Τη Σαντάς τ' οσπίτ και το μνημείο

Η συρροή των προσκυνητών στη Νέα Σουμελά ήταν πολύ μεγάλη. Το 1966 υπολογίζονται σε 30 χιλιάδες. Η εξεύρεση στέγης όχι για όλους αλλά και για μέρος μόνο του κόσμου αυτού είναι αδύνατη. Κάποτε ο ιδρυτής τη Μονής εξέφρασε τη γνώμη ότι θα ήταν πολύ ευχάριστο αν κάθε περιφέρεια του Πόντου έχτιζε το σπίτι της στον περίγυρο της Μονής, όπου  θα  μπορούσαν να βρουν καταφύγιο τη νύχτα και σε ώρα κακοκαιρίας οι κάτοικοι της περιφέρειας αυτής.
Τη νύξη αυτή την είχε  ενστερνιστεί ο Νικόλαος Τοπαλίδης, εκδότης της Μελισσοκομικής Ελλάδας, ο οποίος με αφάνταστους κόπους  έχτισε το πρώτο πάτωμα που κόστισε 100.000 δραχμές. Από το 1959 βάλθηκε να τον βοηθήσει και ο Αβραάμ Πηλείδης, που μάζεψε και τα μαγειρικά σκεύη του Μουσείου του σπιτιού αυτού. Δυστυχώς η υγεία του ήταν κλονισμένη και στο τέλος του ’62 πέθανε.

Τη Σαντάς τ' οσπίτ' σην Παναΐα Σουμελά

 Ο Τοπαλίδης δεν κουράστηκε και δεν απογοητεύθηκε από τους κόπους που έκανε για το πρώτο πάτωμα και ετοιμάστηκε για το δεύτερο.

Αλλά τότε πέθανε η γυναίκα του· αυτή προηγουμένως είχε εκφράσει την επιθυμία να χτίσουν σπίτι στην Καστανιά^. Μετά το θάνατο της ο Τοπαλίδης αποφάσισε να χτίσει το δεύτερο πάτωμα στο όνομα της και το πραγματοποίησε. Οι Σανταίοι θα τον ευγνωμονούν.

Είναι πολύ ευχάριστο να βλέπει κανείς τους Σανταίους προσκυνητές, ακόμη και εκείνους που έχουν συγγενείς στην Καστανιά και μπορούν να φιλοξενηθούν από αυτούς, είναι συγκινητικό να τους βλέπει όλους την ημέρα παραμονής της γιορτής να σπεύδουν προς Τ’ σπίτ’ της Σαντάς για να πιάσουν καμιά γωνιά.

Φυσικά δεν πρέπει να λησμονούμε και την βοήθεια που πρόσφερε η Αθηνά Βογιατζή αλλά και όλοι οι Σανταίοι (υλικά και χρηματικά).

Πρώτοι οι Σανταίοι έκτισαν ξενώνα πάνω στα υψώματα της Κα­στανιάς, δίπλα στο Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά. Και χωρίς να περιμένουν ούτε το Κράτος, ούτε καμία Κυβέρνηση, έστησαν μόνοι τους μπροστά στον ξενώνα τους Μνημείο, γ' αυτούς που χάθηκαν στα χρόνια του ξεριζωμού.