μην πούμε ότι αφού το λέει ο ακρίτης είναι έτσι. Όχι. Αφού το βρήκαμε από αλλού, μπράβο που το λέει έτσι κι ο Ακρίτης.
Και από κει θα καταλάβουμε σε ποια εποχή πάμε και πόσο μακριά πάμε, οπότε τα ιστορικά πράγματα ακόμη μία φορά το υπογραμμίζω πρέπει να είναι πολύ συγκεκριμένα και μετά από μεθύστερη μελέτη. Οπωσδήποτε ένα είναι το ζητούμενο και θα το πω πολύ απλά, όπως το έλεγε ένας άλλος μεγάλος δάσκαλός μου, ο Braudel: «Το παρελθόν δεν είναι ποτέ παρελθόν». Αυτό σημαίνει ότι από οποιοδήποτε στοιχείο του παρελθόντος είτε είναι πέτρα είτε είναι τραγούδι είτε είναι νόμισμα, όταν ξέρομε να ρωτάμε, ξέρομε και να απαντάμε έχοντας ψυχή, καρδιά και γνώση.
H πρώτη διασυνοριακή γραμμή, η πρώτη οριοθέτηση, όπως και να το κάνουμε είναι το πέρασμα από τον ιδιωτικό χώρο στον δημόσιο. Το περίφημο «τα εν οίκω μη εν δήμω» στην ακριτική του εφαρμογή μπορεί να είναι και το αντίθετο ακριβώς και εκεί ο κ. Topalov μας είπε σοβαρά πράγματα, όσον αφορά την ιδιωτική ανδρεία και τη συλλογική ευθύνη, κατά κάποιο τρόπο πώς η ιδιωτική ανδρεία γίνεται συλλογικό κατόρθωμα και πώς η συλλογική άμυνα κάνει την ιδιωτική ανδρεία. Ποτέ εκ των προτέρων. Δηλαδή μην πούμε ότι αφού το λέει ο ακρίτης είναι έτσι. Όχι. Αφού το βρήκαμε από αλλού, μπράβο που το λέει έτσι κι ο Ακρίτης.
Και από κει θα καταλάβουμε σε ποια εποχή πάμε και πόσο μακριά πάμε, οπότε τα ιστορικά πράγματα ακόμη μία φορά το υπογραμμίζω πρέπει να είναι πολύ συγκεκριμένα και μετά από μεθύστερη μελέτη. Οπωσδήποτε ένα είναι το ζητούμενο και θα το πω πολύ απλά, όπως το έλεγε ένας άλλος μεγάλος δάσκαλός μου, ο Braudel: «Το παρελθόν δεν είναι ποτέ παρελθόν». Αυτό σημαίνει ότι από οποιοδήποτε στοιχείο του παρελθόντος είτε είναι πέτρα είτε είναι τραγούδι είτε είναι νόμισμα, όταν ξέρομε να ρωτάμε, ξέρομε και να απαντάμε έχοντας ψυχή, καρδιά και γνώση.
Ελένη Αρβελέρ
Το προφορικό αυτό κείμενο δεν το επεξεργάστηκε στην τελευταία του μορφή η Ελένη Αρβελέρ. Είναι απλώς απομαγνητοφωνημένο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου