Ανοξείδωτη μνήμη

Προσωπική Σημείωση αντί Πρόλογου

Κάποια πράγματα μένουν στη μνήμη και κάποια χάνονται, όχι πάντα τα ασήμαντα και μηδαμινά. Ένα μυστήριο φίλτρο δουλεύει με τους δικούς του κανόνες, σβήνει λόγια, κρατάει ήχους, μυρωδιές, φευγαλέες κινήσεις. Όχι, εγώ δεν είχα ποτέ ξεχάσει την ύπαρξη του τετραδίου. Κάπου βαθιά στους στενούς, πίσω διαδρόμους του μυαλού μου, όπου το είχα σπρώξει, ήξερα ότι υπήρχε. Δεν θυμόμουν ακριβώς πότε και πώς είχα πρωτοδιαβάσει το περιεχόμενό του. Όταν εκείνος έγραφε τις λίγες πυκνογραμμένες σελίδες του, ή κάποια στιγμή αργότερα, και αν είναι έτσι, με ποια αφορμή; Γνωρίζω, όμως, καλά ότι έφτασε οριστικά στα χέρια μου μετά τον θάνατό του. Κι εγώ το μεταχειρίστηκα με έναν περίεργο τρόπο, που δεν μπορώ να εξηγήσω. Δεν το άνοιξα να το ξαναδιαβάζω. Το κράτησα κλειστό, σαν πολύτιμο μυστικό, σαν κάποιον ιερό κώδικα που μέχρι να έρθει η στιγμή να τον αποκρυπτογραφήσεις, τον φυλάς, τον προστατεύεις από τη φθορά, προσδοκάς με λαχτάρα πότε θα σου αποκαλύψει τα μυστικά του, αλλά στο μεταξύ τον κλείνεις βαθιά σ’ ένα μπαούλο. Εκεί μοιάζει να τον ξεχνάς, αλλά μέσα σου κουβαλάς υποσυνείδητα την παρουσία του. Ξέρεις ότι είναι εκεί και περιμένει να σε φωτίσει, όταν θα είσαι έτοιμος να τον διαβάσεις με ήρεμη και ώριμη ψυχή.

Βρισκόταν εμπρός μου σε κάθε μετακόμιση. Και κάθε φορά το μετέφερα ευλαβικά σαν εικόνισμα από το παλιό στο καινούριο σπιτικό μου, το έκρυβα σε ασφαλές σημείο, μαζί με προσωπικά ενθύμια και πολύτιμα έγγραφα. Το αντίγραφο της διαθήκης του, το πρώτο βιβλίο που μου αγόρασε στα επτά μου και που το έχω διαβάσει χιλιάδες φορές, μέχρι πλήρους διαλύσεως των κιτρινισμένων του σελίδων -Χωρίς Οικογένεια, Έκτωρ Μαλό- τα πρωτόλεια και αφελή ποιήματα που έγραψα στα δεκαεπτά μου.

Πότε ήρθε η ώρα, πότε ωρίμασε ο χρόνος να καταφύγω στο τετράδιό του; Αφορμή στάθηκε ένα κείμενο που μου ζητήθηκε να γράψω σχετικά με τη Μικρασιατική καταστροφή, στις αρχές του 2009. Εδώ είμαστε, σκέφτηκα, εδώ είμαστε. Οικείο έδαφος, παλιά τραύματα που έχουν αφήσει αναμνηστικά σημάδια και στη δική μου γενιά, σαν μώλωπες που πάνε να σβήσουν, αλλά όλο και παραμένουν αχνοί. Ήξερα πολύ καλά πού θα βρω τις πηγές μου, ποια ιστορία θα διηγηθώ. Την είχα ακούσει από τον ίδιον να την διηγείται έτσι λιτά, απλά, και γι’ αυτό βαθιά σπαραχτικά. Όλο προφορικές τελείες και διαλείμματα σιωπής. Ήμουν σίγουρη ότι την ανέφερε και στο τετράδιό του, αλλά δεν θυμόμουν τι έλεγε ακριβώς, πόσες λεπτομέρειες μπορεί να έδινε. Άραγε την είχε γράψει το ίδιο κοφτά και λιτά όσο και ο προφορικός του λόγος;

Όταν έπιασα ξανά στα χέρια μου το παλιό τετράδιο ένιωσα ότι το κείμενο που έπρεπε να γράψω ήταν μόνο μια αφορμή, μια παράξενη συγκυρία. Αυτό που συνέβαινε στην πραγματικότητα ήταν ότι είχε έρθει πια η ώρα της ωριμότητας, ότι είχα  διανύσει  τα χρόνια της βιασύνης, είχα αφήσει πίσω μου τις χιλιάδες μικρές σημαντικές και ασήμαντες φροντίδες, στις οποίες κατανάλωνα τις μέρες μου και την ψυχή μου, και ήμουν πια έτοιμη να αφουγκραστώ, να ψάξω, να κατανοήσω.

