ΟΙ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Μέρος 1ο

Τρίγλωσση αφίσα (Παλαιοτουρκικά,
ελληνικά, αρμενικά), που   αποτυπώνει
τις αρχικές υποσχέσεις των
Νεότουρκων για μεταρρυθμίσεις
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Κατά την περίοδο 1908-1918 στην πολιτική ζωή της  Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κυριαρχεί το Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος. Η δεκαετία αυτή αποτελεί τη σημαντικότερη περίοδο του μετασχηματισμού της Τουρκίας από κράτος πολυεθνικό, που ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε εθνικό, που αποτέλεσε η Τουρκία από το 1923 και μετά.  Οι εξελίξεις της περιόδου αυτής δεν άφησαν ανεπηρέαστη την πορεία του μεγάλου τμήματος του Ελληνισμού που ζούσε ακόμα μέσα στα σύνορα της πολυεθνικής αυτοκρατορίας.

 Οι πολιτικές ζυμώσεις και οι εσωτερικές εξελίξεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία άφ’ ενός στην περίοδο 1908-1912, όταν οι Έλληνες έλαβαν ενεργό μέρος στην έντονη πολιτική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε, και οι γενικότερες εξελίξεις, άφ' ετέρου, κατά τη μεταξύ 1912-1918 περίοδο, έπαιξαν ρόλο καθοριστικό στην τύχη του αλύτρωτου Ελληνισμού.

Το σύνθημα «Ισότης-Αδελφότης-Δικαιοσύνη» το  οποίο υιοθέτησε η επανάσταση του νεοτουρκικού Κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος το 1908 εξασφάλισε στους Νεότουρκους την υποστήριξη όλων των εθνοτήτων της Αυτοκρατορίας που δέχθηκαν τη συνταγματική αλλαγή με εκδηλώσεις μεγάλου ενθουσιασμού. Σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Αυτοκρατορίας, οι  Έλληνες πρωταγωνίστησαν στον πανηγυρικό εορτασμό για την ανακήρυξη του συντάγματος(1).

Το νέο καθεστώς της ισοπολιτείας που κατοχύρωνε η ανακήρυξη του Συντάγματος (2) τον Ιούλιο του 1908 και η ταυτόχρονη κήρυξη γενικών εκλογών, έθεσε τις βάσεις για μια νέα συνεργασία των λαών της Αυτοκρατορίας και δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για μια ευρύτερη συμμετοχή στην Οθωμανική διοίκηση των Ελλήνων,(3) οι οποίοι δεν αντιπροσώπευαν μόνο ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, αλλά εκπροσωπούσαν και μια σημαντική οικονομική δύναμη.

Την εποχή της απολυταρχίας, το νεοτουρκικό Κομιτάτο είχε αναπτύξει καλές σχέσεις με τους  Έλληνες. Τις οργανώσεις τους, μάλιστα, στη Μακεδονία χρησιμοποίησαν οι Νεότουρκοι για τη λαθραία είσοδο στη χώρα των στελεχών του Κομιτάτου που ζούσαν στο εξωτερικό(4). Το κλίμα αυτής της συνεργασίας με τις οργανώσεις του νεοτουρκικού Κομιτάτου δεν άφησε ανεπηρέαστους τους  Έλληνες. 

Στις αρχές του 20ου αιώνα, παράλληλα με την αλυτρωτική ιδεολογία, αρχίζει να αναπτύσσεται και μια άλλη πιο προχωρημένη αντίληψη: το ανατολικό ιδανικό που θα ξεπερνούσε τα όρια ενός μεγάλου ελληνικού κράτους και θα στηριζόταν στη συνεργασία των λαών της Ανατολής (5). Για την πραγμάτωση του ιδανικού αυτού, ο  Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης και ο διπλωμάτης φίλος του  Ίων Δραγούμης (6) ίδρυσαν το 1908 τη μυστική  Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως (στο εξής O.K.) που φιλοδοξούσαν να οργανώσει τις δυνάμεις του Ελληνισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ώστε να αναδειχθεί σε σημαντικό ρυθμιστή των πραγμάτων της ’Ανατολής(7).

Παρά το κλίμα του γενικού ενθουσιασμού, ο Οικουμενικός Πατριάρχης  Ιωακείμ Γ' εκφράστηκε με επιφύλαξη για τη συνταγματική  αλλαγή(8).

