Οι αντάρτες ήσαν η αιτία της εξορίας των Σανταίων ή όχι;

Γενική είναι η κατακραυγή εναντίον των ανταρτών, των τσετέδων(σ.σ. Σύμφωνα με τον Στάθη Αθανασιάδη -Γεροστάθη), όπως τους ονόμαζαν οι Τούρκοι και οι δικοί μας, γιατί εξαιτίας αυτών έγινε η ε­ξορία των  γυναικόπαιδων. Μερικοί όμως έχουν την γνώμη ότι  και αν ακόμα δεν υπήρχαν αντάρτες, πάλι οι Τούρκοι θα εξόριζαν τους Σανταίους.

 Η γνώμη αυτή δεν είναι σύμφωνη με τα πράγματα, γιατί στην περιφέρεια της Τραπεζούντας υπερίσχυε το φιλελεύθερο κόμμα "Ελευθερία και Συνεν­νόηση"  που  διέκειτο ευμενώς προς τις μειονότητες, και αντιπολιτευόταν το Νεοτουρκικό κομιτάτο, του οποίου μέλος δραστήριο σκότωσε το Σεβκέτ - πασά. Ισχυροί παράγοντες του φιλελεύθερου κόμματος ήσαν τα μέλη της  οικογένειας  των Σατιρ - ζατέ, που ανέκαθεν προστάτευαν τους χριστιανούς εναντίον του φανατισμού των Τούρκων.

Τραπεζούντα 1908

Κατά την ελληνική επανάσταση του ’21, η τουρκική κυβέρνηση έστειλε έγγραφο στο βαλή Τραπεζούντας Σατιρζατέ Οσμάν - μπεη να ενεργήσει για τη σφαγή του ελληνικού πληθυσμού. Ο βαλής για να γλυτώσει τους Έλ­ληνες από τους Τούρκους, που μαθαίνοντας τις λεηλασίες και σφαγές στην Πόλη και αλλού ακόνιζαν τα μαχαίρια τους, φώναξε μυστικά τον μητρο­πολίτη Τραπεζούντας Παρθένιο και του ανακοίνωσε το έγγραφο της Υψηλής Πύλης, τον συμβούλευσε μάλιστα να παρουσιαστεί στη συνέλευση που θα γίνει για τη σφαγή και να ορκιστεί ότι οι ρωμιοί της Τραπεζούντας δεν έχουν σχέση με τους επανα­στάτες της Πελοποννήσου. 

Όταν λοιπόν έγινε η συνέλευση και ο βαλής ρώτησε τον δεσπότη, αυτός ορκίστηκε ότι οι ρωμιοί της Τραπεζούντας δεν έχουν καμμιά σχέση με τους επαναστάτες· διαφέρουν και στη γλώσσα και στο χαρακτήρα γι’ αυτό ενώ οι ρωμιοί της Ελλάδας πολλές φορές έγιναν όργανα των Ρώσων και πήραν τα όπλα εναντίον του Σουλτάνου, οι ρωμιοί της Τραπεζούντας ζουν και θα ζήσουν ειρηνικά με τους γειτόνους, γι’ αυτό και ζητούν την προστασία σας.

Τότε ο βαλής είπε: Αφού ορκίζεσθε ότι δεν έχετε σχέση με τους επανα­στάτες,  δεν μπορούμε να σας πάρουμε στο λαιμό μας. Πήγαινε και να συμ­βουλεύεις το λαό σου να ζει όπως ως τώρα  και να μη γίνει όργανο των ξένων.

Αλλά και κατά την Αρμένικη σφαγή του 1915 ο γόνος της οικογένειας  αυτής  Σατιρζατέ Σεβκέτ - μπέης συνταύτισε την τύχη του με τους γειτόνους του   Αρμενιους  της Σιάνας, περιέθαλψε και γλύτωσε 150, έχασε όμως ο ίδιος την γυναίκα του και το παιδί του.

Το ίδιο κόμμα δεν επέτρεψε στον κακούργο Τοπάλ Οσμάν να λεηλα­τήσει και σκοτώσει τους Έλληνες της Τραπεζούντας, όπως έκανε στην Κερασούντα και τα γύρω.

Για τον ίδιο λόγο στην περιφέρεια Τραπεζούντας δεν έγινε εξορία γυναικόπαιδων, αλλά μόνο των ανδρών, και αυτή μπορώ να πω με σχετική ηπιότητα.

Δεν αποκλείω τις μεγάλες ζημίες που θα πάθαινε η Σαντά αν δεν είχε τους αντάρτες, δεν αποκλείω και μερικούς φόνους, είμαι βέβαιος ότι αρκετοί από τους στρατευμένους  θα πέθαιναν από τις στερήσεις και τις κακουχίες, αποκλείω όμως την εξορία των γυναικόπαιδων.

Παν. Τοπαλίδης

Ο Παν. Τοπαλίδης γενικά για τα ανταρτικά κινήματα γράφει στην Ιστορία του (Ο Πόντος ανά τους αιώνας): «Στερείται δε σοβαρότητος και δεν στηρίζεται εις την πραγματικότητα η ένστασις ότι αι καταστροφαι επήλθον και εκεί, όπου καμμία ανταρτική κίνησις  εσημειώθη.  Καμμία από τας επαρχίας του Πόντου δεν έχασε τα 4)5 του πληθυσμού της, όπως η Αμάσεια και τα 3)5  όπως η Σαντά.

Είναι πικρά η αλήθεια, αλλ’ ανάγκη να ομολογηθεί, δια να μη καλύψει την αστοχίαν  η πλάνη από την επιφανειακήν  όψιν των πραγμάτων και δια να μη δοθή ευκαιρία περγαμηνών, αντί αποδόσεως ευθυνών. Κανείς δεν δι­καιούται να νομίζει ότι δύναται να ρίψη όταν θέλη και  όπως θέλη τον κύβον του συνόλου και ν’ αναλάβη  ενέργειαν  εν αγνοία ή παρά την θέλησιν εκεί­νων τους οποίους θα βαρύνουν αι συνέπειαι αυτής».

 Ίσως το άστοχον της ενεργείας να μη βαρύνη εξ ολοκλήρου αυτά ταύ­τα τα ανταρτικά σώματα, των οποίων η ανδρεία και η αυτοθυσία έγιναν θρύλοι».