Πρώτη φορά κοίταξα το τετράδιο με τα μάτια ανοιχτά. Το βρόμικο γκρι-λαδί  εξώφυλλο,   Chouette Σήμα Κατατεθέν, Φύλλα 50, ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΣΟΔΩΝ 1ης ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ. Είδα τα σφιχτά, λοξά γράμματα, τις μουτζούρες, τις μακριές παραγράφους. Ελάχιστα σημεία στίξης, πιάνεται η ανάσα σου να διαβάσεις κάθε παράγραφο. Διάβασα και ξαναδιάβασα. Μια μπρος, μια πίσω. 'Εμεινα κατάπληκτη όταν συνειδητοποίησα ότι κάθε φράση, κάθε στρυφνή γραμμή έβγαζε μια ολόκληρη ιστορία, κάποτε αστεία, αλλά πιο συχνά δραματική, με μια καταπληκτική οικονομία σκέψης και λόγου. Το πρώτο αντανακλαστικό μου ήταν η αίσθηση άτι είχα καθήκον, υποχρέωση, να διασώσω αυτές τις ολότελα αληθινές ιστορίες για τα παιδιά, τα εγγόνια, όλους τους κατιόντες. Να μάθουν, να γνωρίσουν από πού έρχονται, τι έζησαν οι πρόγονοί τους, από ποια λαίλαπα πέρασαν και βγήκαν όρθιοι, μήπως και καταλάβουν και οι ίδιοι που πηγαίνουν, τι έχουν κερδίσει σε σχέση με τους παλιούς και τι έχουν χάσει.

Ξεκίνησα να γράφω το κείμενό μου. Διαβάζοντας, γράφοντας και ερευνώντας. Τι εθισμός, τι ηδονή το ψάξιμο! Ώρες και ώρες! Να ξεκινάς από μια λέξη, από κάτι μικρό, ιδιωτικό, που δεν είσαι καν σίγουρος αν πρόκειται για γεγονός ή για παιδική φαντασία και να πέφτεις σε επίσημες πληροφορίες. Ή από ένα παλιό τοπωνύμιο που θέλεις να διασταυρώσεις και πριν το καταλάβεις βρίσκεσαι σε ολοζώντανα σημερινά τοπία με ψηφιακές φωτογραφίες και δορυφορική απεικόνιση. Σουρεαλιστική γέφυρα που ενώνει το μυστήριο του παλιού με το ξεκάθαρο σήμερα. Και όμως, αντί να το γυμνώνει  από τη γοητεία ταυ, το κάνει πιο ελκυστικό. Ενθουσιάστηκα όταν ανακάλυψα στον κυκεώνα του διαδικτύου το πλοίο «Φαμάκα». Αληθινό, μπροστά μου, με την ιστορία του, πλοιοκτησία, δρομολόγια κ.λ.π., με το παρελθόν του και την κατάληξή του. Με την εικόνα του σε χαρακτικό! Αλλά και όταν έπεσα πάνω σε κάτι που ο μικρός Αρίστος δεν ήταν δυνατόν να γνωρίζει. Το Εγερδίρ του τετραδίου του, που σήμερα λέγεται στα τούρκικα Εγκερντίρ, είναι το παλαιότερο Εγκριντίρ, δηλαδή ένα ξεχασμένο βυζαντινό «Ακρωτήριον». Έτσι βρήκα και ένα σωρό στοιχεία για την Oriental Railway Company, την αγγλική εταιρεία σιδηροδρόμων που έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στη διάσωση της οικογένειας στα χρόνια 1919-1923. Όσο περισσότερο έψαχνα, τόσο μεγεθύνονταν στο μυαλό και στην καρδιά μου οι μικρές ιστορίες, τόσο όλα γίνονταν χειροπιαστά σε μια αέναη συνέχεια του χρόνου. Διαβάζοντας, γράφοντας και ξανά διαβάζοντας, ξεκαθάρισα ωστόσο μέσα μου δυο πράγματα.

Πρώτον, σχεδόν κάθε μια από τις ιστορίες που γεννιούνται από τις κοφτές τηλεγραφικές φράσεις του τετραδίου, κρύβει πάνω και πίσω από το προσωπικό στοιχείο και έναν μικρό θησαυρό από πολυεπίπεδες ιστορικές και κοινωνιολογικές πληροφορίες.

Και δεύτερον: η απλή ταλαίπωρη ζωή, η αξιοπρέπεια, ο αγώνας για επιβίωση, οι   ματαιωμένοι πόθοι ενός απλού «ανώνυμου» ανθρώπου δεν μπορεί να αφορούν μόνο τους οικείους του. Είναι γνήσιες και ειλικρινείς μαρτυρίες μιας προσωπικής μεν διαδρομής, μέσα όμως από μια σημαντική εποχή ακόμη τόσο κοντινή και από γεγονότα τόσο φρέσκα. Μια εποχή, της οποίας η ιστορία δεν έχει οριστικά γραφτεί. Αλλά και όταν γραφτεί, δεν είναι δυνατόν να αγνοήσει ένα μωσαϊκό από παρόμοιες προσωπικές μαρτυρίες που δόθηκαν αυθόρμητοι, με ανιδιοτέλεια και καθαρή ψυχή.

Αυτός είναι και ο λόγος που αποφάσισα ότι θα ήταν μικρόψυχο και άδικο το Τετράδιο του Αρίστου να παραμείνει ένα οικογενειακό memoir μεταγραμμένο από τη θυγατέρα του. Αυτός είναι ο λόγος που το βιβλίο αυτό βρίσκεται στα χέρια σας. Ας διαβαστεί με αγάπη και σεβασμό, όπως γράφτηκε.