Πατριάρχης  Ιωακείμ Γ

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης  Ιωακείμ Γ', που κατά τη διάρκεια τόσο της πρώτης όσο και της δεύτερης πατριαρχίας του(9) επέδειξε μεγάλη πολιτική διορατικότητα, αντιστεκόταν στη μετατροπή της κρατικής εξουσίας σε απόλυτα κοσμική.

 Με την έννοια αυτή προτιμούσε το ancien regime  διότι θεωρούσε ότι προστάτευε τα συμφέροντα του Πατριαρχείου, τα οποία ταύτιζε με εκείνα του Ελληνισμού (10).

Οι εκδηλώσεις έντονης δυσαρέσκειας μεγάλου τμήματος των Ελληνοοθωμανών οι οποίοι είχαν ενθουσιαστεί με τις υποσχέσεις των Νεότουρκων, ανάγκασαν τον Πατριάρχη να ανακαλέσει δημόσια τη στάση του και να εκφράσει την ευαρέσκειά του για την αποκατάσταση του Συντάγματος.

Πρώτη εκδήλωση των πραγματικών διαθέσεων των Νεότουρκων, όσο και των διαφόρων εθνοτήτων μέσω της ισοπολιτείας, αποτέλεσαν οι εκλογές για την ανάδειξη των αντιπροσώπων στη Βουλή, πού άρχισαν το φθινόπωρο του 1908.

Οι εκλογές του 1908 διενεργήθηκαν σε μεγάλο βαθμό με διαπραγματεύσεις στις οποίες το συντονιστικό ρόλο έπαιξε το Κομιτάτο. Ανταγωνισμός κομμάτων δεν υπήρχε. Το Κομιτάτο κατάρτισε τους συνδυασμούς, όρισε τις βουλευτικές έδρες και κάλεσε τις διάφορες εθνότητες να ορίσουν τους αντιπροσώπους τους(12).

Παρά το γεγονός ότι το Κομιτάτο θεώρησε αναγκαία τη συνεργασία με τους εκπροσώπους των εθνοτήτων, δεν δέχθηκε την αρχή της ποσοστιαίας εκπροσώπησής τους στη Βουλή. Στους  Έλληνες αντιπρότεινε την ανάδειξη ίσου αριθμού Ελλήνων και Τούρκων βουλευτών στις περιφέρειες όπου οι Έλληνες αποτελούσαν την πλειοψηφία. Τούτο, όμως, δεν ίσχυσε όπου η πλειοψηφία αποτελείτο από Τούρκους(13).

Τις εκλογικές προσπάθειες του Ελληνισμού, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, ανέλαβε να συντονίσει η O.K. που ίδρυσε για το σκοπό αυτό ένα επίσημο όργανο, τον «Πολιτικό Σύλλογο» (στο εξής Π.Σ.). Επιδίωξη του Π.Σ. ήταν ή όσο το δυνατόν ευρύτερη εκπροσώπηση του Ελληνισμού μέσα στην Οθωμανική Βουλή (14).

Αρνητικά για τους Έλληνες επέδρασε μια νέα επιπλοκή του Κρητικού ζητήματος κατά τη διάρκεια των εκλογών, και δημιούργησε ένα κλίμα δυσπιστίας μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων(15). Δεν έλειψαν, όμως, και οι περιπτώσεις εκλογικών παρανομιών. Σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τις εκλογικές αδικίες σε βάρος τους, οι Έλληνες συγκρότησαν στην Πόλη μεγάλη συγκέντρωση με αίτημα τη ματαίωση των εκλογών(16).

Τη γενική δυσμένεια εναντίον των Ελλήνων, που προκάλεσε το Κρητικό, μετέτρεψαν σε αγανάκτηση και οργή οι επεμβάσεις των ελληνικών προξενικών αρχών στην εκλογική διαδικασία. Τέτοιες παρεμβάσεις, συνοδευόμενες συχνά από απρόσεκτα δημοσιεύματα στον ελληνικό τύπο, εξαγρίωναν τους Νεότουρκους· σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις έγιναν αιτία για τη ματαίωση των προηγούμενων συμφωνιών. Έτσι, οι επισκέψεις των Προξένων στα σπίτια Ελλήνων υποψήφιων στην Αμισό(17) και την Τραπεζούντα, την παραμονή των εκλογών, στέρησε τους Έλληνες από τις συμφωνημένες μουσουλμανικές ψήφους(18). Στη δε Κωνσταντινούπολη, παρά την αρχική συμφωνία ότι οι 'Έλληνες θα εξέλεγαν τρεις υποψηφίους, το Κομιτάτο δέχθηκε την εκλογή μόνο δύο, και τούτο μετά από προσωπική παρέμβαση του Ιωακείμ.

