Η "αποφράδα" ημέρα για τη Σαντά. Αφήγηση αυτόπτη μάρτυρα Νικόλαου Τοπαλίδη.

Απ' τον Ιούλη του 1921 αρχίζει να γράφεται μαζί με τόσες άλλες περιοχές κι' η τραγωδία της Σαντάς, για να φτάσει στο αποκορύφωμα της τον Σεπτέμβρη, την εποχή, δηλαδή, που όλος ο Πόντος καιγόταν απ' άκρη σ' άκρη, ολόκληροι πληθυσμοί ξεσηκώνονταν, πέθαιναν ή σφαζόντουσαν στους δρόμους της εξορίας, ενώ στα βουνά του δυτικού Πόντου δινόντουσαν οι πιο σκληρές μάχες των ανταρτών με τον κεμαλικό στρατό και τις ορδές των τσετέδων.

Τζεβιζλίκ

Την ίδια τούτη εποχή έφτασε στο Τζεβιζλίκ ο φιρκά κουμαντανή- μέραρχος- Σουπχή, με μεγάλη δύναμη στρατού και μήνυσε από εκεί στους προεστούς της Σαντάς ότι θα τους τουφεκίσει όλους και θα ρημάξει τα χωριά τους αν δεν παραδώσουν όλους τους φυγόστρατους κι αν δεν πάψουν την επαναστατική τους δράση. Οι προεστοί απάντησαν ότι δεν είχαν φυγόστρατους κι ούτε ετοίμαζαν καμιά επανάσταση  και τότε εκείνος έστειλε στη Σαντά - 3 Σεπτέμβρη 1921- απόσπασμα στρατού και χωροφυλακής μ' έναν αξιωματικό και τη διαταγή να παρουσιαστούν όλοι οι Σανταίοι από ηλικία 20—45 χρονών για να καταταγούν στον τουρκικό στρατό. Τριήμερη ήταν η προθεσμία που έβαζε ο μέραρχος και τελείωνε την γραπτή διαταγή του με την απειλή:

«Αν στο  διάστημα αυτό δεν παρουσιαστούν οι έχοντες την παραπάνω ηλικία στρατεύσιμοι, θα στείλω στα χωριά στρατό και πολλούς οπλοφόρους και τον μεν άμαχο πληθυσμό θα απελάσω στο εσωτερικό της χώρας, τους δε λιποτάκτες θα καταδιώξω παντού και θα τους πιάσω. Τους στρατεύσιμους θα τους περιμένουν στο Καζουκλή Χαν το μεσημέρι της Δευτέρας οι στρατιώτες μας, που θα τους οδηγήσουν με ασφάλεια στην Αργυρούπολη».

Η διαταγή, με άλλα λόγια, έλεγε- ούτε λίγο ούτε πολύ- να παραδώσουν τα όπλα τους οι αντάρτες για να κατεξευτελιστούν, στα «τάγματα εργασίας», όπου μαρτυρούσαν και πέθαιναν χιλιάδες Έλληνες. Φυσικά αρνήθηκαν και ετοιμάστηκαν για άμυνα, ενώ οι άοπλοι φυγόστρατοι πήραν τούς δρόμους προς τα δάση για να προφυλαχτούν απ' το κυνήγι.

Εξαγριωμένος ο μέραρχος γι' αυτή την ανυπακοή διέταξε αμέσως τις κυρώσεις και στις 6  του Σεπτέμβρη προχώρησαν προς την Σάντα τρία συντάγματα στρατού, ένα ιππικού και πολλές εκατοντάδες τσέτες.

«Ο στρατός αυτός στις 8 του Σεπτέμβρη συνέλαβε και φυλάκισε στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής Ισχανάντων τους άντρες όλων των ενοριών, στρατεύσιμους και μη.

 Στις 9 του Σεπτέμβρη οι Τούρκοι στρατιώτες μαζί με πολλές εκατοντάδες άγριων και πεινασμένων τσετέδων άρχισαν να διώχνουν τον άμαχο πληθυσμό απ' τα χωριά και να τον συγκεντρώνουν στο Πιστοφάντων. Όσο για τους Ισχαναντέους, οι αρχιτσετέδες διέταξαν να χωρίσουν απ' τον υπόλοιπο πληθυσμό, να βγουν έξω απ' το Πιστοφάντων και να μείνουν στο ύπαιθρο, στη θέση Λευτοκαρών...».

 

Αγία Κυριακή Ισχανάντων

 Στο σημείο τούτο παραθέτουμε την αφήγηση του Νικολάου Τοπαλίδη, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας και παθών:

«…Όλοι  οι άντρες που μείναμε φυλακισμένοι μέσα στην εκκλησία του χωριού Ισχανάντων αφήσαμε τις οικογένειες μας στη διάθεση των θεριών εκείνων, χωρίς καμιά προστασία. Βλέπαμε απ' τα παράθυρα της εκκλησίας τους ανθρώπους μας του απέναντι χωριού Ζουρνατσάντων να διώχνονται από τα σπίτια τους, να δέρνονται, να πέφτουν λιπόθυμοι και καταλαβαίναμε ότι το ίδιο γινόταν και σ' όλα τ άλλα χωριά.

 Κι όταν τελευταία μας έβγαλαν από την εκκλησία και μας έφεραν στο χωριό Πιστοφάντων, όπου συγκέντρωσαν τα γυναικόπαιδα όλων των χωριών και είδα την οικογένεια μου ανάσανα, συνήλθα και δοκίμασα μεγάλη χαρά.

 Όχι γιατί γλυτώσαμε παρά γιατί θα πεθαίνανε μαζί. Είχαμε τη γνώμη ότι μας περίμενε η σφαγή των Αρμενίων. Και μια αποφράδα ημέρα όλος ο πληθυσμός της Σάντας ξεκίνησε για το Γολγοθά του με κουστωδία μεγάλου στρατού. Σε διαστήματα, όταν μας ερχόταν η διαταγή του επί κεφαλής αξιωματικού να σταματήσουμε και να καθίσουμε επάνω στα βουνά, έχοντας για παράδειγμα το προηγούμενο των Αρμενίων, περιμέναμε το τουφεκίδι.

Στην Αργυρούπολη ξεχωρίσανε και στρατεύσανε τους άντρες. Τα γυναικόπαιδα με βάσανα και πεζοπορία ολόκληρου μηνός οδηγήθηκαν στο Κουρδιστάν, στις εκτάσεις του οποίου άφησαν τα κόκαλα  τους απ' τις κακουχίες, την πείνα, τις αρρώστιες».