Σε όλη τη διάρκεια των εκλογικών διαπραγματεύσεων μεγάλη υπήρξε η συμβολή του Ιωακείμ Γ' σαν εξισορροπητή των ακραίων τάσεων από την Ελληνική πλευρά αφ’ ενός και των εξαγριωμένων Νεότουρκων άφ’ ετέρου(19). Τέλος, αξιολογώντας τις επιπτώσεις του να μην αντιπροσωπευθούν καθόλου στην Οθωμανική Βουλή, οι Έλληνες συμβιβάστηκαν με την εκλογή 24 βουλευτών (20).

Κατερίνα  Μπούρα

1. Το πνεύμα της συμφιλίωσης στη διάρκεια των πρώτων ημερών της νεοτουρκικής επανάστασης αντανακλάται στις ανταποκρίσεις του σύγχρονου τύπου. Εντυπωσιακό στοιχείο στις ανταποκρίσεις αυτές αποτελούν οι περιγραφές εκδηλώσεων σεβασμού των Νεότουρκων αξιωματικών σε εθνικά ελληνικά σύμβολα, όπως η ελληνική σημαία ή ο ελληνικός εθνικός ύμνος. 

Ανταπόκριση από τη Σμύρνη στο Νέον Άστυ, 15/7/1908: «Εις το καφενείον “'Άΐ Λάϊφ” (sic).   εισήλθον νέοι αξιωματικοί. . . και εζητωκραύγασαν υπέρ συντάγματος, ελευθερίας και  Ελλάδος. Την ιδίαν εσπέραν, 50 περίπου νέοι αξιωματικοί εισελθόντες εις το καφενείον “Παρισίων” υποχρέωσαν την εν αυτώ ορχήστρα να ανακρούσει τον  Ελληνικό ύμνο». Στη συνέχεια «εζητωκραύγασαν και υπέρ Ελλάδος δακρύοντες ήρχισαν ασπάζοντες την Τουρκική και  Ελληνική σημαία». Βλ. επίσης  Αμάλθεια, 14.7.1908 και 15.7.1908.

Παρόμοιες εκδηλώσεις έγιναν στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας. Βλ. Ακρόπολις, 13 και 14.7.1908. Βλ. επίσης  Αβραάμ Μπεναρόγια,  Η πρώτη σταδιοδρομία του Ελληνικού προλεταριάτου, Αθήνα 1975, σ. 41.

2. Το Σύνταγμα που επέβαλαν οι Νεότουρκοι το 1908, ήταν το Σύνταγμα των Νεοοθωμανών του 19ου αιώνα, που ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ (Abdul Hamit) είχε καταργήσει το 1878. Για τη Βουλή 1876-1878 βλ. R. Devereux, The First Ottoman Constitutional Period, Baltimore 1963, όπου περιλαμβάνει τα ονόματα των βουλευτών, σ. 261-82. Αναφορικά με το συνταγματικό κίνημα των Νεοοθωμανών βλ. S . Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton 1962.

3. Για την τάξη των Ελληνοοθωμανών πού είχαν καταλάβει σημαντικές θέσεις επιρροής βλ. Αλ. Αλεξανδρή: «Οι Έλληνες στην Υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», ΔΙΕΕΕ, ΚΓ' (1980).

4. D. Dakin, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, Θεσσαλονίκη 1966, σ. 376-8. Για την πορεία του νεοτουρκικού κινήματος μέχρι το 1908 και τη συνεργασία του με άλλες εθνικές ομάδες βλ. Ε. Ε. Ramsaur, The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1908, Princeton 1957.

5. Η αντίληψη αυτή, με φανερά ίχνη ιδεολογικής σύγχυσης και ασάφεια στους στόχους, ήταν απόρροια της συνείδησης που αναπτύχθηκε μετά το 1897, της αδυναμίας του Ελληνικού κράτους να αναμετρηθεί με την Τουρκία. Βλ. Θ. Βερέμη, «Ιδεολογικές προϋποθέσεις για μια συνεργασία Ελλήνων και Τούρκων», ΔΙΕΕΕ, ΚΓ' (1980), σ. 4.

 6. Βλ. το μυθιστόρημα του I. Δραγούμη Όσοι Ζωντανοί, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1911.

7. Για την O.K. βλ. D. Xanalatos, «The Greeks and the Turks on the Eve of the Balkan Wars; a Frustrated Plan», BS, 1962. Επίσης A. Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Η Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως (Υπό έκδοση. Την επιμέλεια του έργου έχουν αναλάβει οι

Θ. Βερέμης και Κ. Α. Μπούρα) και A. X. Χαμουδόπουλου, Η Νεωτέρα Φιλική Εταιρεία, Αθήνα 1946. Ο Χαμουδόπουλος ήταν δημοσιογράφος στην Πόλη. Το 1910 μυήθηκε στην O.K. από το δικηγόρο Αλ. Πανταζή. Καθώς ο ίδιος περιγράφει χαρακτηριστικά: «... Στις πόλεις και σ’ όλα τα κέντρα του εσωτερικού τα πιο απομακρυσμένα, τα νήματα της εμπορικής και οικονομικής ζωής τα κρατούν οι Έλληνες και Έλληνες αποτελούν την πλειοψηφία των υπαλλήλων της Οθωμανικής Τραπέζης, του Μονοπωλίου Καπνών, των Σιδηροδρομικών Εταιρειών και των άλλων μεγάλων οργανισμών, Κατά την περίοδο αυτή δεν ήταν δυνατόν να γίνει σκέψη για ενέργειες πολιτικές που θα έθιγαν την Τουρκία. Αυτό, άλλωστε, δεν το ευνοεί την εποχή εκείνη ούτε η πολιτική του Ελεύθερου Κράτους. Αντίθετα, σε μια στιγμή ο Ελληνισμός —υπόδουλος και ελεύθερος— αντιλαμβάνεται την ανάγκη να ενισχύσει το Τουρκικόν Κράτος, γιατί ένας άλλος τρομερός και σοβαρός κίνδυνος διαγράφεται, ο Πανσλαβισμός. . .» (ό. π., σ. 7). Ειρωνεία ίσως αποτελεί το γεγονός ότι η τάξη των Ελλήνων που περιγράφει ήταν ακριβώς εκείνη πού κατά μεγάλο μέρος αντιτάχθηκε στην πολιτική της O.K.

8. Νέον Άστυ, 18.7.1908.

Ιωακείμ Γ'

9. Βλ. Β. Θ. Σταυρίδου, Οι Οικουμενικοί Πατριάρχες 1860 - σήμερον, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 228-84. Περιλαμβάνει όλη τη γνωστή βιβλιογραφία περί  Ιωακείμ Γ'.

10. Βερέμης, ό.π., σ. 12. Όπως πολύ σωστά σημειώνει ο Θ. Βερέμης, ο Ιωακείμ ήταν αντίθετος προς το μεγαλοϊδεατισμό που του αποδίδει ο Δ. Κιτσίκης στη Συγκριτική Ιστορία Ελλάδος και Τουρκίας στον 20ό αιώνα, Αθήνα 1978, σ. 97.

11. Μέγα μέρος του τύπου επετέθη στον Πατριάρχη, ενώ μεγάλη αντιπατριαρχική διαδήλωση οργανώθηκε στο Πέραν και στο Φανάρι. Ο.π. και Αμάλθεια, 19.7.1908, 22.7.1908.

12. Οι εκλογές έγιναν σε δύο βαθμούς: οι ψηφοφόροι εξέλεγαν τους εκλέκτορες οι οποίοι στη συνέχεια, υποδείκνυαν    τους βουλευτές για την Οθωμανική Βουλή. Τούς υποψήφιους θα υποδείκνυαν ο Πατριάρχης και οι κατά τόπους Μητροπολίτες. Εκλογική βάση ήταν 1 βουλευτής ανά 30.000-70.000 ψηφοφόρους. Αμάλθεια, 29.7.1908.

13. C. Boura, The Young Turk Revolution and the Greeks in the Ottoman Empire 1908-1912, M.A. Dissertation, School of Slavonic and East European Studies, 1976, σ. 12, Μερικές πτυχές των εκλογικών διαπραγματεύσεων στις σ. 9-14.

14. Η O.K. και ο Π.Σ. συνεργάσθηκαν με το Πατριαρχείο και τις κατά τόπους εκκλησιαστικές αρχές.

15. Στις 6 Οκτωβρίου 1908 οι Κρήτες ανακοίνωσαν την απόφασή τους για ένωση με την Ελλάδα. Την ίδια μέρα ή Αυστροουγγαρία ανακοίνωσε την προσάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, ενώ μία ημέρα πριν ή Βουλγαρία είχε κηρύξει την ανεξαρτησία της. Το γεγονός, πάντως, ότι η Ελληνική Κυβέρνηση δεν δέχθηκε τα αιτήματα των Κρητών διευκόλυνε τη θέση των Ελληνοοθωμανών. Boura, ό.π., σ. 11.

16. Η διαδήλωση εκτιμήθηκε από τον τύπο σαν η μεγαλύτερη συγκέντρωση ανθρώπων στην Πόλη από την εποχή της Άλωσης. Οι 'Έλληνες προέβησαν σε διάφορες διαμαρτυρίες από τις αρχές των εκλογών (ό.π., σ. 12-3). Εκφράσθηκε, ακόμη, και η άποψη για αποχή των Ελλήνων από τις εκλογές σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Η απειλή αυτή δεν πραγματοποιήθηκε χάρη στην παρέμβαση του Ιωακείμ.

17. Στην Αμισό δεν εξελέγη ο 'Έλληνας υποψήφιος.

Ματθαίος  Κωφίδης

18. Πρόκειται περί του Μ. Κωφίδη ό όποιος εξελέγη βουλευτής Τραπεζούντας και στις τρεις βουλευτικές περιόδους 1908-1912, 1912-1914, 1914-1918. Για τούς ατυχείς αυτούς χειρισμούς βλ. Π. Καρολίδη, Λόγοι και Υπομνήματα, τ. A' (Β' δεν εξεδόθη), Αθήνα 1913, σ. 44-8. Το βιβλίο αυτό αποτελεί αστείρευτη πηγή πληροφοριών σε ό,τι άφορα την ελληνική κοινοβουλευτική δραστηριότητα της περιόδου 1908-1912, όπως την έζησε ο ίδιος ο Καρολίδης. Είναι για τούτο συχνά φορτισμένη με τα βιώματα του συγγραφέα, ο οποίος αντιπολιτεύθηκε την O.K. (Για τον εντοπισμό του βιβλίου αυτού ευχαριστώ τον κ. Ιορδάνη Παμπούκη που μου το υπέδειξε για πρώτη φορά το 1976).

Αξίζει ν’ αντιπαρατεθεί με τις μαρτυρίες περί O.K. του Α. Σουλιώτη-Νικολαΐδη (που βρίσκονται στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη) σε ό,τι αφορά τις εκτιμήσεις καταστάσεων και προσώπων.

19. ό.π., σ. 45-8.

20. Αμάλθεια, 2.2.1909. Ο Ahmad δίνει λανθασμένα τον αριθμό των Ελλήνων βουλευτών σαν 26. Βλ. F. Ahmad, The Young Turks. The Committee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914, Οξφόρδη 1969, σ. 28. Για τα ονόματα όλων των βουλευτών και των τριών περιόδων βλ. F. Ahmad & D. A. Rustow, «Ikinci Me§rutiyet Doneminde Meclisler 1908-1912», Giiney - Dogu Avrupa Araftirmalari Dergisi, σ. 4-5, 1976. Δίνουν, όμως, λανθασμένα τους Χωναίο και Δρίζα ως Σλάβους και τον Ναρλή ως Αρμένιο. Στο συνολικό αριθμό των Ελλήνων βουλευτών υπολογίζουν τους Χαρ. Βαμβακά και Εμμ. Εμμανουηλίδη που αντικατέστησαν τους Κ. Δρίζα το 1909 (Κοζάνης καί Γρεβενών) και Αριστείδη Γεωργαντζόγλου Πασά (Σμύρνης) πού έγινε γερουσιαστής το 1910.